Ukraynada Nuve Silahi - Wikipedia

1993-cü ildə beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəçisi və Çikaqo Universitetinin professoru Con Mirşaymer Ukraynanın heç bir nüvə silahı olmadığı təqdirdə Rusiyanın təcavüzünə məruz qalacağına dair proqnozunu özündə əks etdirən bir məqalə dərc etdi, lakin bu əsər o zaman çox diqqət cəlb etmədi.^[9] Mirşaymer əsaslandırırdı ki, Ukrayna Rusiya ilə müharibənin qarşısını almaq üçün nüvə silahını saxlamalıdır, bu, Ukraynanın Rusiya tərəfindən yeni fəthinə gətirib çıxara və Avropanın sülhünü poza biləcək "fəlakət"ə səbəb ola bilər. Onun sözlərinə görə, nüvə silahı Rusiyanın təcavüzünə yeganə ciddi maneə ola bilər.^[10]

2016-cı ildə World Affairs jurnalında dərc edilən bir araşdırmada müəlliflərin fikrincə, Ukraynanın nüvəsizləşdirilməsi “axmaq səhv” olmamışdır və Ukraynanın nüvə dövləti kimi daha yaxşı vəziyyətdə olub-olmayacağı aydın bəlli deyil.^[11] Tədqiqat iddia edirdi ki, Ukraynanın müstəqilliyi istəyi onu nüvəsiz dövlət etmək məqsədi daşıyır. Müəlliflərin fikrincə, Belarus və Qazaxıstan kimi digər postsovet dövlətlərinin nüvəsizləşdirilməsindən söhbət gedəndə ABŞ Ukraynanı istisna etməyəcəkdi. Ukrayna Sovet ordusunun tərk etdiyi nüvə arsenalına tam operativ nəzarət yaratmaq üçün 12-18 ay vaxt sərf etməli idi, həmçinin qitələrarası ballistik raketlər 5,000-10,000 km uçuş məsafəsinə malik idi (əvvəlcə ABŞ-a yönəldilməli idi, bu da onların yalnız Rusiyanın Uzaq Şərqinə istiqamətləndirilə bilməsi deməkdir). Sovet Ordusundan geridə qalan qanadlı raketlər Sovet İttifaqının dağılması zamanı yararsız vəziyyətə düşmüşdü, lakin onlar yenidən konfiqurasiya edilərək Ukraynada fəaliyyət göstərsələr belə, onların çəkindirici təsir göstərməsi ehtimalı azdır. Əgər Ukrayna öz nüvə silahlarına operativ nəzarəti tam ələ keçirmək qərarına gəlsəydi, o, Qərbin sanksiyaları və bəlkə də hətta ABŞ və onun NATO müttəfiqləri tərəfindən diplomatik tanınmasının inkarı ilə üzləşəcəkdi. Ukrayna həmçinin çox güman ki, Rusiyanın cavab tədbirləri ilə, eləcə də xidmət müddəti bitdikdən sonra nüvə silahlarının dəyişdirilməsi zərurəti ilə üzləşəcəkdi, çünki Ukraynanın nüvə silahı proqramı yox idi. Nüvə silahından imtina müqabilində Ukrayna maliyyə təzminatı, habelə Budapeşt memorandumu çərçivəsində təhlükəsizlik zəmanəti aldı.

  Əsas məqalə: Budapeşt memorandumu

1994-cü il dekabrın 5-də Ukrayna, Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ liderləri Ukraynaya nüvə silahı olmayan dövlət kimi Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə qoşulması ilə əlaqədar təhlükəsizlik zəmanətləri verən memorandum imzaladılar.^[12] Dörd tərəf preambula və altı bənddən ibarət memorandum imzaladı.^[13]

Fransa və Çin də Ukraynaya Budapeşt Memorandumuna bənzər, lakin bəzi əhəmiyyətli fərqlərlə təminat verdilər. Məsələn, Fransanın vədinə nüvə hücumu zamanı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasından Ukraynaya kömək istəmək (4-cü bənd) və ya öhdəliklərlə bağlı sual yaranarsa, məsləhətləşmələr aparmaq (bənd 6) daxil edilmir.^[14]

Çinin öhdəliyi tamamilə fərqli bir forma alır, 1994-cü il dekabrın 4-dən başlayaraq Çin, xüsusən də Ukrayna da daxil olmaqla, nüvə silahı olmayan dövlətlərə qarşı nüvə silahından istifadə etməməyə zəmanət verir.^[15]

Beləliklə, həm Çinin vədi, həm də Fransanın vədi böhran vəziyyətində BMT-nin və ya məsləhətçi mexanizmlərin iştirakını nəzərdə tutmur. Bununla belə, onlar Ukraynanın suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etməyi öhdələrinə götürürlər.

BMT Baş Assambleyasının^[16] etibarsız elan etdiyi Krımın Rusiyanın ilhaqına baxmayaraq, 2014-cü ildə Ukrayna hökuməti 1994-cü ildə nüvə silahı olmayan dövlət kimi Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqaviləyə qoşulmaq barədə qərarını bir daha təsdiqlədi.^[17]

Ukrayna parlamentinin üzvü Pavel Rizanenko USA Today -ə bildirdi ki, əgər ABŞ və digər dünya liderləri razılaşmanın şərtlərinə əməl etməsələr, Ukrayna özünü nüvə silahı ilə silahlandıra. O deyib: “Biz bu razılaşmaya görə nüvə silahından imtina etdik. İndi Ukraynada belə bir fikir var ki, biz böyük səhvə yol vermişik".^[18] O, həmçinin bəyan edib ki, “gələcəkdə Krımdakı vəziyyət necə həll olunsa da, bizə daha güclü Ukrayna lazımdır. Əgər nüvə silahınız varsa, insanlar sizi ələ keçirməzlər.".^[19]

2014-cü il dekabrın 13-də Ukrayna prezidenti Pyotr Poroşenko bəyan edib ki, o, Ukraynanın yenidən nüvə dövlətinə çevrilməsini istəmir .

22 avqust 2018-ci ildə Ukrayna Prezidentinin saytında (müraciət müəllifi: Valentina İvanovna Kutsenko) Ukraynanın nüvə dövləti statusuna qaytarılması və Rusiyanı saxlamaq üçün nüvə silahlarının yaradılması ilə bağlı elektron petisiya təklif edildi, petisiyaya 25.000 səsdən cəmi 118 müraciət daxil olub.^[20]

15 aprel 2021-ci ildə Ukraynanın Almaniyadakı səfiri Andriy Melnik Deutschlandfunk radiosuna bildirib ki, Ukraynanın NATO üzvü olmasına icazə verilməsə, onun ölkəsi müdafiəsinə zəmanət vermək üçün nüvə silahından azad dövlət statusuna yenidən baxmalı ola bilər.^[21][22]

19 fevral 2022-ci ildə (Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı işğalından əvvəl) Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenski Münhen Təhlükəsizlik Konfransında ölkənin nüvə statusu məsələsinə qayıtdı və təhlükəsizlik zəmanətləri yerinə yetirilmədiyindən Ukraynanın Budapeşt memorandumunu potensial olaraq etibarsız hesab edə biləcəyini təklif etdi.^[23]

Rusiyanın müdafiə naziri Sergey Şoyqu bildirib ki, bu, son dərəcə təhlükəlidir, çünki Ukraynada bu sahədə İran və Şimali Koreya mütəxəssislərindən qat-qat çox imkanlara malik avadanlıq, texnologiya və mütəxəssislər var.^[24]

Ukraynanın işğalına bəraət qazandıran Rusiya mətbuatı, hökumət rəsmiləri^[25][26] və prezident Putin əsassız olaraq Ukraynanın 2014-cü ildən^[27] öz nüvə arsenalını yaratmağa çalışdığını iddia ediblər . Amerika Alimləri Federasiyasının Nüvə İnformasiya Layihəsinin direktoru Hans Kristensen bu cür bəyanatların əsassızlığını təsdiq edir.^[28]

2024-cü il fevralın 19-da deputat Aleksey Qonçarenko Münhen Təhlükəsizlik Konfransında bildirib ki, Ukrayna NATO-ya qəbul edilməsə, müstəqil şəkildə nüvə silahı hazırlamaq məsələsini həll etmək məcburiyyətində qalacaq.^[29]