Nezaket - Wikipedia

Antropoloqlar Penelope Braun və Stiven Levinson İrvinq Qofmanın üzdə olan anlayışdan qaynaqlanan iki növ nəzakət müəyyən ediblər:

• Mənfi nəzakət: "Əgər zəhmət olmasa…" və ya "Çox problem deyilsə…" kimi sorğunun daha az pozucu edilməsi; insanın sərbəst hərəkət etmək hüququna hörmət edir. Başqa sözlə, hörmət. Dolayı nitq aktlarından daha çox istifadə olunur. Həm də iddialı olmağın bir hissəsi hesab olunur.
• İddialı olmayan nəzakət: bir şəxs müzakirə zamanı başqalarına nəzakətli olmaq üçün şərh verməkdən və ya öz inanclarını təsdiqləməkdən çəkindikdə. Eləcə də bir insan ədəbsiz görünməmək üçün başqasının verdiyi qərara qoşulduqda.
• Etibarlı nəzakət: bir şəxs qarşılıqlı əlaqə zamanı köməkçi və faydalı olmaq üçün müsbət və konstruktiv şəkildə fikirlərini təqdim etdikdə. Və ya əslində razılaşmadıqları bir şeylə başqalarını incitməyəcək şəkildə razılaşmaqdan çəkinmək.
• Müsbət nəzakət: tərəflər arasında müsbət münasibət qurmağa çalışır; insanın sevilmək və başa düşülmək ehtiyacına hörmət edir. Birbaşa nitq hərəkətləri, söyüşlər və Qrisin prinsiplərinə məhəl qoymamaq müsbət nəzakətin aspektləri sayıla bilər, çünki:

1. Onlar münasibətin ümumiyyətlə nəzakətsiz hesab edilən öhdəsindən gəlmək üçün kifayət qədər güclü olduğunu dərk edirlər;
2. Digər insanın dəyərlərinə dair şüurunu ifadə edirlər ki, bu da insanın qəbul olunmaq istəyini yerinə yetirir.

Bəzi mədəniyyətlər bu nəzakətlərdən birini digərindən üstün tuturlar. Beləliklə, nəzakət mədəni cəhətdən əlaqəlidir.

Maarifçilik dövründə nəzakətli norma və davranışların tətbiqi şüurlu prosesi yuxarı təbəqənin nəcib nümayəndəsinin simvoluna çevrilmişdir. Yuxarıya doğru hərəkət edən orta sinif burjuaziyası getdikcə daha çox qəbul edilmiş bədii üstünlükləri və davranış standartları vasitəsilə özlərini elita ilə eyniləşdirməyə çalışırdılar. Onlar emosiyanı nə vaxt göstərməli, zərif geyinmək sənəti və zərif söhbət və xüsusilə qadınlarla nəzakətli davranmaq kimi dəqiq etiket qaydaları ilə məşğul olurdular. Bu yeni diskursda XVIII-ci əsrin əvvəllərində filosof Lord Şaftsberi tərəfindən qələmə alınmış kommersiya cəmiyyətində nəzakətin təbiəti haqqında bir sıra esselər təsirli olmuşdur.^[1]

Saftsberi nəzakəti cəmiyyətdə xoş olmaq sənəti kimi təyin edirdi:

• Nəzakət — sözləri və hərəkətlərimizlə digər insanların özümüz haqqında daha yaxşı düşünməsinə səbəb olan bacarıqlı davranmamız kimi müəyyən edilə bilər.^[2]

1711-ci ildə Cozef Addison və Riçard Stil tərəfindən gündəlik olaraq təsis edilən The Spectator kimi dövri nəşrlər müntəzəm olaraq oxucularına nəzakətli centlmen olmaq barədə məsləhətlər verirdi.^[3]

Nəzakətli söhbət və mübahisə sənəti dövrün qəhvəxanalarında xüsusilə inkişaf etdirilmişdir. Söhbət xüsusi bir tərzə uyğun olmalı idi, nəzakətli və sivil söhbət dili qəhvəxana müzakirəsi və söhbətinin aparılması üçün vacib hesab olunurdu.^[4][5] "Vətəndaşlıq" anlayışı maraq doğuran məsələlər üzrə ayıq və əsaslandırılmış müzakirələri qiymətləndirən arzu olunan sosial qarşılıqlı əlaqəyə istinad edirdi.^[6]

• Dolayı yolla qeyri-müəyyənliyin ifadəsi.
• Nəzakətli yalan.
• Evfemizmlərdən istifadə (onlarda qeyri-müəyyənlik və konnotasiya istifadə olunur)
  • "Siz mağazada olmusunuz, elə deyilmi?" kimi birbaşa ifadələrdən daha çox etiket suallarına üstünlük vermək.
  • effektiv etiketlər dinləyiciyə qayğı göstərir. — Çoxdandır ki, gəlmirsən?
    • yumşaldıcılar sərt tələbin gücünü azaldır. "Onu mənə verə bilərdizmi?"
    • asanlaşdırıcı teqlər müraciət ediləni sorğuya şərh verməyə dəvət edir. "Bunu edə bilərsən, elə deyilmi?"

Bəzi tədqiqatlar,^[7][8] dəqiq fərqlər aydın olmasa da, qadınların kişilərə nisbətən nəzakət qaydalarından daha çox istifadə etdiyini göstərir. Müasir tədqiqatların əksəriyyəti göstərir ki, nəzakətdən istifadə zamanı gender fərqləri mürəkkəbdir, çünki^[9] nəzakət normaları ilə ən azı Böyük Britaniya və ABŞ-də orta sinif ağdərili qadınların stereotipik nitqi arasında aydın əlaqə mövcuddur. Buna görə də təəccüblü deyil ki, qadınlar daha çox nəzakətlə əlaqəli olurlar və onların dil vasitəsi bu nəzakət normalarına görə mühakimə olunur.

Yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq, bir çox dillərdə nəzakət, ehtiram, hörmət və ya danışanın və dinləyicinin sosial statusunun tanınması üçün xüsusi vasitələr var. Müəyyən bir dilin nəzakət göstərməsinin iki əsas yolu var: leksikonunda — məs. rəsmi hallarda müəyyən sözlərin və qeyri-rəsmi kontekstlərdə danışıq formalarının istifadəsi və morfologiyasında — məs. nəzakətli danışıq üçün xüsusi fel formalarından istifadə.

Bəzi dillərdə Koreya nitq səviyyələri və Yapon dilində şərəfli nitq kimi mürəkkəb nəzakət sistemləri var.

• Etiket
• Mədəniyyətlərarası kompetensiya
• Hörmət

• Brown, P. and Stephen C. Levinson (1987) Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press.
• Holmes, J. (1995) Women Men and Politeness London: Longman
• Axia, G. (1999) Elogio della cortesia Bologna: Il Mulino
• Mills, S. (2003) Gender and Politeness, Cambridge: Cambridge University Press
• Moumni, Hassan (2005). Politeness in Parliamentary Discourse : A Comparative Pragmatic Study of British and Moroccan MPs’ Speech Acts at Question Time. Unpub. Ph. D. Thesis. Mohammed V University, Rabat, Morocco.
• Watts, R. J. (2003) Politeness. Cambridge: Cambridge University Press.
• Spencer-Oatey, H. (2000) Culturally Speaking, Continuum.
• Kadar, D. and M. Haugh (2013) "Understanding Politeness". Cambridge: Cambridge University Press.

• Sociolinguistics: Politeness
• Sociolinguistics: Politeness in Spanish
• wiki project in comparative politeness: European Communicative Strategies (ECSTRA) (directed by Joachim Grzega)
• Politeness, BBC Radio 4 discussion with Amanda Vickery, David Wootton & John Mullan (In Our Time, Sep. 30, 2004)