Feth Edilmemis Pyes - Wikipedia

Ayn Rand 1905-ci ildə o vaxtlar Rusiya imperiyasının paytaxtı olmuş Sankt-Peterburq şəhərində, bir burjua ailəsində anadan olmuşdur. Onun ailəsinin mülkləri 1917-ci il Rusiya inqilabından sonra bolşevik hökumət tərəfindən müsadirə edilmişdi.^[3] Antikommunist düşüncülərinə görə öz təhlükəsi ilə bağlı narahatlılıq yaşayan Rand ailəsinin köməyi ilə 1926-cı ildə ABŞ-yə mühacirət etmiş, Kaliforniya ştatı ərazisində yerləşən Hollivuda köçmüşdür.^[4] Rand orada kiçik ssenarist, eləcə də fərqli-fərqli layihələrdə ssenarist olaraq işləmişdir.^[5] Onun "16 yanvar gecəsi" pyesi Brodvey teatrında 1935-ci ilin sentyabr ayından 1936-cı ilin aprel ayının əvvəllərinə qədər səhnələşdirilmişdi. Aprelin axırlarında onun debüt romanı olan "Yaşayan bizlər" əsəri "Macmillan" nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilməyə başlanmışdı.^[6] O, 1920-ci illərin Sovet İttifaqında gündəlik həyatı təsvir edərkən öz şəxsi təcrübələrindən ilham almışdır. Rand bu romanı ilə SSRİ hakimiyyəti və kommunist ideologiyaya öz tənqidi yanaşmasını ifadə etmişdir.^[7]

"Yaşayan bizlər" romanı nəşr edildikdən sonra Rand Brodvey teatrının prodüserlərindən biri olan Cerom Mayerlə əsərin teatr adaptasiyası ilə bağlı danışıqlar aparmağa başlayır.^[8] Onlar 1936-cı ilin iyul ayında razılığa gəlirlər. Rand pyesin ssenarisini 1937-ci ilin yanvar ayı etibarilə yazıb qurtarmışdı, lakin Mayer əsərin antikommunist məzmununa görə kastinq məsələsində çətinlik çəkirdi.^[9] Tamaşanın aktyor heyətində tanınmış bir ulduz olmadığından Mayerin maliyyələşdirməsi uğursuzluğa uğramışdır.^[10]

1939-cu ildə əslən rusiyalı olan aktrisa Yevgeni Leontoviç "Yaşayan bizlər" romanını əvvəlcədən oxumuşdu və onun adaptasiyası üçün ssenarinin yazıldığını öyrəndikdən sonra Randa müraciət edir. Leontoviç də Rand kimi inqilabdan əziyyət çəkmiş bir ailədən gəlmişdir. Bolşeviklər onun antikommunist Ağ orduda xidmət göstərmiş üç qardaşına işgəncə vermiş və öldürmüşdür.^[11] Leontoviç Randdan ssenarinin nüsxəsini istəyir. O, nüsxəni dostu və uğurlu bir Brodvey prodüseri olan Corc Ebbotta göndərir.^[12][13] Ebbott adaptasiyanın istehsalını və rejissorluğunu öz boynuna götürmək qərarına gəlir. O, səhnənin dekorasiyalarını tərtib etməsi üçün səhnə dizayneri, Rusiyadan ABŞ-yə mühacirət etmiş Boris Aronsonu işə alır.^[14] Rand ümid edir ki, yazdığı romanın teatr adaptasiyası Hollivud prodüserləri arasında əsərin filmini çəkmək marağı yaradar. Bu ümid "Warner Bros." studiyasının tamaşanın istehsalına pul ayırmasından sonra daha da güclənmişdir.^[13] Məhz bu qərardan sonra pyesin adı "Fəth edilməmiş" (ing. The Unconquered) olaraq dəyişdirilmişdir.^[15]

Rand "16 yanvar gecəsi" əsərinin Brodvey istehsal ilə prodüserin tələb etdiyi ssenari dəyişikliklərinə görə pis təcrübə yaşamışdır. Buna görə də o, "Fəth edilməmiş" pyesinin ssenarisində edilən hər bir dəyişikliyə son təsdiqi özünün verməsi barədə israr etmişdir.^[16][17] Ebbot redaktorların işini asanlaşdırmaq üçün dramaturq Semyuel Nataniel Berman ilə danışıb ki, Rand ilə birlikdə pyesin skript-doktoru olsun.^[17][18] Ebbott həmçinin, Andrey rolunu canlandırması üçün işə alınan aktyor Con Devis Locu əvəz etmək qərarını almışdır.^[16]

Onun daha yaşlı olmasına baxmayaraq,^[b] Leontoviçin gənc Kira rolunu canlandırması planlaşdırılırdı.^[12][13] Leontoviçin repetisiyalar zamanı öz roluna yanaşma tərzinə görə Ebbott və Randdə narahatlılıq yaranmışdır. Rand daha sonra Leontoviçin ifasını "tamamilə həddindən artıq formada ifa edilmiş" kimi təsvir etmişdir. Rand bunu Leontoviçin Moskva Bədaye Teatrı ilə olan keçmişi ilə əlaqələndirmişdir.^[20] İstehsalın ilkin baxılışı 25 dekabr 1939-cu il tarixində, Baltimor şəhərində başlamışdır. Leontoviç Kira, Onslou Stivens Leo, Din Cagger isə Andrey rolunu canlandırmışdır.^[21] Randın həyat yoldaşı Frenk O'Konnor RSFSR NKVD yanında Dövlət Siyasi İdarəsinin zabiti rolunu canlandırmışdır.^[16] Açılış gecəsi məşqin son dəqiqələrində Morozov rolunu canlandıran aktyor Hovard Frimanın teatrın auditoriyasını üst hissəsindən düşərək çanağını qırması ilə qəlizləşmişdir. Onu əvəzləyəcək bir aktyor yox idi. Buna görə də onun rolu canlandırılmaq yerinə, şərh edilmişdir.^[22][c] Baltimor şəhərində keçirilmiş ilkin baxılış 30 dekabr tarixində sona çatmışdır.^[23]

İlkin baxılışa gələn mənfi rəylərdən sonra Ebbot 3 yanvar 1940-cı il tarixində, Brodvey teatrında keçirilməsi planlaşdırılan debütü ləğv etmişdir ki, özü yenidən kastinq, Rand isə ssenariyə dəyişikliklər etsin.^[23] Rand və Ebbott Leontoviçi işdən qovmaq qərarına gəlir. Bu xəbəri Leontoviçə Rand çatdırmışdır ki, Ebbot yaxın dostu ilə üz-üzə qalmasın.^[24] Ebbott bir neçə kastinq dəyişikliyi etmişdir. O, Stivensi Con Cemeri, Doro Merandeni isə Ellen Holl ilə əvəz etmişdir.^[23]

Helen Kreyq Brodvey teatrında keçiriləcək tamaşa üçün baş rol olan Kiranı canlandıracaqdı.^[16] Rand ssenariyə Ebbotun istədiyi dəyişiklikləri etmişdi, ancaq onun pyesə ümidi qalmamışdı. O, adətən spirtli içki içmirdi, ancaq o, "faciəyə görə hər hansı bir emosional reaksiyanın qarşısını almaq" üçün geyim repetisiyasından əvvəl alkoqollu içki qəbul etmişdi.^[25] Axırıncı ilkin baxılış 12 fevral 1940-cı ildə, Nyu-York şəhərində yerləşən "Yəhudi körpələr üçün ev" yetimxanasında keçirilmişdir.^[26] Pyes 13 fevral 1940-cı il tarixində Brodvey teatrında, növbəti gün isə Biltmor teatrında açılış etmişdir. Tamaşa beş gün sonra mənfi rəylərdən və beş ifadan sonra sona çatdırılmışdır.^[27][28]

Pyes istehsalından 70 il sonra nəşriyyatdan qaldırılmışdır. Onun ssenarisinin yeganə nüsxəsi Nyu-York İctimai Kitabxanasında maşında yazılmış mətn formasında var idi.^[29] "Palgrave Macmillan" 2014-cü ildə içərisində əsərin həm sonuncu ssenarisi, həm də ki erkən versiyaları olduğu bir buraxılış yayımlamışdır. Buraxılışın redaktoru Robert Meyhyu idi.^[30]

1924-cü ilin qış aylarında, Rusiyada, Leo Kovalenski son iki ayını həbsxanada keçirdikdən sonra Petroqrad şəhərindəki^[a] mənzilinə qayıdır. Sovet hökuməti onun atasını edam etmiş və ailəsinin bütün mülklərini müsadirə etmişdir. Elə bu mənzil də müsadirə edilmişdi. Baxmayaraq ki, o, əksinqilabçılıq etməklə şübhəli bilinir, Leonun sevgilisi Kira Arqunova onu evinə dəvət edir.

Bir neçə ay sonra Pavel Syerov rəhbərliyindəki panel Kiranı sorğu-suala çəkir. Onlar kollecdə təhsil alan tələbələrin ideoloji əlverişliliklərini qiymətləndirirdilər. Kira burada mühəndislik üzrə ali təhsil alırdı. O, burjua irsinə sahib olduğunu qəbul edir və Leoya qarşı xəbərverən olmaq təklifini rədd edir. RSFSR NKVD yanında Dövlət Siyasi İdarəsinin (DSİ) zabiti Andrey Taqanov onu otaqdan qovur. Sorğu-sual bitdikdən sonra Andrey Kiraya onun dövlət səlahiyyətlilərinə çətinlik törədərkən göstərdiyi cəsarətinə heyran olduğunu deyir. O, ümid edir ki, gələcəkdə insanlar özlərini açıq şəkildə ifadə edə biləcəklər. Andrey başa düşür ki, o vaxt çatana kimi Kira kimi insanlar əziyyət çəkəcəklər. Andrey kollecdən qovulduğu üçün ərzaq talonunu itirən Kiranı dəmiryol ofisində işə düzəldir.

Kira dəmiryol ofisindəki səlahiyyətlilərə yalvarır ki, həbsdə olarkən vərəm xəstəliyinə yoluxan Leonun müalicə alması üçün Krımdakı sanatoriyaya getməsinə kömək etsinlər. Onlar keçmiş bir aristokrata kömək etməkdən imtina edirlər. Andrey Stepan Timoşenko ilə ofisə gəlir. Onlar qara bazar məhsulları üzrə qaçaqmalçılıq etməsi ilə bağlı dəlillərlə birlikdə Andreyin keçmiş dostu Syerov ilə üzləşirlər. Syerov söz verir ki, qara bazardan çəkiləcək. Kira Andreydən Leoya kömək etməsini istəyir. O, bu xahişi geri çevirir. Rədd cavabı alan Kiranın məyus olduğunu görən Andrey onu öpür və əvvəlki görüşlərindən bəri onun haqqında düşündüyünü etiraf edir. Kira Andreyə onu sevdiyini deyir. Onlar bu münasibətlərindən heç kəsin xəbərdar olmaması barədə razılığa gəlirlər.

İkinci pərdənin süjeti birinci pərdənin hadisələrindən altı ay sonra cərəyan edir. Syerov dəmiryol ofisinə başçılıq edir və başqa bir dövlət səlahiyyətlisi olan Karp Morozov ilə qida yüklərini qara bazara yönləndirməyə çalışır. Onlar Krımdakı müalicəsindən qayıdan Leo^[d] üçün qara bazardan gələn malların satıldığı bir mağaza açırlar. Kira Leoya xəbərdarlıq verir ki, onun qara bazardakı fəaliyyəti onun güllələnməsinə səbəb ola bilər. Məşuqəsi Kiranı maliyyələşdirən Andrey ona evlilik təklif edir. Buna cavab olaraq, Kira Andreyə deyir ki, onların ayrılması daha yaxşı olar. Andrey Kiraya deyir ki, onlar ayrıla bilməzlər, çünki Kiranın onun həyata baxışını dəyişdirib.

Timoşenko Andreyə Syerov və Morozovun davam edən qara bazar fəaliyyəti ilə bağlı sübutlar gətirir. Kira bunun Leonu da istintaqa cəlb edəcəyini anlayır. O, Andreydən xahiş edir ki, istintaq prosesini sona çatdırsın, ancaq Andrey bu xahişi geri çevirir. Syerov və Morozov polis nəzarətinə götürülür, ancaq onlara cəza verilmir, çünki onların yerli DSİ rəisi ilə tanışlıqları var. Rəis Andreyə Leonu həbs etmək əmrini verir ki, o, məhkəməyə çıxarılsın və ölüm cəzasına məhkum edilsin. Andrey şahid olduğu korrupsiya hadisəsinə görə xəyal qırıqlığı yaşayır. Andrey Leonu həbs etmək üçün onun evinə gedəndə Kiranın da orada yaşadığını öyrənir.

Üçüncü pərdə Leonun həbs olunmasından sonra Kiranın Andreyin SSRİ Kommunist Partiyasının görüşündə çıxış edəcəyini öyrənməsi ilə başlayır. She declares she is proud that she did what was necessary to save Leo from tuberculosis, and she expresses contempt for the Communist ideology that would have let him die. Andrey Kiranın əziyyət çəkməsində məsuliyyətli olduğunu dərk etdiyini və bunu qəbul etdiyini deyir. Kira otağı tərk etdikdən sonra Andrey Syerov ilə üz-üzə gəlir və onun yerli ədalət sistemindəki təsirindən istifadə edərək Leonun azadlığa buraxılmasına nail olmasında israr edir. Andrey çıxış edərkən o, əvvəlcədən hazırlanmış nitqinə məhəl qoymayaraq azadlıq və fərdiyyətçiliyin xeyrinə danışır.

Andrey intihar edir və daha sonra Kira Leoya etiraf edir ki, o, Andreyin məşuqəsi olub. Leo Kiraya deyir ki, o, Morozovun keçmiş məşuqəsi Antonina Pavlovna ilə şəhərdən qaçacaq və Antoninanın alfonsu olacaq. Həmçinin, Kira da sərhədi keçərək ölkədən qaçmağa çalışacağını deyir. Leo Kiraya xəbərdarlıq verir ki, o, buna cəhd edərkən öldürüləcək, ancaq Kira onsuz da bəşəri ruhundan başqa hər şeyini itirdiyini deyir.

Aşağıda Brodvey teatrında keçirilmiş tamaşadan personajlar və onları canlandıran aktyorlar qeyd olunub:^[31]

"Fəth edilməmiş" pyesi "Yaşayan bizlər" romanında olan sadə bir süjet xəttini izləyir və mövzuları əhatə edir. Hər iki əsərdə süjet xətti sevdiyi kişinin həyatını xilas etmək üçün güclü bir kişi ilə münasibət quran bir qadın haqqındadır. Rand qəbul etmişdir ki, buna oxşar məzmunlar ondan əvvəl çoxlu uydurma əsərlərdə istifadə olunmuşdur və o, buna misal olaraq "Toska" operasını nümunə göstərmişdir. O, güclü kişini qadını bilərəkdən istismar edən bir cani yerinə, qadına aşiq olan və onun digər sevgilisindən bixəbər olan bir idealistə çevirərək süjetin ənənəvi versiyalarından yayınmışdır.^[32] Pyes hekayəni əhəmiyyətli dərəcədə səmərələşdirir – Kiranın ailəsi nəzərdən qaçırdılıb və süjet onun Leo ilə yaşamasıyla başlayır. Bəzi xarakteristikalara da dıyişikliklər edilib – Leo daha passiv bir obraz olaraq, Andrey isə daha az hüsn-rəğbətlə təsvir edilib.^[33]

Aronsonun dekorasiyaları mürəkkəb və bahalı idi. Aronson onları inqilabdan əvvəlki Çar Rusiyası dövrünə aid arxitekturanın ab-havasını vermələri üçün tərtib etmişdir, ancaq o, kommunist dövləti əks etdirmək üçün qırmızı rəngdən istifadə etmişdir. Mətbuat tamaşanın dekorasiyalarını "nəhəng" və "dekadent" olaraq təsvir etmişdir. Dekorasiyalar 18 fut (5.5 m) hündürlüyündə olan iki fırlanan halqanın üzərində qurulmuşdur. Bu halqalar səhnələrə dərhal keçid etmək üçün fırlana bilirdi.^[34]

Pyes kassada uğursuzluq yaşamış və əsasən mənfi rəylər almışdır. Tənqidçilər aktyor işi və Aronsonun dekorasiyaları haqqında müsbət fikirli idilər, ancaq onlar ssenari və rejissura barədə ciddi şəkildə mənfi fikirli idilər.^[26] Resenziya müəllifi Artur Pollok pyesi "yavaş hərəkət edən, solğun bir sup" adlandırmışdır.^[35] "The New York Times" qəzeti pyesi "sentimental melodrom" ilə siyasi diskussiyanın "qarıxdırıcı" qarışığı olaraq təsvir etmişdir.^[31] İra Volfert tərəfindən yazılmış sindikatlaşdırılmış bir resenziyada məzmunda "mürəkkəblik" olduğunu və onun "qeyd etmək üçün həddən ziyadə çoxsaylı" olduğunu vurğulamışdır.^[36] "The Hollywood Reporter" üçün resenziya yazmış bir müəllif pyesin "beşillik plan kimi nəhayətsiz" olduğunu vurğulamışdır.^[37]

Siyasi düşüncəli resenziya müəllifləri pyesə siyasi spektrindəki müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən hücum etmişdir.^[26] ABŞ Kommunist Partiyasının jurnalı olan "The New Masses" redaktoru Alva Bessi pyesin "ölümcül surətdə ürəksıxan" olduğunu yazmış və Randı "dördüncü dərəcəli külüng" adlandırmışdır.^[38] Əlavə olaraq, daha mərkəzçi olan resenziya müəllifləri, hətta onun mesajına canıyananlıq göstərənlər belə pyesi qeyri-real adlandırmışdır.^[26] "Commonweal" katolik jurnalının yazıçısı Fillip T. Hartunq pyesi "başı qarışmış " adlandırmış və "Ninotçka" filmini daha yaxşı bir antisovet əsər olaraq tövsiyə etmişdir.^[39] Sağçılar arasında populyar olan "New York World-Telegram" qəzetinin dram tənqidçisi Sidni B. Uippl pyesin "kommunizmin təhlükəsini kiçiltməsi"ndən şikayətlənmişdir.^[37]

Pyesin uğursuzluğa uğramasından sonra Rand qərarə gəlmişdir ki, əsərin ssenarisi pisdir və "Yaşayan bizlər" romanının teatr adaptasiyasını hazırlamaq cəhdi bir səhv idi.^[40] O, romanın "düzgün bir səhnə materialı" olmadığını qəbul etmişdir.^[41] Rand düşünmüşdür ki, Ebbotun təcrübəsi dram yerinə, daha çox komediyaya uyğundur və onun pyes üzərindəki prodüserlik və rejissorluq işi tamaşanı daha da pis bir vəziyyətə salmışdır.^[42] Randın bioqrafları pyesi "büsbütün uğursuzluq",^[26] "uğultulu iflas",^[43] "tənqidi fiasko", "peşəkarlıq baxımdan xəcalət" adlandırmışdır.^[44] Teatr tarixşünası Uilyam Torbert Leonard pyesi "maraq göstərənləri belə məmnun edə bilməmiş təmtəraqlı adaptasiya" kimi təsvir etmişdir.^[23]

"Fəth edilməmiş" Randın ömrü boyunca istehsal olunan axırıncı pyesi idi və o, 1940-cı ildən sonra yeni pyeslər yazmamışdır.^[40] Rand bütün diqqətini "Qaynaq" romanını bitirməyə çevirmişdi, hansı ki, 1943-cü ildə nəşr edilmiş və bestseller olmuşdur.^[45] "Fəth edilməmiş" pyesinin uğursuzluğu Brodvey teatrında uzunmüddətli bir karyerası olmuş Ebbota çox da təsir göstərməmişdi. Onun növbəti işi, ssenarisi Cerom Mayer tərəfindən yazılmış, cinayət və dram janrlarında olan "Axşamda hələlik" bir neçə həftə sonra tamaşaya verilmişdi.^[46]

• Bessi, Alva. "One for the Ashcan". New Masses (ingilis). 27 fevral 1940. 28–29. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020.
• Branden, Barbara. The Passion of Ayn Rand (ingilis). Qarden-Siti, Nyu-York: Doubleday & Company. 1986. ISBN 0-385-19171-5. OCLC 12614728. (#accessdate_missing_url)
• Brittinq, Ceff. Ayn Rand. Overlook Illustrated Lives series (ingilis). Nyu-York: Overlook Duckworth. 2004. ISBN 1-58567-406-0. OCLC 56413971. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020.
• Brittinq, Ceff. Adapting We the Living for the Stage // Meyhyu, Robert (redaktor). The Unconquered (ingilis). Nyu-York: Palgrave Macmillan. 2014. 335–347. ISBN 978-1-137-42873-8. OCLC 912971550. (#accessdate_missing_url)
• Berns, Cennifer. Goddess of the Market: Ayn Rand and the American Right (ingilis). Nyu-York: Oxford University Press. 2009. ISBN 978-0-19-532487-7. OCLC 313665028. (#accessdate_missing_url)
• Kollins, Qlenn. "Eugenie Leontovich, 93, Actress, Playwright and Teacher, Is Dead". The New York Times (ingilis). 3 aprel 1993. səh. 11. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020.
• Hartunq, Filipp T. "The Stage and Screen: The Unconquered". Commonweal (ingilis). 1 mart 1940. səh. 412. (#accessdate_missing_url)
• Heller, Ann K. Ayn Rand and the World She Made (ingilis). Nyu-York: Doubleday. 2009. ISBN 978-0-385-51399-9. OCLC 229027437. (#accessdate_missing_url)
• Kirkli, Donald. "The Stage". The Baltimore Sun (ingilis). 26 dekabr 1939. səh. 8. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020 – Newspapers.com vasitəsilə.
• Leonard, Uilyam Torbert. Broadway Bound: A Guide to Shows that Died Aborning (ingilis). Metuçen, Nyu-Cersi: Scarecrow Press. 1983. ISBN 0-8108-1652-0. OCLC 239756089. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020.
• Libman, Roy. Broadway Actors in Films, 1894-2015 (ingilis). Cefferson, Şimali Karolina: McFarland. 2017. ISBN 978-0-7864-7685-5. OCLC 994710962. (#accessdate_missing_url)
• Mantl, Berns. "Goodbye in the Night Shiver Drama about Assorted Lunatics". Daily News (ingilis). 19 mart 1940. səh. 35. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020 – Newspapers.com vasitəsilə.
• Meyhyu, Robert, redaktorThe Unconquered (ingilis). Nyu-York: Palgrave Macmillan. 2014. ISBN 978-1-137-42873-8. OCLC 912971550. (#accessdate_missing_url)
• Perinn, Vinsent L. Ayn Rand: First Descriptive Bibliography (ingilis). Rokvill, Merilend: Quill & Brush. 1990. ISBN 0-9610494-8-0. OCLC 23216055. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020.
• Pollok, Artur. "The Unconquered Has Its Day – A Dull One". Brooklyn Daily Eagle (ingilis). 14 yanvar 1940. səh. 6. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020 – Newspapers.com vasitəsilə.
• Ralston, Riçard E. Publishing We the Living // Mayhew, Robert (redaktor). Essays on Ayn Rand's We the Living (ingilis) (2nd). Lanham, Maryland: Lexington Books. 2012. 159–170. ISBN 978-0-7391-4969-0. OCLC 769323240. (#accessdate_missing_url)
• Rand, Ayn. Bekman, Tore (redaktor). The Art of Fiction: A Guide for Writers and Readers (ingilis). Nyu-York: Plume. 2000. ISBN 0-452-28154-7. OCLC 934792412. (#accessdate_missing_url)
• Rand, Ayn. 'The Unconquered (1939/40) // Meyhyu, Robert (redaktor). The Unconquered (ingilis). Nyu-York: Palgrave Macmillan. 2014. 181–289. ISBN 978-1-137-42873-8. OCLC 912971550. (#accessdate_missing_url)
• Svanberq, Karl. "Introducing Ayn Rand's The Unconquered". Impact Today (ingilis). Ayn Rand Institute. 18 sentyabr 2014. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020.
• Volfert, İra. "The Unconquered Is Full of Complications". The Indianapolis Star (ingilis). North American Newspaper Alliance. 18 fevral 1940. səh. 2. İstifadə tarixi: 15 fevral 2020 – Newspapers.com vasitəsilə.

• Fəth edilməmiş — Internet Broadway Database saytında.