Mir Ereb Medresesi - Wikipedia

Mir Ərəb mədrəsəsi XVI əsrdə Özbək Şeybanilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə tikilmişdir. Buxara xanlığının əsas dini mərkəzlərindən biri idi. 1920-ci ildə Buxara Qızıl Ordu tərəfindən tutulduqdan sonra 1920-ci illərin sonunda mədrəsə tərk edildi və bağlandı; ruhanilər repressiyaya məruz qaldı. Mədrəsə yalnız 1946-cı ildə Orta Asiya və Qazaxıstan Müsəlmanlarının Ruhani İdarəsinin (SADUM) sədri Şeyx Eşon Babaxan ibn Əbdülməcidxanın təşəbbüsü ilə açıldı və 1989-cu ilə qədər SSRİ ərazisində fəaliyyət göstərən yeganə mədrəsə olaraq qaldı (1956–1961-ci illərdən başqa, Sovet İttifaqında Daşkənddə başqa bir var idi.)

Mir Ərəb mədrəsəsinin Buxaranın Özbək hökmdarı Ubaydulla xanın ruhani müəllimi və Mavəraünnəhr xalqlarının Qızılbaş (Səfəvilər imperiyası) dövlətinə qarşı apardığı mübarizənin ideoloji ilhamçısı Nəqşibəndilik tariqatının şeyxi Seyid Abdullah əl-Yəməni Xadramauti tərəfindən tikildiyi iddia edilir.^[2]

Mədrəsənin tikintisinə başlanılması dəqiq tarixi bu gün mübahisəlidir. Uzun müddət Sovet dövrünün tarixşünaslığında binanın inşası tarixi 1530-cu illərdə məşhur arxeoloq və şərqşünas alimlər Mixail Masson və Qalina Puqaçenkovanın apardıqları arxeoloji qazıntıların nəticələrinə əsaslanaraq bir versiyada: 1535–1536-cı illərdə tikilməsi tarixi əsas götürüldü. Bununla birlikdə, bu sahədəki son araşdırmalar, tikintinin başlama tarixini bu tarixdən təxminən iyirmi il əvvələ dəyişdirdi. Mir Ərəb mədrəsəsinin Şeybani ordusunun 1512-ci ildə qələbə qazandığı Gicduvan döyüşündə Səfəvi Şah İsmayılın qoşunları üzərindəki qələbəsini anmaq üçün inşa edildiyi artıq məlumdur. Son tikinti işlərinin: 1520-ci illərin ilk yarısında Şeybanilərlə Səfəvilər arasındakı son böyük qarşıdurmalar vaxtında, 3 min Səfəvi əsirinin^[3] köləliyə satılmasından Ubeydulla Xanın pulu ilə həyata keçirildiyi də bilinir. 1526-cı ildə vəfat edən Şeyx Abdullah Yəməni ölümündən əvvəl inşa etdirdiyi mədrəsə ərazisində dəfn etməyi vəsiyyət etdi ki,^[4] bu da bu vaxta qədər tikintinin az qala başa çatdığını göstərir. Çox güman ki, 1530–1535/1536-cı illərdə mədrəsə binası əhəmiyyətli dərəcədə yenidən qurulmuşdur. Mədrəsə müasir adını "Mir Ərəb" (ərəbin mülkü) qurucusunun ölümündən sonra aldı.

Buxara mədrəsəsi müəllimləri — bir neçə kateqoriyaya bölünən müdərrislər, şəhər mollaları arasında fərqləndilər. Miri Ərəb mədrəsəsinə təyin olunmuş müəllim, Buxara müdərrisləri arasında axund (Kukeldaş mədrəsəsi müdərrisi) və aləmdən (Qaukuşan mədrəsəsi müdərrisi) sonra üçüncü kateqoriyaya sahib olanlar müftiy-əskər adlanırdı.

Mir Ərəb mədrəsəsi yarandığı gündən və 1920-ci illərin əvvəllərində bağlanmasına qədər Orta Asiyanın ən nüfuzlu təhsil müəssisələrindən biri idi. Orada bir çox tanınmış elm adamları; bunların arasında məşhur tacik mütəfəkkiri, pedaqoq, filosof, yazıçı və şair, Buxara əmirliyinin dövlət xadimi Əhməd Doniş Buxari, Səmərqənd vilayətinin qazisi İsohon Şirinhuşayev, İştıxan şəhərinin son qazisi Kozi Seyyid ibn Bahadırxan və başqaları dərs verib.

Məzunları arasında Ufadakı Orenburq Məhəmməd ruhani məclisinin ilk müftisi, Məhəmmədcan Husainov, Rusiya müsəlmanlarının ilk seçilmiş müftisi Qalimcan Barudi, XIX əsrin məşhur ilahiyyatçısı Şeyx Qazı-Əsgər, XIX əsrin sonlarında müfəssir və mühəddis Miyan Malik də var idi.

1920–1930-cu illərdə SSRİ-də bütün mədrəsələr bağlanmışdı. 1945-ci ildə Orta Asiya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin (SADUM) müftisinin hökumət orqanları ilə uzun sürən danışıqlarından sonra Eşon Babaxan Orta Asiyada İslam tədqiqatlarının bərpasına nail oldu. Müharibədən sonra SSRİ-də canlanması, SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin 10 oktyabr 1945-ci il tarixli Buxara və Daşkənddə mədrəsələrin təşkili barədə 14808-r saylı fərmanı ilə başladı. Onun əsasında Özbəkistan Sovet Sosialist Respublikasının 29 noyabr 1945-ci il tarixli 1879–212s saylı "Orta Asiya və Qazaxıstan Ruhani İdarəsi üçün iki dini məktəb açmasına icazə verilməsi haqqında" qərar hazırlanmışdır.^[5] 1946-cı ildə Özbəkistan SSR-də Mir-Ərəb mədrəsəsi açıldı.^[5] 1 iyun 1947-ci il tarixində İ. V. Polyanskinin məruzəsinə görə Mir-Ərəbdə 26 tələbə və 3 müəllim var idi.^[6] Elmi ədəbiyyatda mədrəsələrin fərqli adları var idi. Bununla birlikdə, 1989-cu ildə Rifkat Rafiqova verilmiş 67 saylı məzuniyyət sənədinə görə mədrəsə "Mir-Ərəb" adlanırdı.^[7]

Mir-Ərəb 1946–1956 və 1961–1989-cu illərdə SSRİ-də yeganə müsəlman orta təhsil müəssisəsi idi. SSRİ-də ikinci mədrəsə — Bərəqxan — 1956-cı ildə Daşkənddə açılmış, lakin binanın təcili yenilənməsi bəhanəsi ilə səlahiyyətlilər tərəfindən 1961-ci ildə bağlanmışdır.^[8]

Mir-Ərəb mədrəsəsindəki təhsil müddəti iki mərhələli 9 illik idi.^[8] Təlim proqramı Diyanət İşləri Şurası ilə koordinasiya edildi və üç hissəyə bölündü:^[9]

• dini mövzular (təcvid, hədis, İslam tarixi və başqaları). Onlara təhsil müddətinin təxminən 30% -i ayrıldı;
• dünyəvi mövzular (SSRİ xalqlarının tarixi, SSRİ Konstitusiyası, rus dili, bədən tərbiyəsi və digərləri);
• mürəkkəb mövzular (ərəb və fars dilləri və digərləri).

Orta dünyəvi təhsili olan abituriyentlərin təhsil müddəti 4 il idi.^[10] Mədrəsə şagirdlərinin (Özbəkistan SSR Sovet qurumlarının tələbələri kimi) vaxtaşırı dərslərdən çıxarılaraq pambıq yığımına göndərilməsi təhsilə çox ziyan vururdu.^[8]

Mədrəsə tələbələri (1962-ci il üçün) aylıq 35 rubl təqaüd və paltar alırdılar, həftədə bir dəfə mədrəsə hesabına kinoteatrı ziyarət edirdilər, mədrəsənin yataqxanasında yaşayırdılar.^[11] Tələbə sayı az idi — 1963-cü ildə 40 nəfər, 1982-ci ildə 86 nəfər nəfər idi.^[12][13] Mədrəsədən hər il azad olma hər il məzun olunmurdu və eyni anda 10–20 mütəxəssis məzun olurdu.^[12]

Tələbələri mədrəsələrə göndərən müsəlmanların ruhani idarələri təhsil xərclərini özləri ödəyirdilər (1963-cü ildə ildə 500–600 rubl idi), əlavə olaraq təhsil müəssisəsinin işləməsi üçün pul SADUM tərəfindən verilirdi.^[12]

Sovet və postsovet dövründə mədrəsəni bitirənlər tanınmış din və dövlət xadimləri idilər:

• Özbəkistanın baş müftisi və Özbəkistan Müsəlmanları İdarəsinin sədri Usman Alimov^[14]
• Rusiya Müftilər Şurasının sədri Ravil Qaynutdin
• Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Şeyxülislamı Allahşükür Paşazadə
• Qazaxıstan müftisi Ratbek Nısanbayev
• Çeçenistan Respublikasının Prezidenti Əhməd Kadırov
• Rusiya Ali müftisi Talqat Tacəddin
• Orta Asiya və Qazaxıstan Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin sədri Şeyx Məhəmməd Sadıq Məhəmməd Yusif.

Mir-Ərəb tələbələri arasında xaricilər də var idi. Çin vətəndaşı Əbdülqədir Əminov ilk xarici tələbə olur.^[10]

Sovet dövründə Mir-Ərəbin rəhbərləri aşağıdakılar idi:^[10]

• İşxaki Bəşərxan-xoca (1946–1948/49-cu illər tədris ili);
• A. Rəsulov (1948/49 tədris ili), Orta Asiya və Qazaxıstan Müsəlmanlarının Ruhani İdarəsi (SADUM) tərəfindən çoxarvadlılığı təbliğ etdiyi üçün vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı.

Mir Ərəb mədrəsəsi Kalyan məscidi ilə "köş" qəbulunda tikilib,^[15] birlikdə vahid bir memarlıq kompleksi Poi Kalyanı təşkil edir. Əsas fasadında möhtəşəm giriş portalı olan, küncləri kütləvi yarımdairəvi güldəstə qüllələri ilə əhatə olunmuş düzbucaqlı binadır.^[16] Mədrəsənin əsas fasadı iki mərtəbəli lojikalarla bəzədilmişdir. Giriş portalı — peştak — lobbiyə gedən tək bir girişin olduğu dərin yarı-səkkiz dairəvi niş ilə kəsilmişdir. Girişdən olan keçid ətrafı boyunca iki qat hücrələrlə əhatə olunmuş, dördbucaqlı həyətə çıxır. Yay auditoriyası kimi fəaliyyət göstərən eyvanlar, yalnız cənubundakı orijinalda qalmış kiçik portallarla bəzədilmişdir. Şərq künc otaqlarında tələbələr üçün sinif otaqları var — dərsxanalar yerləşir. Əsas fasad boyunca künc otaqlar yüngül pəncərələri olan yüksək silindrik barabanlar üzərində sferik günbəzlərlə örtülmüşdür. Günbəzlər kəsişən tağlar və taclı qalxan şəkilli yelkənlər sisteminə əsaslanır. Əsas girişin solundakı günbəzli otaqda bir gurxana var ki, Şeyx Abdullah Yamaninin və müdərris Məhəmməd Qasımın mərmər qəbir daşları (kenotafları^[17]) və başqa bir neçə şəxsiyyəti bilinməyən daş qəbirlər var. Girişin sağındakı günbəzli otaqda bir məscid var.

Mir Ərəb mədrəsəsinin dekorasiyasında bitki, həndəsi və epiqrafik naxışlarla işlənmiş incə işlənmiş kaşin^[18] mozaikaları üstünlük təşkil edir ki, onlar da peştəkləri, əsas fasadın lojiya timpanlarını, daxili fasadlardakı hücra tağları timenlərini və günbəzləri bəzəyir. Günbəzlərin çölü mavi plitələrlə örtülmüşdür. Mədrəsənin daxili dekorasiyasında gurxana xüsusilə gözəl şəkildə bəzədilmişdir. Panelləri və barmaqlıqları oyulmuş kaşin mozaikası ilə, divarları və tavanı isə oyma gil (qanç) ilə bəzədilmişdir.^[19]

XX əsrin əvvəllərində mədrəsənin binası ciddi şəkildə zədələndi: giriş portalının timpanumu çökdü, əsas fasadın sol qanadı dağıldı, sağ qalan günbəzin mavi skufiyası da daxil olmaqla bir çox dekorativ element itdi. Daha sonra aparılan bərpa işləri nəticəsində mədrəsə tamamilə bərpa edildi.

1977-ci ilin yazında Buxarının köhnə şəhər hissəsinin Mir Ərəb mədrəsəsi ərazisindəki qazıntılar zamanı, qədim və erkən orta əsrlər şəhristanının qala divarlarının qalıqları araşdırıldı. Arxeoloji məlumatlara görə, bu divarla əhatə olunmuş Buxara Şəhristanı Arkadan (qərbdə Sufiyan Sauri qəbiristanlığına qədər (şərqdə və Samanbazardan (şimalda) Mir Ərəb mədrəsəsinə qədər) ərazini tutmuşdur.

• Усманходжаев А. Глава 2. Эшон Бабахан. Бухарои Шариф — Благородная Бухара, медресе «Мири Араб» // Жизнь муфтиев Бабахановых: служение возрождению Ислама в Советском Союзе. М. — Нижний Новгород: ИД «Медина». 2008. ISBN 978-5-9756-0046-2.

• "Медресе Мир-и Араб". 2014-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-02-27.
• "Достопримечательности Бухары. Медресе Мири Араб". 2013-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-02-22.
• "Архитектурный комплекс Пой-Калян. Исторические и архитектурные памятники Бухары". İstifadə tarixi: 2013-02-22.
• "Медресе^{[[[:en:Wikipedia:Link rot|ölü keçid]]]} Мири Араб. Справочник по архитектуре и проектированию". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib.