Kuk Adalari Medeniyyeti - Wikipedia

Adalarda məskunlaşan ilk insanlar XVI əsrdə Taitidən gələn polineziyalılar olub.^[1] Portuqal gəmi kapitanı Pedro Fernandes Kiros XVII əsrdə adalarda ilk avropalıların məskunlaşdığını qeyd edib. XVIII əsrdə Böyük Britaniya dəniz səyyahı Ceyms Kuk 1773 və 1777-ci illərdə adalarda olub və adalara öz adını verib.^[2] Adalara gələn əcnəbilər adaların yazı sistemini inkişaf etdiriblər, adalara xristianlığı və məktəbləri gətiriblər.^[3]

Kuk adalarında sosial iyerarxiya və tabu ariki adlandırılan ali şəxslər tərəfindən idarə olunur. Adətən hər 3–6 adaya bir ariki düşür. Hər ariki ivi və nqati (qəbilə) başçısı olub. Sosial iyerarxiyada arikidən daha aşağı səviyyəli təbəqə mataiapo və ranqatiradır (balaca liderlər).^[4] Liderin hakimiyyəti onun doğulduğu andan statusu və nailiyyətləri ilə müəyyən olunan manası (güc) tərəfindən bərqərar olunur. Lider bunu itirə və qazana bilməz. Amma arikinin manasının zəifləməsi onun bu statusunu itirməsinə səbəb ola bilər.^[4]

Ariki, mataiapo və ranqatira təbəqələrinə məxsus şəxslər hələ də ailələrin vəziyyətinə, qədim ənənələrə və tədbirlərin keçirilməsinə nəzarət edirlər.^[4] 1967-ci ildə qurulan Kuk adaları parlamenti Ariki Evi (Are Ariki) adını daşıyır, lakin üzvləri məhdud gücə sahibdirlər.^[5]

Kuk Adaları Milli Qadın Şurası və Kuk Adaları Biznes və Peşə Qadınlar Assosasiyası kimi qadın təşkilatları özlərini milli siyasətdən çətinliklə ayırırlar. Ən böyük qadın təşkilatları olan Kuk Adaları Xristian Ekalesiya Vaynetini Kilsəsi, Dorkas, Milli Katolik Qadınlar Liqası və Qadın Biçincilər yerli kilsələr ilə əlaqələniblər.^[6]

Kuk adaları mifologiyasının Polineziya əfsanələri və mifləri ilə böyük bənzərliyi var. Kuk adaları mifologiyasında Avaiki tanrıların və ulu əcdadların məskunlaşdığı yerdir. Mifologiyalarında önə çıxan personajlar Avatea, İna, Marama, Nqanaoa, Papa, Ronqo, Tanqaroa, Vaitakere, Varima Te Takere və Vateadır. Xariqüladə və ruh nağılları adalarda yaşayan insanlar arasında geniş yayılıb və nağılların çoxu qəribə hadisələrin izah edilməsində istifadə olunur. Tarixi hadisələr, sahibkarlıq hüquqları və sosial münasibətlər haqqında müzakirələr aparmaq üçün tupapaku keçirilir.^[7] Adalarda uşaqlar tərəfindən plantan gövdəsindən hazırlanmış "ruh sığınacaqları" var.

Missioner Con Vilyams Kuk adalarında xristianlığın yayılmasında böyük rol oynayıb. 1821-ci ildə Aitutaki adasına apardığı iki taitili ilə adanın dinini dəyişdirə bilib. Sonrakı Polineziya missionerləri 1823-cü ildə Mauke, Atiu və Mitiaro adalarında gediblər. Vilyams qəbilələrin ariki (başçılar) və taunqa (kahinlər) olaraq bölündüyü Rarotonqa adasının əhalisinin dinini dəyişdirməkdə çətinlik çəkib.^[8] Vilyamsın konqreqatsionalist həmkarı Aron Buzakot London Missioner Cəmiyyətinin Sakit okeanda missioner fəaliyyətlərinin aparıcı fiquru idi və Rarotonqa adasında 1828–1857-ci illərdə yaşamışdı. Aron Buzakot tərəfindən əsası qoyulan Takamoa İlahiyyət Kolleci Kuk Adaları Xristian Kilsəsi üçün pastorlara təhsil verir. Hazırda Kuk adalarında əhalinin böyük hissəsi xristiandır.^[9]

Kuk dili və ya Rarotonqa dili adaların rəsmi dilidir. Dilin 15 adada^[10] danışılan, qarşılıqlı aydın başa düşülən bir neçə dialekti var.^[11] Rakahanqa-Manihiki və Penrin dialektləri buna nümunədir. "Kuk Dili Lüğəti" 1995-ci ildə nəşr olunub. Bu lüğətdə London Universitetindən (1957–1988) Casper Beyzin tədqiqatları və onun tərəfindən 1960-cı ildə^[12] yaradılmış Məsləhətçi Komitəsinin işləri yer alıb, tərtib etmə işi ilə Raututi Tarinqa (1957–1959) məşğul olub. Kuk adalarının bir hissəsi olan Pukapuka adasında inkişaf etmiş Pukapuka dili alimlər tərəfindən xüsusi dil hesab edilir.^[13]

Adqoydu yerli əhalinin simvolik ənənəsidir. Adların mənası sadəcə ulu babalar, dostlar, əcdadlar ilə deyil, ərazi, hadisələr və qohumluq əlaqələri ilə bağlıdır. Ad dəyişdirmək doğum, evlilik, ölüm kimi hadisələrə qədər məhdud deyil, amma xeyrə olmayan bir əlamətə görə cəmiyyət içində bu baş verə bilər. Qadınlar və kişilər arasında adlar bir-birini əvəz edə bilər. Soyadlar isə hətta bir ailə içində şəxsdən şəxsə fərqlənə bilər.^[14]

Adaların kiçik ölçüsünə baxmayaraq, ədəbiyyat heç də zəif inkişaf etməyib. Tuepokoina Utanqa Morqan yazdığı musiqili kompozisiyalara və şeirlərə, həmçinin xalq operalarına görə tanınır. Kilsələrin Sakit okean Konfransının məsləhətçisi kimi səyahət etmiş bəstəkar və şair Teate Makirere dünyəvi əsərləri ilə məşhurdur. Paiere Mokoroa və Merota Nqamata Atiu və Pukapuka adalarının mədəniyyətləri haqqında əsərlər yazıblar. Tinqota Simiona isə Atiu adasının əfsanələrindən ilham alınaraq yazılmış ekstensiv hekayələr kolleksiyasının müəllifidir. Kuk adalarının ən məşhur uşaq yazıçısı və şairi olan Mona Matepi uşaqlar üçün 52 seriyadan ibarət "Makopetlər" cizgi serialını hazırlayıb. Televiziya və radio verilişlərində yayımlanan tanınmayan sənətçilərin bir çox mahnılarının və pyeslərinin kasset və CD formatları mövcuddur.^[15] Kuk adalarında radio yayımı ingilis və taiti dillərində aparılır.^[16]

Kuk adaları musiqisi ağır barabanlar və ukulelelər ilə xarakterizə olunur.^[17] Kuk adaları kişiləri Havay adalarında geniş ayılmış Hula rəqsinin ekvivalenti olan Hura rəqsini ifa edirlər.^[18] Rəqsin ifası zamanı nəzərlər ayaqdan ayrılmır və çiyinlər müvazinətli saxlanılır. Barabanlar ansamblın bir hissəsidir.^[19] Kuk adalarında ən məşhur musiqi və rəqs qrupları Kuk Adaları Milli İncəsənət Teatrı, Aroranqi Rəqs Truppası, Betelarəqs Rəqs Truppası, Akirata Xalq Rəqsləri Truppası və Te İvi Maori Mədəni Rəqs Truppasıdır.^[20] Raro Records adalarda ən əsas səsyazma studiyasıdır.

Rəqslər çoxmədəniyyətli festivallarda ifa olunur.^[19] Kuk adalarının ən məşhur xalq rəqslərindən biri Uradır. Bu rəqsin ifası qadın rəqqaslar tərəfindən azı 5 barabançalanın müşayiəti altında həyata keçirilir. Ombalarının, ayaqlarını və əllərini hərəkət etdirmələri hekayəni festivaldakılaradanışmaq üçün əlavə jestlər verir. Hekayələr əsasən okean, quşlar, çiçəklər, sevgi, pərişanlıq və s. haqqındadır.^[21] Ura rəqsinin 3 əsas komponenti var: ura pau (baraban rəqsləri), korero (əfsanələr) və kaparima (macəra mahnıları).^[22] Rəqsi ifa edən qadınlar adətən çiçəklərdən, balıqqulaqlarından, ei adlı boyunbağılardan,^[22] pareo və kikau adlı ətəklərdən istifadə edirlər.^[22] Kişilər isə əlləri ilə yarı-oturmuş vəziyyətdə öz dizlərinə vururlar. Ura rəqsinin ayrılmaz hissəsi olan barabançı qrupu əsasən barabançalan başçısından (pate taki), köməkçi başçıdan (pate takirua), taxta qonq çalan iki çalğıçıdan (tokere və ya pate akaoro) və dəri baraban çalan əlavə iki çalğıçıdan (pau və manqo) ibarətdir.^[21] Səyyah yazıçı Devid Stenli qeyd edir ki, Ura rəqsinin ön gözəl ifası Rarotonqa adasında həyata keçirilir.^[18]

Ura rəqsinin bir forması olan ura piani rəqsində həm kişilər, həm qadınlar iştirak edirlər və nağılı danışmağa çalışırlar.^[22] Rəqsin digər versiyalarına ura rore (ağcaqayın rəqsi), ura tairiri (həvəskar rəqs), ura korare (nizə rəqsi) və ura rama (məşəl rəqsi) aiddir. Ura rəqsi və onun komponentləri olan korero və kaparima ilə yanaşı Kuk adalarında başqa musiqi janrları və rəqs növləri vardır:^[22] dram rəqsləri (peu tupuna), dini tamaşalar (nuku), formal nəğmələr (pee), bayram nəğmələri (ute), çoxsəsli xor musiqisi (imene tapu) və s.^[18] Barabanlardan Kuk adaları mədəniyyətində geniş istifadə olunur.

Yerli sakinlər balıqqulağı kimi yerli məhsullardan istifadə etməklə paltarlarında və zərgərlikdə öz stillərini formalaşdırıblar. Bir nəfərə balıqqulağından hazırlanmış boyunbağı hədiyyə etmək və onu həmin şəxsin boynundan asmaq rəğbət və sevgi jestidir.^[23] Onlar saronqun bir növü olan pareu adlı əlvan rəngli geyim hazırlayırlar. Melaneziyanın Fici və Samoa kimi adalarının sakinləri kimi Kuk adaları sakinləri də istehsal etdikləri, boya ilə işlənmiş parçalarına görə tanınırlar.^[24] Qadınların ən böyük məşğuliyyəti tivaivai toxumaqdır.^[25]

Adalılar arasında xeyli istedadlı naxışaçan var. Xüsusilə Maykl Tavioninin emalatxanası və Island Craft işlədikləri incəsənət nümunələri ilə tanınır. Island Craft-da nizə və maska kimi əşyalar düzəldilir. Kuk adaları incəsənətini özündə əks etdirən əşyaları Punanqa Nui marketi, Biçkomber qalereyası, Sons Crafts Store kimi yerlərdə almaq mümkündür.^[17] Kenuals qalereyasında yerli rəssamların rəsm əsərləri nümayiş etdirilir. Təbiət rəssamı Cudit Kunzle çəkdiyi rəsm əsərlərini öz emalatxanasında və bir neçə dükanda satır. Onun bəzi əsərləri Kuk adalarının bir çox poçt kartoçkasında və nəşrində yer almışdır.^[17]

Ada ölkəsi olduğundan Kuk adalarının mətbəxi əsasən meyvə və tərəvəz (xüsusilə kokos), dəniz məhsullarından ibarətdir. Xörəklərin hazırlanmasında təzə dəniz məhsullarından geniş istifadə olunur. Ərzağın böyük hissəsinin Yeni Zelandiyadan idxal edilməsinə baxmayaraq, Kuk adalarında Manqaian, Nqatanqiya, Penrin, Puaikura və Rakahanqa kimi əkinçi assosiasiyaları var və onlar da yerli mətbəxi ərzaqla təmin edirlər.^[26] Yerli mətbəxdə əsasən arrourut, molyusk, osminoq, taro, ədviyyat kimi zəncəfil, laym, limon, sarımsaq, reyhan və kokosdan istifadə olunur.^[27]

Rukau soğan və kokos sousu ilə taro yarpaqlarından hazırlanan xörəkdir. osminoq ətindən hazırlanan yerli yemək Eke, bala donuz ətindən hazırlanan yerli xörək isə Puaka adlanır.^[28] İka mata çiy balığı liman və laym ilə marinada qoymaqla hazırlanan və kokos kremi ilə təqdim olunan yeməkdir.^[28] Balıqdan hazırlanan digər təamlara Pai İka və Keke İka aiddir.^[29] Poke isə qovunağacı və ya banan ilə kokos südündən istifadə etməklə hazırlanan desertdir.^[30] Meyvə şirələri manqo, annona və portağallardan hazırlanır.^[31] Kuk adalarında ən çox içilən içkilər kokos suyu, yerli pivə (Cooks Lager) və kofedir.^[28]

Sakit okeanda yerləşən digər adalarda olduğu kimi Kuk adalarında da ən geniş yayılmış idman növü reqbidir.^[32] Kuk adaları milli reqbi komandası 1971-ci ildən beynəlxalq səviyyədə yarışlarda iştirak edir. Reqbi-7 idman növü də ölkədə xeyli məşhurdur, öz assosiasiyası var. Kuk adalarında stolüstü tennis, voleybol, netbol, ağır atletika, ağırlıq qaldırma, futbol və taekvondo kimi idman növlərinin təşkilatları mövcuddur.^[33] Kuk Adaları Futbol Assosiasiyası tərəfindən təşkil olunan Kuk Adaları Raund Kuboku ölkədə ən nüfuzlu milli futbol yarışıdır və oyunların çoxu Kuk Adaları Milli Stadionunda keçirilir.

Boulinq idman növü də Kuk adalarında məşhurdur. Ölkədə "İkuranqi" QBK, "Parekura" BK, "Parekura" QDK və "Rarotonqa" BK kimi boulinq klubları var.^[34] Bu idman növü üzrə yarışlara Kuk Adaları Otüstü Boulinq Federasiyası və Kuk Adaları Bouvlz Karnaval Dairəsi nəzarət edir.^[35] Kuk adalarından bununla yanaşı badminton, motosikl, qolf, avtomobil yarışı, yelkənli qayıq, skvoş, baydarka klubları da var.

Daha genişmiqyaslı idman təşkilatlarına Kuk Adaları İdman və Olimpiya Assosiasiyası, Rarotonqa Həvəskar Atletika Assosiasiyası, Tauvaine İdman və Mədəniyyət Assosiasiyası və Tupapa-Maraerena İdman Assosiasiyası aiddir. Ölkədə balıqçılıq idmanının inkişafında Kuk Adaları Balıqçılar Assosiasiyası, Kuk Adaları Balıqçılıq İdmanı Klubu və the Nqatanqiya Balıqçılar Klubu kimi təşkilatlar böyük rol oynayır.^[36] Ölkədə 1986-cı ildə reqbi üzrə Sakit Okean Kuboku, 1998-ci ildə isə futbol üzrə Polineziya kubokunun əsas mərhələsi keçirilib.

Kuk adalarının mədəni irsi "yerli irslər, əşyalar, alətlər, buna uyğun olaraq yerli metodlar və digər Kuk adaları ilə əlaqəndirilən tarixi və elmi əşyalar" kimi xarakterizə olunur və 1950-ci ildə qəbul olunan Kuk adaları təkmilləşmə aktına əsasən qorunur.^[37] Mədəni tədbirlərin keçirilməsinə 1985-ci ildə parlamentin verdiyi aktla qurulan Kuk Adaları Milli İncəsənət Şurası tərəfindən nəzarət olunur. İnzibati mexanizm Kuk adalarının mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün yollar müəyyənləşdirir. 1980-ci illərdə baş nazir Ceffri Qenri ölkədə mədəniyyətin inkişafı üçün böyük işlər görüb. O, bir çox abidə tikdirib, Mədəni İnkişaf Nazirliyini yaradaraq ona maliyyə dəstəyi verib. Bu, ölkənin inkişafına kömək edib, adalara turist axınını gücləndirib.^[38] 1990-cı ildə Mədəni İnkişaf Nazirliyi aktı ilə 1981-82-ci illərdə qəbul edilən Milli İncəsənət Şurası aktı ləğv edilib, yeni aktda isə ölkənin mədəni irsinin mühafizə olunması, mədəni incəsənət formalarına olan həvəsi artırmaq və əhalinin mədəni səviyyəsinin qorunması nəzərdə tutulub.^[37]

Kuk Adaları Muzeyində ölkənin mədəni irsi nümayiş etdirilir. Burada adaların mədəniyyətinə dair müxtəlif nümunələr görmək mümkündür.^[39] Kuk adalarının tarixi, eləcə də əhalinin rəqs, balıqçılıq, toxuculuq, ağac üzərində oyma, tibb və mətbəx sahələrindəki ənənəvi texnikaları Kuk Adaları Mədəniyyət Qəsəbəsində əks etdirilir.^[40]

• Alexeyeff, Kalissa, Dancing from the Heart: Movement, Gender, and Cook Islands Globalization, University of Hawaii Press, 2009, ISBN 978-0-8248-3244-5
• Boer, Ben, Environmental Law in the South Pacific: Consolidated Report of the Reviews of Environmental Law in the Cook Islands, Federated States of Micronesia, Kingdom of Tonga, Republic of the Marshall Islands and Solomon Islands, IUCN, 1 January 1996, ISBN 978-2-8317-0163-9
• Buse, Jasper; Taringa, Raututi, Cook Islands Maori Dictionary, Ministry of Education, Government of the Cook Islands, 1995, ISBN 978-0-7286-0230-4
• Campbell, Harry, Whatever Happened to Tanganyika?: The Place Names that History Left Behind, Portico, 2007, ISBN 978-1-906032-05-0
• Crocombe, R. G., Voluntary Service and Development in the Cook Islands, Institute of Pacific Studies and cook Islands Externsion Centre, University of the South Pacific, 1 January 1990, ISBN 978-982-02-0023-4
• Finnegan, Ruth H.; Orbell, Margaret Rose, South Pacific Oral Traditions, Indiana University Press, 1 January 1995, 175, ISBN 0-253-32868-3
• Fold, Niels; Pritchard, Bill, Cross-Continental Agro-Food Chains: Structures, Actors and Dynamics in the Global Food System, Taylor & Francis, 25 April 2005, ISBN 978-0-203-44817-5
• Harvey, Douglas Ross; Maslen, K. I. D., Book & Print in New Zealand: A Guide to Print Culture in Aotearoa, Victoria University Press, 1 January 1997, ISBN 978-0-86473-331-3
• Hunt, Errol, Rarotonga & the Cook Islands, Lonely Planet, 2003, ISBN 978-1-74059-083-9
• Jonassen, Jon, A Book of Cook Islands Maori Names, Ingoa, Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, 2003, ISBN 978-982-02-0334-1
• Kirk, Robert W., Paradise Past: The Transformation of the South Pacific, 1520–1920, McFarland, 24 October 2012, ISBN 978-0-7864-9298-5
• Kreps, Christina, Liberating Culture: Cross-Cultural Perspectives on Museums, Curation and Heritage Preservation, Routledge, 15 April 2013, ISBN 978-1-135-13313-9
• Lal, Brij V.; Fortune, Kate, The Pacific Islands: An Encyclopedia, University of Hawaii Press, January 2000, ISBN 978-0-8248-2265-1
• Lindstrom, Lamont; White, Geoffrey Miles, Culture, Kastom, Tradition: Developing Cultural Policy in Melanesia, Institute of Pacific Studies, The University of the South Pacific, 1994, ISBN 978-982-02-0102-6
• Matenga-Smith, Taiora, Cook Islands Cook Book, Institute of Pacific Studies of the University of the South Pacific and Cook Islands Ministries of Agriculture and Health, 1990, ISBN 978-982-02-0024-1*Merrick, Del, Culture Connections: Teaching Guide, Blake Education, 2006, ISBN 978-1-74164-131-8
• Pignéguy, Dee; Raela, Sonja, Sonja's Kitchen: Sustainable Cuisine from the Cook Islands, Papawai Press, October 2011, ISBN 978-0-9582966-5-6
• Rongokea, Lynnsay, The Art of Tivaevae: Traditional Cook Islands Quilting, University of Hawaii Press, January 2001, ISBN 978-0-8248-2502-7
• Sissons, Jeffrey, Nation and Destination: Creating Cook Islands Identity, [email protected], 1 January 1999, ISBN 978-982-02-0142-2
• Stanley, David, South Pacific Handbook, David Stanley, 1999, ISBN 978-1-56691-172-6
• Stanley, David, South Pacific, David Stanley, 2004, ISBN 978-1-56691-411-6
• Thomas, Nicholas, [http://books.google.com/books?id=m²

LpIAAACAAJ Cook: The Extraordinary Voyages of Captain James Cook] (#bad_url), Walker, 1 September 2004, ISBN 978-0-8027-7711-9

• Kuk adaları təqvimi.