Ecmiedzin Rayonu - Wikipedia

1930-cu il sentyabrın 9-da yaradılıb. 1945-i il martın 12-nə qədər Vağarşapat rayonu, həmin tarixdən etibarən isə Eçmiədzin rayonu adlandırılıb. Ərazisi 379 kv km-dir. Rayon mərkəzi respublika tabeli Üçkilsə (dəyişdirilmiş adı Vağarşapat, Eçmiədzin) şəhəridir. Rayon mərkəzindən İrəvan şəhərinə olan məsafə 20 km-dir. Rayon mərkəzindən Abaran (Kasax) çayı, Güney Azərbaycanla sərhəddindən isə Araz çayı axır.^[1]

Qədim xəritələrdə qeyd olunan Kasax çayının adı (Qazax sözündə olduğu kimi) qədim Kaz+as (kas+as) tayfa adı ilə bağlı olub,xəzər-azər tayfaları adı ilə eyni kökdəndir. 1932-ci ilin inzibati bölgüsünə görə Üçkilsə rayonu ərazisində olan kəndlərdən 52-də sırf azərbaycanlılar yaşayırdılar, lakin Zəngibasar rayonunun tez-tez yaradılıb ləğv edilməsi Üçkilsə rayonu da ərazi dəyişikliyinə məruz qalıb. Eçmiədzin toponiminin qədim türk dilində "Əcdad", "ata", "baba" mənasını verən "eçi" (m- I şəxsin təkinə aid mənsubiyyət şəkilçisidir) və "çöl" mənasını verən "yazı" komponentlərindən ibarət olduğu ehtimal edilir. Yəni "Əcdadların çölü", "Əcdadların yurdu" Eçmiədzin sözünün "Üç müədzin" birləşməsindən əmələ gəldiyi ehtimalı da var. Bu ehtimal isə Üçkilsə variantı ilə bir növ təsdiq olunur.

İrəvan xanlığı ərazisində yaşayan Oğuz boyları VII-ci əsrdən etibarən islam dinini qəbul etməyə başladıqlarından, ermənilər tədricən gəlib Eçmiədzin kilsəsinə və digər kilsələrə sahib çıxmışdılar. Matenadaranda saxlanan alqı-satqı sənədlərinə görə, hələ 1431-ci ildə Ağqoyunlu Yaqub padşahın nümayəndəsi Əmir Rüstəm 7 kəndi (Vağarşabad (Eçmiədzin-Üçkilsə), Əştərək, Batrinc, Noraqavit, Ağunatun, Kirəcli və Muğni) katolikos Qriqor Makuluya 530 min Təbriz dinarına satmışdı. (Мамедов С.А., Азербайджан по источникам XV — первой половины XVIII вв., Бакы, 1993, səh.41.).

1905-ci ilin iyunun 3-də Abaran, Şörəyel, Pəmbək və Aleksandropol erməniləri Eçmiədzin (Üçkilsə) qəzasının Üşü kəndinə hücum edir, iyunun 8-də müsəlmanlar kəndi tərk edirlər. İyunun 10-da ermənilər Eçmiədzində 10 kəndi dağıdırlar. M. S. Ordubadi 1905-ci ildə indiki Ermənistan ərazisində ermənilərin törətdikləri soyqırımını belə səciyyələndirmişdi: "İrəvan mahalı bir yanar dağa, vulkana dönüb nəcib islam millətini yandırmaqda, boğmaqda idi".

1897-ci ildə İrəvan quberniyasında azərbaycanlı əhali 313176 nəfər olduğu halda, 10 ildən sonra – yəni 1907-ci ildə 302965 nəfər qalmışdı. 1905-ci və 1906-cı illərdə İrəvan quberniyasında əhalinin 10 illik təbii artımından 10 min nəfər artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmişdi. (Заварян С., Экономические условия Карабаха и голод 1906–1907 г., Перевод с армянского, С.Петербург, 1907, səh. 61.)

1918-ci ildə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən Eçmiədzində 84 yaşayış məntəqəsi yerlə yeksan edilmiş, minlərlə əhali qırılmış və öz etnik ərazilərindən qaçqın düşmüşdü.(Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, f. 894, siy.10, iş 80)

Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin müxtəlif fərmanları ilə rayon üzrə dəyişdirilmiş tarixi yer adları:

• Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 dekabr 1997-ci il tarixli "1948–1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi deportasiyası haqqında" fərmanı
• Azərbaycan Respublikası prezidentinin 26 mart 1998-ci il tarixli "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərmanı
• Петрушевский И.П., Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XYI — начале XIX в., Ленинград, 1949
• Байбуртян В.А., Армянская колония Новой Джульфы в XYII веке, Иряван, 1969
• Тер-Мкртчян Л.Х., Армения под властью Надир шаха. Москва, 1963
• Езов Г.А., Сношение Петра Великого с Армянским народом, СПб, 1898
• Мамедов С.А., Азербайджан по источникам XV — первой половины XVIII вв., Бакы, 1993 Шопен И., #Шопен И., Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху его присоединения к Российской империи, СПб 1852
• Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı, 1989
• Enikolopov İ. K., Qriboedov i Vostok, İrəvan 1954
• Qлинка Н.С., Описания переселения армян Aзербайджанских в пределы России, M.1831
• Kemal Beydilli, 1828–1829. Osmanlı — Rus savaşında Doğu Anadoludan Rusiyaya Köçürülen Ermeniler, X T. T. K. konqresinde sunulan tebliğ, Ankara,1986
• Hovannesiyan R., Armenia on the Road to Independence, Los Angeles, 1976
• Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом, топогрфическом и финансовом отношениях, СПб, 1836
• Материалы для изучения экономического быта государственных крестьян Закавказского края, Tiflis, 1885
• Величко В.Л., Кавказ. Русское дело и междуплеменные вопросы, С.Петербург, 1904
• "Армянский геноцид". Миф и реальность. Справочник фактов и документов, Б.1992
• Hüsyin Baykara., Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi, Bakı, 1992
• Cahangir Zeynaloğlu, Müxtəsər Azərbaycan tarixi, Bakı, 1992
• Заварян С., Экономические условия Карабаха и голод 1906–1907 г., Перевод с армянского, С.Петербург, 1907
• Готлиб В.В., Тайная дипломатия во время первой мировой войны, М.1960
• Suleyman Kocabas, Tarihte Turk-Rus Mucadelesi, Istanbul, 1989
• Шахдин И., Дашнакцутюн на службе русской белогвардейщины и английского командования на Кавказе, Bakı, 1990
• Cəmil Həsənov. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində, 1918–1920-ci illər, Bakı, 1993
• Məmməd Sadıq Aran. "Qardaş köməyi" məqaləsi;1951; Bax: "Ədəbiyyət və incəsənət" qəzeti, 2 oktyabr 1990-cı il.
• Azərbaycan Respublikası MDSPİHA, f.276, s.8, iş 463, v.23; Bax: Bəxtiyar Nəcəfov, Лицо врага (История Армянского национализма в Закавказье в конце XIX начале XX в.), Bakı, 1993
• Грибойедов А., Seçilmiş əsərləri, 2-ci cild, Moskva, 1977.
• Qərbi Azərbaycanın türk mənşəlli toponimləri Arxivləşdirilib 2014-09-04 at the Wayback Machine
• Vandalizm: tarixi adlara qarşı soyqırımı. Bakı, "Təhsil", 2006, 92 səh. ^{[ölü keçid]}
• İndiki Ermənistan qədim türk yurdu idi ^{[ölü keçid]}
• Qərbi Azərbaycan ərazilərində yer adlarının soyqırımı ^{[ölü keçid]}

• Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycandan deportasiyası
• Üçkilsə kilsəsi