Vedi - Wikipedia

Şəhərin adı ərəb dilindəki Vadi (ərəb. وادي‎) sözündən yaranıb. Toponim fərqləndirici əlamət bildirən böyük və ərəb dilində "iki dağ arasında olan uzun çuxur dərə", "bir çayın axdığı yer, çay yatağı", "çöl, səhra", "sahə", "məkan, yer" mənalarında işlənən vadi^[2] sözlərindən əmələ gəlmişdir. Relyeflə bağlı yaranan toponimdir. Quruluşca mürəkkəb toponimdir.

Yaşayış məntəqəsinin adı erməni dilinə kalka edilərək Medz (böyük) Vedi formasında işlədilir.

Böyük Vedi — İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasında, indi Vedi (Ararat) rayonunda yaşayış məntəqəsi şəhər tipli qəsəbə. Vedi rayonunun mərkəzi. Vedibasar çayının yanında yerləşir.

1590-cı il tarixli "İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"ndə^[3], 1728-ci il tarixli "İrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndə^[4], Qafqazın 5 verstlik xəritəsində^[5] qeyd edilmişdir.

XVII əsrə kimi Vedi nisbətən böyük yaşayış məntəqəsi olmuşdur. XIX əsrin əvvəlində burada təxminən 250 ailə yaşayırdı, bunların 95%-i azərbaycanlılar və 5%-i ermənilər idi. Rusiya-İran müharibəsinin ardınca imzalanan Türkmənçay müqaviləsinin nəticələrinə əsasən 1828-ci ildən etibarən Vedi Rusiya İmperiyasının işğalı altına keçdi. Ruslar dərhal bura ermənilərin köçürülməsi siyasətinə başladılar. 1830-cu illərdə bura İranın Maku şəhərindən təxminən 500 erməni köçürüldü. 1849-cu ildə bura İrəvan quberniyasının tərkibinə daxil edildi. 1918-ci ildə Vedi şəhəri Ermənistan Respublikasının tərkibinə daxil edildi. 1995-ci ildə şəhər statusunu almışdır.

1831-ci ilin kameral təsvirində Vedibasar mahalında 574 müsəlman, cəmi 2 yerli və işğaldan sonra İrandan köçürülmüş 200 erməni ailəsi qeydə alınmışdır. Amma 574 ailə müsəlmanların sayını real əks etdirmir, çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əhalinin xeyli hissəsi hərbi əməliyyatlar gedən ərazilərdən uzaqlaşmış və yalnız 1834-cü ildən sonra geri qayıtmağa başlamışdılar. 2 yerli erməni ailəsi Böyük Vedi kəndində qeydə alınmışdır, İrandan köçürülən erməni ailələrindən 1 ailə Xorvirab, 101 ailə Dəvəli, 98 ailə isə Böyük Vedi kəndində məskunlaşdırılmışdı.^[6][7]

Burada 1831-ci ildə 799, 1873-cü ildə 1743, 1886-cı ildə 2110, 1897-ci ildə 2792, 1914-cü ildə 2672 nəfər yalnız azərbaycanlı yaşamışdır^[8]. 1918–19-cu illərdə azərbaycanlılar ermənilər tərəfindən qırğınlarla qovulmuş və 1918–20-ci illərdə İran və Türkiyədən köçürülən ermənilər burada yerləşdirilmişdir.

Burada 1922-ci ildə 1504 nəfər azərbaycanlı, 453 erməni, 1926-cı ildə 1545 nəfər azərbaycanlı, 261 erməni, 1931-ci ildə 1254 nəfər azərbaycanlı, 214 erməni yaşamışdır^[9]. Sonralar kəndin əhalisi erməni mənbələrində qarışıq şəkildə göstərilmişdir. 1972-ci ildə burada 5624 nəfər azərbaycanlı və erməni yaşamışdır. 1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar Ermənistan dövlət tərəfindən qırğınlarla qovulmuşdur. İndi burada yalnız ermənilər yaşayır.

• Nəzər Paşayev — Azərbaycan alimi
• Abbasqulu bəy Şadlinski (Abbasqulu bəy Xanbaba bəy oğlu Şadlinski) (24 fevral 1886–1930) — el qəhrəmanı.
• Fərman Kərimzadə. Yazıçı. Ssenari müəllifi. Kino redaktoru
• Mail Əhməd — şair.
• Əliyeva Telli Pənahqızı — jurnalist, şair, publisist, nasir.
• Yusif Bəhlul oğlu Yusifov — tarixçi, şərqşünas, toponimikaçı, türkoloq.
• Karlen Xudaverdiyev — Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor
• Mübariz İsmayılov — şəhid
• Məmməd Oruc — yazıçı.

• Əziz Ələkbərli, "Qədim türk-oğuz yurdu "Ermənistan"", Bakı, "Sabah", 1994.
• Əziz Ələkbərli, Qərbi Azərbaycan, 1-ci cild, Vedibasar mahalı (Vedi və Qarabağlar rayonları), Bakı, "Ağrıdağ", 2000
• Əziz Ələkbərli, Qərbi Azərbaycan, 1-ci cild, Vedibasar mahalı (Vedi və Qarabağlar rayonları), (ikinci nəşri), Bakı, "Ağrıdağ", 2003
• İbrahim Bayramov, "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri", Bakı, "Elm", 2002.
• Həbib Rəhimoğlu. "Silinməz adlar, sağalmaz yaralar", Bakı, "Azərnəşr", 1997.
• B. Ə. Budaqov, Q. Ə. Qeybullayev. "Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti". Bakı, "Oğuz eli", 1998.
• Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafiyası, Bakı, "Gənclik", 1995.