Ehmed Sah Mesud - Wikipedia
Əhməd Şah Məsud (dəri احمد شاه مسعود, tac. Аҳмадшоҳи Масъуд, translit. Ahmadşohi Masud; 2 sentyabr 1953, Bazarək[d] – 9 sentyabr 2001[2]) — 1953–2001 illər arasında Əfqanıstan siyasətçisi və hərbi komandiri.[3]
| Əhməd Şah Məsud | |
|---|---|
| dəri احمد شاه مسعود tac. Аҳмадшоҳи Масъуд | |
 | |
Əfqanıstan müdafiə naziri | |
| may 1992 – sentyabr 1996 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Bəzərək, Pəncşir vilayəti, Əfqanıstan |
| Vəfat tarixi | (48 yaşında) |
| Vəfat yeri | Təxar vilayəti, Əfqanıstan |
| Vəfat səbəbi | Əldəqayırma partlayıcı qurğular[d] |
| Milliyyəti | Tacik |
| Vətəndaşlığı |
 Əfqanıstan |
| Partiya | Cəmiyyət-i İslami |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, hərbi lider[d] |
| Həyat yoldaşı | Sədiğə Məsud |
| Uşağı | Əhməd Məsud |
| Dini | Sünni |
| Hərbi xidmət | |
| Xidmət illəri | 1975-2001 |
| Mənsubiyyəti |
Əfqanıstan |
| Qoşun növü | Hərbi Birləşmə |
| Rəhbərlik edib | Əfqanıstan Silahlı Qüvvələri |
| Döyüşlər |
• Əfqanıstan müharibəsi (1979-1989) • Əfqanıstan vətəndaş müharibəsi (1996-2001) |
| Rütbəsi | General |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | siyasət[1], hərbi iş[1], islam[1] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
1979–1989-cu illər arasında Sovet işğalına qarşı müqavimət göstərərkən güclü partizan komandiri idi. 1990-cı illərdə hökumətin hərbi qanadını rəqib milislərə qarşı idarə etdi və Taliban ələ keçirildikdən sonra onların rejiminə qarşı aparıcı müxalif komandir idi,[4] 2001-ci ildə sui-qəsdinə qədər mübarizə apardı. Məsud Əfqanıstanın şimalındakı Pəncşir vadisində tacik əsilli sünni idi. 1970-ci illərdə Kabil Politexnik Universitetində mühəndislik ixtisası üzrə təhsil almağa başlamış, burada qabaqcıl islamçı Bürhanəddin Rəbbani ətrafındakı dini anti-kommunist hərəkatlarla əlaqəli olmuşdur. Məhəmməd Davud Xan hökumətinə qarşı uğursuz qiyamın bir hissəsi idi.[5] Daha sonra Rəbbani'nin Cəmiyyət-i İslami partiyasına qoşuldu. Sovet-Əfqanıstan müharibəsi illərində güclü bir mücahid lider rolu Sovetlər Pəncşir Vadisini ələ keçirməyə müvəffəq olduğu üçün ardıcılları arasında "Pəncşirin aslanı" ləqəbini qazandı. 1992-ci ildə Əfqanıstan Post-Kommunist İslam Dövlətində sülh və güc paylaşma sazişini imzalamış[6] və buna görə də müdafiə naziri və hökumətin əsas hərbi komandiri təyin edilmişdir. Onun baş nazir Gülbəddin Hikmətyarın rəhbərliyi ilə şəhəri bombalayan digər dövlət adamlarına qarşı döyüşən Məsud paytaxt Kabilin müdafiəsi üçün mübarizə apardı[7] və nəticədə 1995-ci ilin yanvarında şəhərlə şiddətli döyüşlər gördükdən sonra paytaxtı mühasirəyə almağa başlayan Talibanın ən azı 60.000 mülki şəxsi öldürüldü.[8][9]
1996-cı ildə Talibanın yüksəlişindən sonra,[10] Talibanın İslamı fundamentalist şərhini rədd edən Məsud, nəhayət şimal yolunda Salanq Tunelini məhv edərək Tacikistanın Kulob şəhərinə qaçanadək silahlı müxalifətə qayıtdı. 2000-ci ilə qədər ölkənin yalnız 5–10 faizini nəzarətdə saxlayan Əfqanıstan və ya Şimali Alyansın Qurtuluşu üçün Birləşmiş İslam Cəbhəsinin hərbi və siyasi lideri oldu. 2001-ci ildə Avropaya səfər etdi və Avropa Parlamenti ilə yüksək səviyyəli görüşlərdə liderləri Talibana dəstək verdiyi üçün Pakistana təzyiq göstərməyə çağırdı. O, həmçinin Taliban şəraitində insanların xoşagəlməz vəziyyətinə kömək etmək üçün humanitar yardım istədi. Məsud 9 sentyabr 2001-ci ildə Əl-Qaidə və Talibanın təşəbbüsü ilə öldürüldü.[11] İki gün sonra ABŞ-da 11 sentyabr hücumları baş verdi, nəticədə bu hadisə NATO Məsudun qüvvələri ilə birləşərək Əfqanıstana hücumuna səbəb oldu. Nəhayət, onun qüvvələri 2001-ci ilin dekabrında iki ay davam edən müharibədə qalib gəldi və Talibanı hakimiyyətdən uzaqlaşdırdı.
Taliban hakimiyyətdən devrildikdən sonra Məsud prezident Həmid Karzayın əmri ilə ölümündən sonra "Milli Qəhrəman" adını aldı. Məsudun ölüm tarixi, 9 sentyabr, "Məsud Günü" olaraq bilinən milli bayram olaraq qeyd olunur.[12] Onun ardıcılları onu tərcümə edən Amer Sāhib-e Shahīd adlandırırlar.[13][14] Məsud 20-ci əsrin ən böyük partizan liderlərindən biri kimi təsvir edilir və Josip Broz Tito, Ho Şi Min və Ernesto Çe Gevara ilə müqayisə olunur.[15] Bunun səbəblərindən biri, yerli Pəncşir Vadisini dəfələrlə Sovetlər tərəfindən, sonra isə Taliban tərəfindən alınması cəhdindən müvəffəqiyyətlə müdafiə etməsi idi.[16]
Erkən Həyatı
redaktəƏhməd Şah Məsud 1953-cü il 1 sentyabr tarixində Pəncşir vilayətinin Bəzərək şəhərində anadan olub.[17] Doğulduğu zaman adı "Əhməd Şah" idi; o, 1974-cü ildə müqavimət hərəkatına girdikdə "Məsud" (xoşbəxt) adını ləqəb kimi götürdü.[18] Atası Dost Məhəmməd xan Əfqan Kral Ordusunda polkovnik idi. Doğulduğu Pəncşirdən ailəsi qısa bir müddət Herata, sonra da Məsud uşaqlığının çox hissəsini keçirdiyi Kabilə köçdü.[19] Orada Məsud, məşhur Franko-Əfqan İstiqlal Liseyinə qatıldı.[20] İstedadlı bir tələbə olmasına baxmayaraq, Liseyi bitirdikdən sonra Kabil Universitetində mühəndislik təhsili almışdır.[21] Məsudun ana dili Dəri dili idi, eyni zamanda Puştu, Urdu və Fransız dillərində danışa bilirdi və İngilis dilində yaxşı oxumaq bacarığına sahib idi.[22] Məsud gənc yaşlarında Çin inqilabçısı Mao Zedong və Argentinalı Ernesto Çe Gevaranın əsərlərini oxuyurdu. Əsasən bəzi bilikərini Mao'dan öyrəndiyini söyləyirdi, həmçinin Guevaranın düşüncəsinin çox sadə olduğunu düşünürdü.[11] 1973-cü ildə Əfqanıstan Xalq Demokratik Partiyası tərəfindən dəstəklənən dövlət çevrilişində keçmiş baş nazir Məhəmməd Davud Xan hakimiyyətə gətirildi və Əfqanıstan Respublikası quruldu. Bu hadisələr Əfqanıstanda artan kommunist və sovet təsiri əleyhinə olan bir islamçı hərəkata təkan verdi. Bu müddətdə Kabil Universitetində oxuyarkən Məsud Cəmiyyət-i İslaminin tələbə şöbəsi olan Müsəlman Gəncliyi ilə əlaqələndirildi. Sədr o zamanlar professor Bürhanəddin Rəbbani idi. Kabil Universiteti bu dövrdə siyasi müzakirə və aktivlik mərkəzi idi.[23] 1975-ci ilin iyulunda Müsəlman Gənclər Pakistan kəşfiyyatının köməyi ilə Məsud Pəncşir Vadisində hökumətə qarşı qiyam qaldırdı. Məsudun daxil olduğu qrup mülki dəstəyini qazanacağına ümid edirdi, lakin yerlilər onları dağlara sürüklədikdə plan geri çəkildi.[24]. Bu uğursuzluqdan sonra islamçı hərəkat daxilində "dərin və uzunmüddətli bir nizam" yaranmağa başladı.Cəmiyyəti-i İslamiyə rəhbərlik edən Məsud və Rabbani ətrafındakı daha mülayim qüvvələrin tərəfdarları və Həzb-i İslami nin əsasını qoyan Gülbəddin Hikmətyar ətrafındakı daha radikal islamçı ünsürlər arasında bölüşdü.[23] Münaqişə o həddə çatdı ki, Hekmatyarın 22 yaşında olan Məsudu öldürməyə çalışdığı bildirildi.[20]
Hərbi və siyasi fəaliyyəti
redaktəSovet Kommunist İnqilabı
redaktəMəhəmməd Daud Xan hökuməti, Əfqanıstan Kommunist Xalq Demokratik Partiyasının təsirini artırmağa çalışdı, ƏXDP üzvlərini hökumət vəzifələrindən kənarlaşdırdı, onların yerinə mühafizəkarlar təyin etdi və nəhayət, böyük partiya üzvlərinin həbsi ilə PDPA-nın dağılacağını elan etdi.[25] 27 aprel 1978-ci ildə ƏXDP və ona sadiq olan hərbi hissələr Daud Xanı, onun yaxınlarını və cangüdənlərini şiddətli çevrilişdə öldürdülər və paytaxt Kabildə nəzarəti ələ keçirdilər.[26] İnqilabçı bir məclisin başçılıq etdiyi yeni ƏXDP hökuməti kütlələrin dəstəyindən məmnun qalmadı.[27] Partiyanın daxilində və ya xaricində olan siyasi müxaliflərə qarşı bir doktrina elan etdi və tətbiq etdi.[27]
PDPA marksist-leninçi və sovet xətləri boyunca islahatlara başladı. İslahatlar və ƏXDP-nın Sovet İttifaqına yaxınlığı, xüsusən hökumətin müqavimət göstərənləri həbs etmək və ya edam etməklə marksist siyasətini həyata keçirməyə çalışması kimi əhali tərəfindən güclü müqavimətlə qarşılanmışdır. 50.000 ilə 100.000 arasında yalnız kənddə kommunist qoşunları tərəfindən tutulub öldürüldüyü təxmin edildi.[28] Repressiya səbəbindən ölkənin böyük bir hissəsi, xüsusilə kənd yerləri, ƏXDP hökumətinə qarşı açıq üsyan təşkil etdi.[29] 1979-cu ilin yazına qədər iğtişaşlar Əfqanıstanın 28 əyalətindən 24-ü, o cümlədən böyük şəhər bölgələrini əhatə etdi. Əfqan ordusunun yarıdan çoxu ya tərk etdi, ya da üsyana qoşuldu.
Sovet tərəfindən dəstəklənən kommunistlərə qarşı bir üsyanın xalq tərəfindən dəstəklənəcəyinə inanan Məsud 6 iyul 1979-cu ildə Panjşirdə üsyan başlatdı və nəticədə uğursuz oldu. Məsud daha böyük hökumət qüvvələri ilə adi qarşıdurmadan və partizan müharibəsi aparmağa qərar verdi.[30] Sonradan Əfqan kommunist qoşunlarını qovaraq Pəncşiri tam nəzarətə götürdü. Oliver Roy yazır ki, sonrakı dövrdə Məsudun "şəxsi nüfuzu və hərbi təşkilatının səmərəliliyi bir çox yerli komandirləri gəlib öyrənmələrini istədi".[31]
Sovet işğalından sonra
redaktəSovet ordusu Əfqanıstanı tərk etdikdən sonra Məsud Nəcibulla hökumətinə qarşı silahlı mübarizəsini davam etdirir. 1992-ci ildə özbək general Abdul Rəşid Dostumla anlaşaraq Kabili ələ keçirir. Bundan sonra ölkədə Bürhanəddin Rəbbaninin başçılıq etdiyi yeni hakimiyyət qurulur. "Hezbi-İslami" partiyasının rəhbəri Gülbəddin Hikmətyar baş nazir, Məsud isə müdafiə naziri təyin edilir, lakin hakimiyyətdaxili mübarizə Qəndəhar vilayətində yaranmış Taliban hərəkatını gücləndirir. Talibana qarşı ən böyük müqaviməti təşkil edən Məsudun ordusu 1994-cü ildən 1996-cı ilədək Kabili müdafiə etməyə nail olur. 1996-cı ildə Taliban hərəkatı ölkədə hakimiyyəti ələ keçirəndə Şah Məsud Rəbbani və əfqan ordusunun sadiq hissələrini götürərək dağlara çəkilir və Şimal Alyansını qurur və tacik, özbək və həzaraların dəstəyi ilə Talibanın şimala doğru irəliləməsinin qarşısını alır.
Xarici KİV-lərin xəbərlərində və diplomatların qeydlərində Məsudun Şimal Alyansına rəhbərliyinə dair qeyd olunur ki, Əfqanıstandakı narkotik tacirləri Şimal Alyansının nəzarət etdiyi bölgələrə girməkdən çəkinirdilər. O, eyni zamanda əfqan gənclərin təhsil alması və peşə sahibi olması, texnologiyaları mənimsəməsi üçün fəaliyyət göstərib.
2000-ci ildə Əfqanıstan prezidentinin köməkçisi kimi Strasburqa dəvət edilən Şah Məsud burada Fransanın o vaxtkı xarici işlər naziri Yuber Vedrin, Fransa parlamentinin sədri Raymon Forni və Senatın sədri Kristian Ponsele, Avropa Parlamentinin prezident Nikol Fonten kimi şəxslər tərəfindən qəbul edilib. Avropa Birliyindən iqtisadi, siyasi və hərbi dəstək alan Məsuda Rusiya da hərbi yardımlar göstərməyə başlayıb.
Əhməd Şah Məsud müdafiə naziri olduğu dövrdə Ermənistanla müharibə aparan Azərbaycana da kömək təklif edib. Əfqanıstanda nisbi sakitliyin hökm sürdüyü qısamüddətli dövrdə Məsud rəsmi Bakının nümayəndələrinə gərəkirsə Qarabağda döyüşməyə əsgər göndərə biləcəklərini söyləyib.
Ölümü
redaktəƏfqan komandir 9 sentyabr 2001-ci ildə Pəncşir vadisindəki Hoca Bahəddin kəndində ondan müsahibə götürmək istəyən Belçika pasportlu və Mərakeş əsilli iki nəfərin törətdiyi partlayış nəticəsində həlak olub.
Məsudun generallarından Əbdülvahhab Cüyəndə hadisəni belə təsvir edir: "Mərakeş əsilli iki jurnalist müsahibə üçün gəlmişdi. Biz gələndə əsgərlər dedilər ki, jurnalistlər 5 gündür gözləyirlər. Əslində Məsudun iş proqramı çox gərgin idi. Jurnalistlərə ayırmağa vaxtı yoxdu. Ona məlumat verildi. Dedi ki, "gəliblərsə görüşüm, əlləri boş getməsinlər". Jurnalistlər içəri girdilər. Az keçməmiş partlayış baş verdi. Əvvəlcə bir şey başa düşmədim. Çünki onları yoxlamışdıq, təmiz çıxmışdılar. Partlayış zamanı jurnalistlərdən biri ölmüş, digəri yaralanmışdı. Yaralını da mühafizəçilər güllələdilər. Yaralı Məsudu vertolyotla Düşənbəyə aparsaq da, yolda vəfat etdi".
Həmçinin bax
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 Masʺud, Aḣmadshoḣ // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- ↑ Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ Antonio Giustozzi, Empires of Mud (London: St. Martin's Press, 2012). ISBN 184904225X, 9781849042253; and Marcela Grad, Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader (Webster MO: Webster University Press, 2009). ISBN 0982161506, 9780982161500
- ↑ Bearak, Barry. "Afghan 'Lion' Fights Taliban With Rifle and Fax Machine". November 9, 1999. April 11, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2020 – NYTimes.com vasitəsilə.
- ↑ "Mohammed Daoud Khan". History in an Hour. July 18, 2012. September 29, 2018 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 25, 2014.
- ↑ Clements, Frank. Civil War // Conflict in Afghanistan: A Historical Encyclopedia Roots of Modern Conflict. ABC-CLIO. 2003. 49. ISBN 9781851094028. October 21, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 12, 2015.
- ↑ "A Decade Ago, Massoud's Killing Preceded Sept. 11". NPR.org. 2022-02-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-10.
- ↑ "Mujahedin Victory Event Falls Flat". Danish Karokhel. April 5, 2003. December 25, 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "Kabul at War (1992–1996) : State, Ethnicity and Social Classes". Gilles Dorronsoro. October 14, 2007. October 26, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2020.
- ↑ Marcela Grad. Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader (March 1, 2009). Webster University Press. 2009. səh. 310.Also Peter Bergen (2011), The Longest War: The Enduring Conflict Between America and Al-Qaeda, səh. 8, Google Books-da. "Mahmoud […] espoused a more moderate form of Islamism and an orientation to the West."
- ↑ 1 2 "Ahmad Shah Massoud". September 16, 2001. January 12, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2020 – www.telegraph.co.uk vasitəsilə.
- ↑ "Afghanistan Events". Lonely Planet. September 15, 2014. September 7, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 15, 2014.
- ↑ قاريزاده, داود. "پنجشير: سه سال پس از مسعود". 2019-07-12 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ The forgotten hero of Afghanistan Arxivləşdirilib 2017-09-09 at the Wayback Machine Artefact Magazine
- ↑ Soldiers of God by Robert D. Kaplan, 2001.
- ↑ Faucher, Julie. "MASSOUD told by Reza and Olivier Weber". September 9, 2015. February 21, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2020 – Vimeo vasitəsilə.
- ↑ According to his biographer Michael Barry, his exact date of birth was not recorded (M. Barry, Massoud: de l'islamisme à la liberté, p.56).
- ↑ Barry, Michael, Massoud: de l'islamisme à la liberté, p.57.
- ↑ M. Barry, Massoud, p. 57.
- ↑ 1 2 Marcela Grad. Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader (March 1, 2009). Webster University Press. 2009. səh. 310.Şablon:Unreliable source?
- ↑ Vollmer, Susan. Legends, Leaders, Legacies. Bootheel Publishing. 2007. ISBN 978-0979523311.
- ↑ Marcela Grad. Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader (March 1, 2009). Webster University Press. 2009. səh. 310.
- ↑ 1 2 Shahram Akbarzadeh; Samina Yasmeen. Islam And the West: Reflections from Australia (2005). University of New South Wales Press. 81–82.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-10.
- ↑ Neamatollah Nojumi. The Rise of the Taliban in Afghanistan: Mass Mobilization, Civil War, and the Future of the Region (2002 1st). Palgrave, New York. 2002. səh. 39.
- ↑ Neamatollah Nojumi. The Rise of the Taliban in Afghanistan: Mass Mobilization, Civil War, and the Future of the Region (2002 1st). Palgrave, New York. 2002. səh. 41.
- ↑ 1 2 Neamatollah Nojumi. The Rise of the Taliban in Afghanistan: Mass Mobilization, Civil War, and the Future of the Region (2002 1st). Palgrave, New York. 2002. səh. 42.
- ↑ Oliver Roy. Islam and Resistance in Afghanistan (1990). Cambridge University Press. 1986.
- ↑ Oliver Roy. Islam and Resistance in Afghanistan (1990). Cambridge University Press. 1986. səh. 95.
- ↑ Isby, David. War in a distant country, Afghanistan: invasion and resistance. Arms and Armour Press. 1989. səh. 107. ISBN 0 85368 769 2.
- ↑ Oliver Roy. Islam and Resistance in Afghanistan (1990). Cambridge University Press. 1986. səh. 132.
