Ekinci Qezet - Wikipedia

XIX əsrin ikinci yarısında dünyanın bir sıra ölkələri üçün dövri mətbuat anlayışı çoxdan mövcud idi. Azərbaycanda isə bu sahədə sükut hökm sürürdü. Görünən mənzərə belə idi: XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan hələ də milli mətbuatını yarada bilməmişdi. Ancaq bu istiqamətdə fəaliyyət göstərənlər və ya bu arzuda olanlar var idi.

Sovet dövrünün tarix və ədəbiyyat kitablarında, adətən XIX əsrin bütün müsbət tərəfləri Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olması dövründən sonraya aid edilir. Əslində, həmin əsrin birinci yarısında baş verən bir sıra tarixi hadisələr, xüsusilə 1813-cü ildə Gülüstan, 1828-ci ildə Türkmənçay müqavilələrinin imzalanması Azərbaycan xalqının milli təfəkkürünün inkişafına təkan verdi. Azərbaycanın iki yerə bölünməsi, hər hissəsinin bir dövlətin müstəmləkəsi altında yaşamağa məhkum edilməsi milli azadlıq duyğularını gücləndirməyə başladı. Digər tərəfdən, XIX əsrin xüsusilə ikinci yarısında Rusiyanın ictimai-siyasi həyatında baş verən mühüm hadisələr, 1861-ci ildə Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvi onun təbəəliyində olan ölkələrdən biri kimi Azərbaycana təsir göstərdi. İqtisadi və ictimai inkişaf milli mətbuatımızın yaranmasını zəruri etdi.

1864-cü ildə Gürcüstanda təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra, daha dəqiq, 1870-ci ildə Azərbaycanda da kəndli islahatlarını həyata keçirmək üçün əsasnamə imzalandı. Əslində bu əsasnamədə yeni bir şey yox idi və o, 1847-ci il əsasnaməsi ilə eyniyyət təşkil edirdi. Fərqlilik isə ondan ibarət idi ki, kəndlilərin asılılığı azaldılır, hər 15 yaşa çatmış şəxsə 5 desyatin torpaq verilirdi. Əslində əsasanmənin icrası zamanı torpağı 5 desyatindən aşağı olanlara əlavə torpaq verilmədi, kəndlinin yaşayış binasının, təsərrüfat tikililərinin sahəsi də pay torpaqlarına daxil edildi. Kəndlilərdən yığılacaq vergilər də əvvəlki əsasnamədə nəzərdə tutulduğu kimi qaldı. Torpaq islahatları ilə yanaşı, Azərbaycanın bölgələrində məhkəmə, şəhər və inzibati idarə islahatları da həyata keçirilmişdi. Formal şəkildə aparılan bu dəyişikliklər feodal istehsal münasibətlərinin kapitalist münasibətləri ilə əvəzlənməsindən doğurdu.

Qafqazdakı ali hakimiyyət burada çar canişinlərinin əlində cəmlənmişdi. Quberniyaları bütün mülki və hərbi hakimiyyətə sahib olan qubernatorlar idarə edirdilər. Quberniyalar isə qəzalara bölünürdü. Keçirilən bu islahatların əsas məqsədi çarizmin Qafqazda həyata keçirdiyi müstəmləkəçiliyi möhkəmlətməkdən ibarət idi. İnzibati-ərazi bölgüləri yaradılarkən bu və ya digər daxil edilən əhalinin milli tərkibi, onun tarixi-dini ənənələri nəzərə alınmırdı. Bu islahatların yarımçıq, formalizm xatirinə keçməsinə baxmayaraq, məhSuldar qüvvələrin və kapitalizmin önə çıxması, inkişafı üçün az da olsa imkanlar yarandı. İqtisadiyyatı, sənayesi Rusiya bazarları ilə formalaşan Azərbaycanda kənd təsərrüfatının, sənayenin tərəqqisi ləng olsa da, inkişafa meyilləndi.

Azərbaycan milli mətbuatı 1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı "Əkinçi" qəzeti ilə başlayır. Kövrək addımlarını atan Azərbaycan milli burjuaziyasının və dövrün görkəmli şəxsiyyətlərinin səyi ilə XIX əsrin ikinci yarısında maarif inkişaf etməyə başladı. Təhsil sahəsində bəzi dəyişikliklər həyata keçirildi. Məktəblərdə ana dilinin tədrisinin həyata keçirilməsində M.F.Axundovun, Səid Ünsizadənin, S.Ə.Şirvaninin xidmətləri danılmazdır. S.Ünsizadənin Şamaxıda açdığı məktəbdə şəriətlə yanaşı, fəlsəfə, məntiq, psixologiya, islam dininin tarixi, həmçinin rus və ana dili tədris olunurdu. Maarifçiliyin geniş intişar tapmasında bu şəxsiyyətlərlə yanaşı, görkəmli maarif xadimləri Məhəmməd Tağı Sidqi, Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, S.M.Qənizadənin xidmətləri böyükdür. Azərbaycan maarifçilər nəslinin nümayəndələri olan bu şəxsiyyətlər xalqın savadlanması, dövrün mütərəqqi ideyaları ilə tanış olmaları üçün mətbu orqanın imkanlarını yaxşı anlayırdılar. Məhz buna görə də onlar anadilli mətbu orqan yaratmaq üçün fəaliyyətə keçdilər.

"Əkinçi" nəşri ilə Azərbaycanda jurnalistika sistemini və nəslini formalaşdırdı, peşə prinsiplərini yaratdı, Azərbaycan dilini rəsmi statusda öz fəaliyyətinin əsasına çevirdi. Maarifçilik ideyasının daşıyıcısı olan bu qəzet milli təfəkkürlü ziyalılar nəslinin yetişməsində böyük tarixi xidmətlər göstərdi. Milli mətbuat tariximizin “Əkinçi”nin nəşri ilə bağlanması tarixi reallıqları özündə əks etdirir. "Əkinçi" özündən sonra bir sıra milli mətbu nümunələrin nəşrinə cığır açdı. Ünsizadə qardaşlarının yaratdıqları "Ziya" ("Ziyayi-Qafqaziyyə"), "Kəşkül" kimi nəşrlər "Əkinçi" ənənələrindən bəhrələnərək mətbuatın inkişafına təkan oldu. Sovet dövrünün araşdırıcıları ideoloji yöndən bu qəzet və dərgiyə yanaşaraq obyektivlikdən kənar fikirlərə rəvac vermişlər. Ancaq Ünsizadələrin nəşr etdiyi mətbu orqanlar islam birliyi ideyasının tərəfdarı olması ilə yanaşı, xalqın maariflənməsinə, Avropanın elmi yenilikləri ilə oxucuların tanışlığına, ədəbiyyata yeni baxışın formalaşmasına əsaslar yaratdı, mətbəəçilik işi quruldu.

XIX əsr Çar Rusiyasında 1865-ci ildə qəbul olunmuş "Senzura haqqında qəti qanun"dan sonra mətbuatda nəşrin qeydə alınması və çapı olduqca çətin iş idi. Həsən bəy Zərdabi qəzet çıxarmaq fikrinə 1868-ci ildə düşmüşdü. Lakin çar idarələrindəki süründürməçilik, hərc-mərclik Zərdabinin qəzet nəşr etmək arzusunu uzun müddət çin olmağa qoymadı. Hənifə xanım Məlikovanın göstərdiyi kimi “qəzetin nəşrinə icazə alma 7 il çəkdi”.^[3] Zərdabinin rəsmi orqanlara ilk müraciəti 1873-cü ilin aprel ayında oldu. Maliyyə vəsaiti əldə etdikdən sonra H.Zərdabi Bakının qubernatoru, general-mayor D.S.Staroselskiyə ərizə ilə müraciət edərək qəzet nəşrinə icazə istədi. Bu məsələyə toxunan Zərdabi yazır:

Azərbaycan milli mətbuatının əsasını təşkil edən bu mətbuat nəşrin adının "Əkinçi" olması, şübhəsiz ki, çar rejiminin fikrini qəzetin daşıyacağı əsas ideya istiqamətindən yayındırmaq məqsədi güdürdü. Qəzetin nəşrinə 1875-ci ildə icazə verildi və iyul ayının 22-də "Əkinçi"nin ilk sayı işıq üzü gördü. Bu tarixdən etibarən Azərbaycanda milli dövri mətbuatın əsası qoyuldu. Cəhalətə və mövhumata ağır zərbə vurmaq, xalqa maarifçilik aşılamaq, ana dilində qəzet oxumaq missiyasını üzərinə götürən Zərdabinin məsləkdaşları qarşılarına olduqca məsuliyyətli vəzifə qoydular. Hansı məsələlərin qəzetdə əksini tapacağı sualına "Əkinçi"nin ilk nömrəsində Zərdabi dərc etdiyi məqalədə cavab verdi və bəlli oldu ki, qəzetin məramnaməsi belə olacaqdır:

1. Daxiliyyə - buradakı məqalələr qəzetin münşisinin özü tərəfindən yazılacaqdır.
2. Əkin və ziraət xəbərləri - yəni bizim, ya qeyri vilayətlərdə olan əkinlərdən.. onları becərmək vaxtında işlədilən əsbablardan, əkin yerini şum etməkdən, əkin yerini qüvvətli etməkdən ötrü o yerə qeyri şeylər qarışdırmaqdan, xülasə, əkindən və əkini biçib, götürüb, qurudub, döyüb saxlamaqdan danışıq olacaqdır. Həmçinin bu ikinci fəsildə maldarlıqdan, mallardan əmələ gələn şeylərdən danışıq olacaqdır, yəni bizim və qeyri-vilayətlərdə nə qisim mallar saxlamaqdan və ya nə tövr saxlamaqdan və onlardan əmələ gələn şeyləri nə tövr yaxşıraq əmələ gətirməkdən danışılacaqdır.
3. Elm xəbərləri - yəni elm və imtahan yolu ilə aşkar olan, məsələn, insanın bədəninə və malına nəfi olan xəbərlərdən danışılacaqdır.
4. Tazə xəbərlər - bir neçə qism olacaqdır, əvvələn ticarət xəbərləri olacaq, yəni bizim vilayətimizdə və qeyri vilayətlərdə bir şey, məsələn, buğda filan şəhərdə, ya filan kənddə nə qiymətə və nə tövr satılmaqdan xəbər verəcəkdir və s.^[3]

İlk sayda dərc olunan məqalədən və bu məlumatlardan göründüyü kimi Həsən bəy "Əkinçi"nin əsas ideya istiqamətlərinin 4 əsas şöbədə əksini tapacağını müəyyənləşdirmişdi. Lakin "Əkinçi"nin 6-cı nömrəsindən sonra qəzetdə məktublar şöbəsi də açıldı və “Məktublar” başlığı altında materiallar da dərc olunmağa başlandı. Bu 5 şöbə qəzetin sonuncu nömrəsinə qədər davam etmişdir.^[3]"Əkinçi" Bakıda çap olunsa da, tezliklə ümumrusiya müsəlmanlarının qəzetinə çevrildi. Onu Dağıstanda və Volqaboyunda, Mərkəzi Asiya və Sibirdə oxuyurdular. Hənifə xanım Abayeva öz xatiratında "Əkinçi"nin yayıldığı geniş coğrafiyaya toxunaraq yazırdı:

Rusiyada təhsil aldığı illərdə demokratik fikirli ziyalılarla ünsiyyət quran və “Полярная звезда”, “Колокол”, “Современник” kimi demokratik mətbuat orqanlarının mütərəqqi ideyaları ilə tanış olan Zərdabi və “Əkinçi”nin başqa müəllifləri "Əkinçi" qəzetinin nəşri ilə bu ab-havanı Azərbaycanda görmək istəyir, xalqın tərəqqisi məsələsini başlıca məqsəd kimi götürürdü. "Əkinçi" dövrün azərbaycanlısının təsəvvürlərinin genişlənməsinə, qonşu ölkələrdə və cəmi dünyada baş verən mütərəqqi ideyalar barədə onların məlumatlanmasına, mədəni intibaha qədəm qoymalarına böyük kömək etmişdi.^[3]

“Əkinçi” insanların adi hüquqlardan belə məhrum olduğunu açıqcasına deyirdi. 1877-ci ildə çıxan 6-cı nömrədə o yazırdı:^[3]

Qəzet başqa bir məqalədə söz azadlığının olmamasından yazırdı:^[3]

Azad söz və fikir sərbəstliyinin mövcud olmadığını üstüörtülü şəkildə çarizmin yeritdiyi siyasətlə bağlayan "Əkinçi"lər səbəblərdən biri kimi köhnə qaydaların dəyişdirilməməsində görürdü. Qəzet üstüörtülü şəkildə olsa da, çarizm üsul-idarəsini, onun törətdiyi cinayətləri tənqid edirdi. Qəzetin dərc etdiyi bir neçə xəbər bunu sübut edir. Məsələn, “peterburqda dekabrın 6-da Kazanski sobor kilsəsində dua oxunan vəqtdə bir neçə tələbə və qeyri dövlətin üstə nalayiq sözlər danışıb. İndi senat onların işinə baxıb, qət edib çoxunu Sibirə göndərib”. “Ural kazaklarının yerlərində təzə əsgəri qayda qoyulandan sonra bəzi şəxslər ol əmrə razı olmadığına binaən hökm olunub ki, onları öz külfətləri ilə tutub Türküstana göndərsinlər” Qəzet cəmiyyətin əzənlərdən və əzilənlərdən ibarət olduğunu açıq etiraf edirdi.^[3]

Əzənlər sinfinə mənsub olan bəylər, ağalar “Əkinçi”nin əsas tənqid hədəfi idi. Qəzet yazırdı ki, əlbəttə, bəylər “xəlqin xoşbəxtlik fikrini çəkməz. Onun üçün pul gərəkdir ki, keyfi-dimağa məşğul ola və millət əvəzinə heyvan gərəkdir ki, ona hakimlik edib, öz bəyliyini zahir edə”. “Əkinçi” Peterburq fəhlələrinin həyatından bəhs edərkən göstərirdi ki, “bircə Peterburq şəhərində 90 min fəhlə yersiz qalıb".

H.Zərdabi və onun məsləkdaşları “Əkinçi” qəzetini din və mövhumata, ətalət və geriliyə qarşı mübariz bir tribunaya çevirməyə çalışırdılar. Zərdabi və məsləkdaşlarının qəzet səhifələrində dərc etdirdikləri yazıların bir qismi dini fanatizm və mövhumata həsr olunmuşdu. Məişətdəki yeniliyə qarşı çıxanlara sərt cavab verən Zərdabi yazırdı:^[3]

"Əkinçi" dini ayinləri həyata keçirərkən Quranda nəzərdə tutulan qaydalardan kənara çıxmaları zərərli hal hesab edirdi. Aşura günü baş yarmanın əleyhinə müzakirə açan "Əkinçi" bu halın islam qayda-qanunları ilə bir araya sığmadığını göstərirdi. Qəzetdə H.Zərdabinin, Əhsənül-Qəvaidin (Hacı Məmmədsadıq), Ə.Gorani, Heydəri və başqalarının bu mövzuda kəskin yazılarla çıxış etmələrini qəbul etməyənlər də etirazlarını, mövqelərini qəzetə ünvanlayırdılar. Qarabağdan Hadiyul-Muzillin Həsən Qara Hadı, Qubadan Hadimül-Qəvaid, kapitan Sultanov, "Əkinçi"nin dini fanatizmin əleyhinə apardığı bu müzakirələri qəbul etmir, öz mövqelərini kəskin şəkildə bildirir, hətta təhqir yolu tuturdular. H.Zərdabi H.Q.Hadinin həcvini qəzetdə dərc edərək redaksiya qeydində göstərmişdi:^[3]

“Əkinçi” qəzeti mollaların və ruhanilərin iç üzünü konkret dəlillərlə açırdı. Həm xristian, həmçinin müsəlman aləmindəki fırıldaqları bir-bir açıb göstərirdi:^[3]

“Əkinçi” qəzeti mövhumatçılara birinci zərbəni dünyəvi elmləri öyrətməyə təşviq edən müzakirəni açmaqla vurdu. Qəzet göstərirdi ki, biz də “qeyri millətlər kimi elmi-əbdanı elmi-ədyandan ayırıb, onun üçün qeyri məktəbxana bina edib, qeyri müəllimlər təyin etməliyik”

“Millət, dövlət qeyrəti çəkən qardaşlar, gərək xəyalati–qəvaidi–mövhumiyyəti kənara qoyub, bacarıq və qüvvə sahibləri əsbab, aləti-tərəqqiyat və məktəbxanələr bina edib, maşın və ustadlar gətirib ətraflı qaidə-ülum ilə tərbiyyət etsin, ta kəm-kəm xəlq baxəbər olub, öz məaş əbdanlarına lazım olan işləri əmələ gətirsinlər” ^[3]

Qəzet əkinçiliyin inkişafına kömək edən çoxlu material dərc etmişdir. Demək olar ki, qəzetin bütün nömrələrində əkinçilik və maldarlıqla bağlı materiallar "Elm xəbərləri", "Əkin və ziraət xəbərləri" rubrikası altında işıq üzü görmüşdü. Bu materialların əksəriyyətini sadə, rəvan xalq dilində Zərdabinin özü qələmə almışdı. Həsən bəy ilə yanaşı, Nəcəf bəy Vəzirov, Ə.Gorani kimi elmi, müasir dövrün tələblərini bilən qələm əhli Rusiyanın, Avropanın kənd təsərrüfatına aid yeniliklərini oxuculara çatdırırdılar.

Torpağın məhsuldarlığının artırılması, kübrə növləri, məhsuldarlığın təyini üsulları, heyvan saxlanılması, yeni əkinçilik alətləri əsas mövzular idi. Kənd təsərrüfatına həsr etdiyi məqalələrinin birində Zərdabi Azərbaycanda kətan kimi məlum olan ənənəvi ağac kotanların çoxlu işçi qüvvəsi tələb etməsi xüsusiyyətlərini pisləyir, onun təkmilləşdirilmiş alətlərlə əvəz edilməsinin vacibliyini qeyd edirdi:

Müəllif məqalədə məlumat verirdi ki, artıq dünyada kotanla yer şumlanmır:

Zərdabi məqalələrinin birində göstərirdi ki, Qafqazda qaramal sayca çoxdur, lakin bunlardan az məhsul götürülür, ona görə də heyvanları tövlə şəraitində saxlayıb yemləmək lazımdır. Qəzetdə aqrotexniki və zootexniki məsləhət xarakteri daşıyan yazılar verilirdi. Torpağın keyfiyyətini, münbitliyini məhsuldarlığını təyin etmək üsulu xalqa çox sadə bir dil ilə çatdırılırdı. Qəzet buğdanın növlərini, onların əkilib becərilməsi üsullarını izah etmişdir. Taxılçılıq haqda qəzetdə belə maraqlı mülahizələrə rast gəlmək olur:^[3]

"Əkinçi"də kənd təsərrüfatı materiallarını H.Zərdabi, N.Vəzirov, Ə.Gorani kimi elmli, bilikli, mütəxəssis şəxslər yazırdılar. Onlar Rusiyanın, Avropanın kənd təsərrüfatına dair yeniliklərin vaxtında oxuculara çatdırırdılar.

“Əkinçi” nin müəllifləri xalqın zülm altında olmasının əsas səbəblərindən birini elmsizlikdə görürdülər. Onun fikrincə adamların biri digərinə avamlıq üzündən qul olur. Məqalələrin birində deyilir:^[3]

Əkinçi realist sənətin beşiyi başında çox ayıqsayıq dayanmışdı. Qəzetin mühərrirləri ədəbiyyatın həyatla əlaqəsini, sənətdə məzmun və forma məsələlərini düzgün başa düşmüşdü. H.Zərdabi, N.Vəzirov, Əhsənül-Qəvaid və Heydəri öz məqalə və məktublarında köhnə sxolastik şeiri, ictimai məzmunu olmayan həcv ədəbiyyatını tənqid etmiş, şeirdə elmin, maarifin, həyat həqiqətlərinin tərənnümünün tərəfdarı mövqeyindən çıxış etmişlər. Qəzet həcvkülar haqqında yazırdı:^[3]

H.Zərdabi şairləri həyatla ayaqlaşmağa səsləyərkən yazırdı:^[3]

N.Vəzirov şeirin tərbiyəvi əhəmiyyətinə üstünlük verir və nalayiq həcvlər yazanları kəskin ifşa edirdi. Əkinçi mühərrirləri xalq yaradıclığına böyük əhəmiyyət verirdilər. Zərdabi xalq mahnılarının qarşısında ictimai həyatı əks etdimək vəzifəsini qoyurdu. O, məqalələrinin birində yazırdı:^[3]

Zərdabi məqalənin sonunda göstərir ki, bizim şairlərimiz bir-birinə həcv etməkdənsə mənalı mahnılar yazsalar xalqın mənəvi inkişafına kömək edərlər. Əkinçi redaksiyasına çoxlu hekayələr gəlirdi. Lakin Zərdabi bədii və məzmun cəhətdən zəif olanları buraxmırdı. Bir məktubunda Zərdabi boş və mənasız hekayələrin müəlliflərinə işarə vuraraq yazırdı:^[3]

Həsən bəy Zərdabi – Xalqın tərəqqisini onun maariflənməsində görən Həsən bəy Zərdabi mədəni yüksəliş naminə fərqli vasitələrə baş vurmuş, müxtəlif ideyaları həyata keçirmişdi. Müsəlman Şagirdlərinə Yardım Cəmiyyəti təsis edir və gimnaziyadakı tələbələri olan Nəcəf bəy Vəzirov və Əsgər ağa Adıgözəlov (Gorani) ilə birlikdə bütöv bir yayı Azərbaycanın kənd və şəhərlərini dolaşır. Onun tələbələrin təhsil xərclərini ödəmək üçün yaratdığı ilk xeyriyyə cəmiyyətinin fəaliyyəti o qədər də uğurlu alınmadı. Böyük çətinliklə də olsa, Həsən bəy 1600 manata qədər pul toplayır və bu vəsaitin faizi ilə ildə 1–2 nəfərin təhsil haqqını ödəyir. Bu işlə yanaşı Həsən bəy öz mənzilində pansionat açır, hər il on nəfər azərbaycanlı uşaq bu pansionata qəbul olunur və gimnaziyaya daxil olmaq üçün hazırlanır. 1872-ci ildə ailə həyatı qurduğu Tiflisdə Nəcib Qızlar İnstitutunu bitirmiş Hənifə xanım Abayeva da təlim-tərbiyə işlərində ərinin ən yaxın köməkçisi olur. Millətin maariflənməsi yolunda Həsən bəyin göstərdiyi səyləri Hənifə xanım xatirələrində belə təsvir edir:

^[4]

Təbii ki, Həsən bəyin gördüyü işlərin hamısı millətin tərəqqisi naminə edilən, mayası vətənpərvərlikdən doğulan işlər idi. Azərbaycanın o zamankı tarixi inkişaf səviyyəsində ən təsirli, münasib vasitələrdən birinin mətbu söz olduğunu H.Zərdabi duymamış deyildi. O ana dilində qəzet nəşr etmək fikrinə hələ Qubada, mahal məhkəməsinin katibi işlədiyi dövrdə gəlmişdi. Böyük Azərbaycan maarifiçisi Abbasqulu bəy Bakıxanovun qardaşı tələb olunan maliyyə xərclərini öz üzərinə götürürdü. "Əkinçi"nin meydana çıxması bir neçə cəhətdən əlamətdar idi. Azərbaycan jurnalistikası tarixində ilk dəfə olaraq Həsən bəy Zərdabi "Əkinçi”nin timsalında mətbuata kütləvi informasiya vasitəsi, maarifçiliyin əsası, ictimai-siyasi şüurun formalaşması faktı kimi yanaşdı. "Hər bir vilayətin qəzeti gərək o vilayətin aynası olsun", "yaxşı-yamanlığı aşkar eləsin", "xalqın hər bir dərdi və xahişi o qəzetdə çap olunsun ki, o qəzetə baxan xalqı aynada görən kimi görsün" kimi dərin mənalı fikirlər çağdaş mətbuatımızın da əsas prinsipləri olaraq qalmaqdadır.

Həsən bəy Zərdabi qəzetə ana dilini öyrədən bir məktəb kimi baxırdı, “qəzet və ya jurnal oxumaq insanı dünyadan xəbərdar edir, öz dilini öyrədir”. O, təcrübədə sübut edirdi ki, Azərbaycan mətbuatı öz milli zəmini üzərində inkişaf etməyə qadirdir, qəzet xalqın həyatında inkişafa doğru təkanverici amil ola bilər. Lakin jurnalistikaya meyl göstərən, onu özünə sənət seçən adamların olmaması, Zərdabini tutduğu böyük yolda çətinliklərə salırdı. O, bu barədə yazırdı:^[3]

Azərbaycanda milli dildə qəzet çıxarmaq üçün mətbəələrin olmaması nəticəsi idi ki, İranda, Türkiyədə çap olunan qəzet və kitablardan istifadə edilir və bunun nəticəsində dilimizdə xarici sözlərin, ifadə və tərkiblərin işlədilməsinə şərait yaradılırdı:^[3]

Bu böyük maarif fədaisi "Əkinçi"nin nəşri ərəfəsindəki qayğılarından söz açaraq xatırlayırdı:

Zərdabi qəzet oxuyanların sayını artırmaq üçün çox vaxt nömrələrib pulsuz paylayırdı. Hələ qəzet çıxmamışdan əvvəl Zərdabinin M.F. Axundova göndərdiyi məktubda bunu aydın görmək olar:^[3]

Hənifə xanımın xatirələrində qeyd edir ki, bir dəfə fransız qəzetinin baş müxbiri Bakıya gəlib çıxmışdı. O, Rusiyada, xüsusilə Bakıda qəzet işinin qurulmasını öyrənirdi. O, bütün Rusiyada Azərbaycan dilində çıxan yeganə qəzetlə maraqlanıb Həsən bəyin yanına gəlmişdi. Qəzetin üç il müddətində ancaq 300 abunəçisi olduğunu bilincə müxbir təəccüblə Həsən bəyə baxıb səmimi surətdə dedi:^[3]

Zərdabi “Əkinçi” də demək olar ki, hər şeydən yazırdı. “Əkin və ziraət xəbərləri” başlığı altında gedən məqalələrində Zərdabi torpağın elmi qayda ilə becərilməsindən, əkinçilik işlərini yeni yola çıxarmaqdan, yeni maşınların tətbiqindən və s. bəhs edirdi.

O, həmçinin kəskin siyasi məsələlər də qoyurdu, zəmanənin eyiblərini açıb göstərirdi. O, bəzən ustalıqla adi bir məqalənin içində siyasi məsələlərdən bəhs edirdi. Məsələn, o, bir məqalədə oxucuya adi bir xəbər verir, göstərir ki, fransız alimi Paster barama qurdu bəsləməyin yeni qaydasını tapmışdır. Fransa sözü işlədilən yerdə mötərizə açıb deyirdi ki, (indi Firəngistanda padşah yoxdur, dövlət işinə məhkəmə (yəni məclis) mülahizə edir ki, ol məhkəmənin calislərini camaat zübdə edir). Beləliklə, Zərdabi oxucuya başa salmaq istəyirdi ki, Fransada dövlət quruluşu bizimkindən yaxşıdır. Orada məclisi camaat seçir, dövlət işlərini tək bir adam deyil, məclis idarə edir.

Zərdabinin həm jurnalistlik, həm də elmi fəaliyyətində materialist görüşlər özünü əks etdirir. Onun “torpaq, su və hava”, “Bədəni salamat saxlamaq düsturuləməli” əsərlərində, 1905–1906-cı illərdə “Həyat” qəzetində, 1907-ci ildə “Dəbistan” jurnalında çıxan məqalələrində bu görüşləri hiss etmək olur.^[3]

Mirzə Fətəli Axundov- milli dramaturgiyanın əsasını qoyan Axundov bu ideyalarla yaşadığı bir zamanda Zərdabinin “Əkinçi” adlı qəzet nəşr etdirmək xəbərini eşidib onu alqışlamışdır. Qəzet barəsində Axundovla Zərdabi arasında xeyli məktublaşmalar olmuşdur. O, 1875-ci ildə aprelin 21-də Zərdabiyə göndərdiyi məktubda deyir:^[3]

M.F.Axundov bu məktubda qəzetlə əlaqədar bir neçə mühüm vəzifə irəli sürmüşdür. Axundovun fikrincə, geniş oxucu kütləsi üçün buraxılan mətbuat orqanının şriftləri gözəl, dili, üslubu, orfoqrafiyası tam düzgün olmalıdır. O, kiçik bir elanda çoxlu orfoqrafiya səhvi görüb yazmışdı:^[3]

Böyük mütəfəkkir Tiflisdə öz komediyalarını çap etdirərkən dilinin səlisliyinə, orfoqrafiyanın düzgünlüyünə xüsusi fikir vermişdi. Onun Zərdabidən xahişi bu idi ki, həmin komediyaların orfoqrafiyasına riayət etsin. M.F.Axundov hətta, elanda olan bütün səhvlərin altından qırmızı qələmlə cızıqlar çəkib bir nüsxəsini Həsən bəyə göndərmişdi.

M.F.Axundov “Əkinçi”nin qarşısında duran vəzifələri çox düzgün müəyyənləşdirmişdi:^[3]

Məktubun sonunda M.F.Axundov "Əkinçi" qəzetində əməkdaşlıq etməyə razı olduğunu bildirir və qəzetin proqramının ona göndərilməsini Həsən bəy Zərdabidən xahiş edir. Axundov Əkinçinin qaldırdığı mühüm ictimai-siyasi məsələlərə dair öz rəyini bildirir, habelə “Vəkili-milləti-naməlum” imzası ilə məktublar yazırdı. Aşura mərasimlərində baş yarıb, insanın özünə xəsarət yetirməsinin islama zidd olduğunu bildirən və bu mövzuda polemika açan "Əkinçi" də M.F.Axundov mütərəqqi cəbhədə dayanmış, cəhalətpərəstləri kəskin tənqid etmişdir.^[3]

Seyid Əzim Şirvani — S.Ə. Şirvaninin yaradıcılığının mühüm bir hissəsi “Əkinçi” qəzeti ilə bağlıdır. Qəzetin satira cəbhəsi Şirvaninin şeirləri hesabına olduqca qüvvətli idi. Əkinçinin təsiri ilə o, günün ən zəruri məsələlərinə uyğun şeirlər yazırdı. Qəzet onun əlində maarifçilik ideyalarını yaymaq üçün xitabət kürsüsünə çevrilmişdi. Azərbaycan xalqının həyatında "Əkinçi"nin böyük rolu olduğunu şeirlərində vurğulayan Şirvaninin nəzərində qəzetin xeyli üstünlükləri vardı. Birinci: qəzet dünyanın hər yerindən müxtəlif məzmunlu xəbərləri toplayıb oxuculara çatdırır. Bu isə dünya işlərindən xəbərdar olmaqda oxuculara kömək edir. İkinci: qəzet elm toxumu səpir, əkinçiliyi yüksəltməyin yollarını göstərir, məişəti daha da yaxşılaşdırmaq istəyənlər üçün ağıllı müəllimdir. Üçüncü: qəzet ana dilində çıxdığı üçün dilin saflaşmasında, təmizlənməsində mühüm rol oynayır. Nəhayət: qəzetin qiyməti ucuz, məqalələrin dili sadə olduğuna görə hamıya münasibdir.^[3]

Şair “Qəzet nədir” şeirində oxucuları “Əkinçi”nin məramə ilə tanış edir, qəzetin əhəmiyyətini başa düşməyənləri satira atəşinə tuturdu. Seyid Əzim şeirdə dövrünün qəzetlərinin xülasəsini verir, əkinçini mövqeyini düzgün qiymətləndirirdi.

Qafqaz əhlinə xitabən yazdığı şeirində şair zəmanəsindən şikayət edir. Din xadimlərini min bir hiylə ilə xalqı soyması, avamlıq, gerilik, savadsızlıq satira atəşinə tutulur. S.Ə.Şirvaninin bu şeirində H.Zərdabiyə yüksək qiymət verir, onun elmini, biliyini tərifləyir, elm öyrənmək sayəsində xalqının ən qabaqcıl, gözüaçıq adamı olması ilə fəxr edir.

S.Ə.Şirvani “Əkinçi” qəzetində 10-dan çox satirik şeir və məktub çap etdirmişdir. Onun ilk şeiri qəzetin nəşrinin 1-ci ilində 6-cı nömrədə buraxılmışdır. Həmin nömrədən sonra Şirvaninin şeirləri həm əsas nömrələrdə, həm də əlavələrdə dərc olunmuşdur.^[3]

Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatına mahir dramaturq kimi daxil olan, hələ tələbəlik illərindən "Əkinçi"nin səsinə səs vermiş, onun yaradıcı heyətinə qatılmış, publisist məqalələri ilə çıxış etmişdir. Onun ilk publisist əsərləri “Əkinçi” qəzetində çap olunmuşdur. "Əkinçi"nin ilk nömrəsi işıq üzü görəndə Nəcəf bəy Vəzirov Moskvada Petrovski-Razumovsk Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında təhsil alırdı. Bakıda real gimnaziyada oxuyan vaxt Zərdabi onun müəllimi olmuşdu. Müəlliminin anadilində qəzet nəşr etməsini Moskvada eşidən Vəzirov "Əkinçi"də yaxından iştirak etməyi qarşısına əsas məqsəd qoymuşdu. 1875-ci il avqust ayının 28-də Zərdabinin ünvanına göndərdiyi məktubunda Vəzirov yazırdı:^[3]

Məktubla bərabər Zərdabiyə Şuşanın həyatından, buradakı gerilik və mövhumatdan bəhs edən "Ağıçı" adlı felyeton göndərən Vəzirovun bu yazısı "Əkinçi"də çap olunmadı. Bu onu ruhdan salmamış, öz yazıları üzərində çalışmış, “Əkinçi”yə müntəzəm məktublar göndərmişdir. "Əkinçi"də dərc etdiyi məqalələrdə N.Vəzirov ədəbiyyat və sənət məsələlərinə də toxunmuş, gerçəkliyi özündə ehtiva edən nümunələrin yerini həcvlərin, mədhiyyələrin tutmasına mənfi münasibət bildirmişdi.^[3]

Onun “Əkinçi”də 8 məqaləsi dərc olunmuşdur. Bu məqalələr müxtəlif mövzulardadır. Məsələn, ilk məqaləsi Petrovsk-Razumovsk Akademiyasında mal-qaranın saxlanmasından, yem hazırlanmasından bəhs edir.

“Əkinçi” nin proqramında da vaxtı keçmiş adət və ənənələrin tənqidi mühüm yer tuturdu. Odur ki, N.Vəzirov bu mövzuda məqalələrə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Qəzetdə çap etdirdiyi 2-ci məqaləsində Vəzirov yazırdı:^[3]

Yaxud “Bənd məxsusi” sərlövhəli başqa bir məqaləsində N.Vəzirov yazırdı:^[3]

Maarif və mədəniyyət məsələlərindən bəhs edən də N.Vəzirov köhnəlmiş adətləri dəyişdirməyi irəli sürürdü. O yazırdı:^[3]

“Əkinçi” də çap etdirdiyi məqalələrində N.Vəzirov ədəbiyyat və sənət məsələlərinə də toxunmuşdur.

Əsgər ağa Gorani — Bakı real gimnaziyasında Həsən bəy Zərdabinin şagirdi olmuş, sonra isə təhsilini Moskvada Petrovski-Razumovsk Kənd Təsərrüfat Akademiyasında davam etdirmişdi. Əsgər ağa Gorani şəcərə etibarilə Qarabağ xanları nəslindəndir. Moskvada təhsil alarkən Nəcəf bəy Vəzirov kimi o da "Əkinçi"nin nəşrini eşitmiş, anadilli mətbu orqanın varlığından sevinmişdi. Onun “Əkinçi” qəzetində 40-dək məktubu dərc olunmuşdur. Qəzetin bütün şöbələrində onun məktublarına rast gəlmək mümkündür. “Elm xəbərləri” şöbəsində Goraninin qəbirstanlığa yaxın yerlərdə su quyularının qazılmasının zərərindən, mal-qaranı saxlamağın yeni üsullarından, Şərq xalqlarının elmsizliyinin səbəblərindən, telefonun və stenoqrafiyanın ixtisarından, tarix elminin inkişafı məsələlərindən bəhs edən maraqlı yazıları verilmişdir.

“Məktubat” şöbəsində dərc etdirdiyi yazılarının birində Gorani Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilməsi ilə əlaqədar dövlətin qərarından, dəmir yolunun keçəcəyi yerlərdən məlumat verir. Başqa bir məktubunda isə Peterburq kənd təsərrüfatı muzeyindən danışır. Muzeyin şöbələri, eksponatları haqqında məlumat verir, belə mədəni ocaqların əhəmiyyətini göstərir.^[3]

Əsgər ağa qəzetdə təzə xəbərlər yazmağa çox meyl edirdi. Bu xəbərlər böyük təbliğat gücünə malik idi. Məsələn, “Əkinçi”nin 1876-cı ildə çıxan 1-ci nömrəsində Goraninin Peterburq padşahlıq kitabxanasından bəhs edən məqaləsi verilmişdir. Müəllif göstərir ki, bu kitabxanada 900 min basma, 30 min yazma kitab və 75 min kitab surəti saxlanılır. Qiymətli nüsxələr şüşə altında nümayiş etdirilir. “Əgər bir kəs bilsə ki, filan kitab yoxdur, o vaxt deyə bilər ki, onu tapıb iki həftənin müddətində ona versinlər. Hər yekşənbə günü kitabxananı hər bir kəs gəzib tamaşa edə bilər...”

Ə. Gorani rusca çıxan qəzet və jurnallardan maraqlı xəbərləri tərcümə edib “Əkinçi”yə göndərirdi. Onun “Знание” jurnalından, “Texniçeski sbornik”dən tərcümələri məlumdur. Goraninin tərcümələrinə Zərdabi tələbkarlıqla yanaşırdı, bəzi məqalələri yenidən işləmək üçün özünə qaytarırdı. Məsələn, qəzetin 28 aprel 1876-cı il tarixli 8-ci nömrəsində çıxan bir məktubun maraqlı tarixçəsi vardır. Gorani hələ Peterburqda olarkən müxtəlif mənbələrdən istifadə edərək “Hollandiya vilayətində necə pendir qayırırlar“ ünvanlı məktub hazırlayıb göndərmişdi. Müəllif özü tərcümənin zəif olduğunu başa düşüb H.Zərdabiyə yazmışdı:^[3]

”Əkinçi” qəzetinin bütün nəşri boyu Ə.Gorani onun fəal müxbiri olmuşdur.

Əhsənül Qəvaid— “Əkinçi” nin məktubat şöbəsində gedən məqalələrdə əhalinin mədəni geriliyi, cəhalət və mövhumat, köhnə ruhani təhsili, mollaxanalar, patriarxal və feodal adət-ənənələr kəskin tənqid olunurdu. Bu məqalələrin müəlliflərindən biri Əhsənül Qəvaid idi. O, müasir elmləri təhsil etməyə çağıran və bəzən də kənd təsərrüfatından bəhs edən məqalələr də yazırdı. Qəvaid qəzetin 18 nömrəsində 21 məqalə çap etdirmişdir. Əhsənül-Qəvaid məqalələrində xalqlar dostluğu ideyasını geniş təbliğ edirdi. O, məhərrəmlik təziyəsində baş yarmaq əleyhinə kəskin məqalələr yazmışdı.^[3]

Ələkbər Heydəri — Ələkbər Heydəri qəzetdə gedən ən ciddi publisist yazısı “dini elmləri, yoxsa dünyəvi elmləri tədris etmək lazımdır” mövzusunda olan məqaləsidir. Həmin məqalə 1875-ci ildə çıxan 10-cu nömrədə mübahisə təriqilə verilmişdir. Heydəri dünyəvi elmlərin tədrisinə üstünlük verir və bu barədə öz mülahizələrini əsaslandırırdı. Həmin məqalə geniş müzakirəyə səbəb olmuşdur. Müəlliflər iki hissəyə bölünmüşlər. Zərdabi və onun ardıcılları Heydərini müdafiə etmiş, ruhanilər isə əleyhinə çıxmışlar.

Qəzetin həmin ildə çıxan 11-ci sayında Əhsənül-Qəvaid müəllifin fikri ilə həmrəyolduğunu bildirmiş, dini təhsillə yanaşı, dünyəvi elmlərin tədrisini vacib hesab etmişdi. Qəzetin 12-ci sayında Zaqafqaziyanın şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadə dini elmlərin üstünlüklərini sübut etməyə çalışmışdır. Təkcə 1876-cı ildə Heydərinin qaldırdığı məsələ ilə əlaqədar müxtəlif müəlliflərin 15 məqaləsi çap olunmuşdur. Zərdabi bu müzakirənin əhəmiyyəti haqqında yazırdı:^[3]

İsa Sultan Şahtaxtlı — Azərbaycanın ilk jurnalistlərindən olan, 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin nəşr olunduğu dövrdə “Tiflisskiy vestnik” qəzetinin siyasi şöbəsinin müdiri işləyən, məşhur publisist İsa-Sultan Şahtaxtinski Zərdabi ilə yaxından əlaqə saxlayırdı. İsa Sultan nəinki onun qəlbi üçün əziz olan "Əkinçi"nin müvəffəqiyyətindən sevinir, həmçinin "Tiflisskiy vestnik" qəzetinin oxucularını ilk Azərbaycan qəzetində dərc olunan məqalə və xəbərlərlə tanış edirdi. "Tiflisskiy vestnik"in təkcə 1876-cı il 18 noyabr tarixli 260-cı nömrəsində onun "Əkinçi"dən üç xəbəri dərc olunub.

Respublika Əlyazmaları Fondunda Həsən bəy Zərdabinin arxivində Şahtaxtinskinin bir məktubu saxlanılır. 1876-cı il mayın 9-da Tiflisdən Zərdabiyə göndərdiyi həmin məktubdan aydın olur ki, Şahtaxtinski “Əkinçi” də xarici siyasət şöbəsinin açılmasına təşəbbüs etmişdir. Bu barədə məktubda deyilir:^[3]

Adları çəkilən müəlliflərdən əlavə qəzetdə Məhəmmədtağı Əlizadə Şirvani, Əlimədəd Abdullahzadə (Məhbus Dərbəndi), Məmnun Əlqədari, Ələkbər Elçizadə, Xaçatur Qorxmazov və b. çıxış etmişlər.

Qəzetin 1877-ci ildə çıxan 20-ci nömrəsində birinci səhifədə belə bir elan vardı:^[3][4]

Bu nömrədən sonraq qəzetin heç bir nüsxəsi yoxdur. Məhz bu elanın çap olunduğu sonuncu 56-cı nömrəsi ilə də "Əkinçi" qəzeti bağlanmışdır. Burada azərbaycanlı əhaliyə düşmən münasibətilə seçilən yeni Bakı qubernatoru Ruzinin də rolu vardı. Qəzetin 1875-ci ildə 12, 1876-cı ildə 24, 1877-ci ildə isə 20 sayı işıq üzü görmüşdü ki, bu da cəmi 56 say edir.

Zərdabi "Həyat" qəzetinin 28 dekabr 1905-ci il tarixli sayında "Rusiyada əvvəlinci türk qəzeti" məqaləsində qəzetin bağlanması səbəblərini ətraflı şərh etmişdi. Müəllif məqalədə "Əkinçi"ni nə məqsədlə nəşr etdiyini, qarşıya çıxan çətinlikləri, çap senzurası tərəfindən təqibləri açıb göstərmişdir. Zərdabi həmin məqaləsində qeyd edir:

^[3][4]

Həmin məqalədən aydın olur ki, o zaman Qafqazda ərəb əlifbası ilə hürufat yox dərəcəsində idi. Vaxtilə "Tfilisskiye vedomosti" və "Zakavkazskiy vestnik" qəzetlərinin, habelə Arzanov qardaşlarının Tiflisdəki mətbəələrindən qalmış ərəb hürufatına bel bağlamaq olmazdı. Azərbaycan dilində qəzet buraxılması işinə milli mətbəənin təşkilindən, hürufat tədarükündən başlamaq lazım idi ki, Zərdabi məhz belə etdi. O, özü İstanbula gedib hürufatı satın alıb gətirir. Həmin dövrdə İstanbulun "Babi-ali caddəsi"ndə mətbuat və kitab ticarəti sahəsində çoxlu azərbaycanlı işləyirdi. Xatirələrində Zərdabi onların "Əkinçi" üçün hürufat əldə etməyə böyük kömək göstərdiklərini ayrıca qeyd edir.

Məqalənin mühüm bir hissəsində "Əkinçi"nin çap senzurası tərəfindən təqib edilməsi təsvir edilir. O, qəzetin bağlanması səbəblərinin ərtaflı şərhini verir. Zərdabi yazır ki, bir gün Nəcəf bəy Vəzirovun Moskvadan göndərdiyi məktub mətbəədə yığılıb səhifələnmişdi. Senzor qol çəkib qəzetin çap olunmasına da icazə vermişdi. Həmin məktubda dükanların qabağında qəsidə oxuyan və camaatı elmə səsləyən dərviş təsvir olunurdu. Qəzet çap olunub paylanandan sonra qubernatorun hökmünə görə o nömrəni yığdılar və Zərdabini qubernatorun idarəsinə çağırdılar. Qubernatorun fikrincə, Vəzirovun məqaləsində siyasi fikirlər irəli sürülürdü. Bunu bəhanə edib qəzetin bir daha buraxılmasına icazə vermədilər.^[3]

Bir tərəfdən senzura və jandarmın təzyiqi, digər tərəfdən Dağıstanda iğtişaş, rus-türk müharibəsinin başlanması və başqa səbəblər "Əkinçi"nin bağlanması ilə nəticələndi. Çar hökuməti qəzeti bağladıqdan sonra hətta Zərdabinin Bakıda yaşamasını belə qorxulu hesab etdi. Bu haqda Zərdabi həmin məqalədə yazır^[3][4]:

• Akif Aşırlı "Azərbaycan mətbuat tarixi" I hissə, Bakı-2009
• N.N.Zeynalov "Azərbaycan mətbuat tarixi", I hissə. Bakı, 1973, ADU-nun nəşriyyatı

• "Əkinçi", 1876, № 2
• “Əkinçi”, 1877, № 2
• “Əkinçi”, 1877, №3
• “Əkinçi”, 1877, № 5
• “Əkinçi”, 1877, № 6
• “Əkinçi”, 1877, № 7
• “Əkinçi”, 1877, № 8
• “Əkinçi”, 1877, № 10
• “Əkinçi”, 1877, № 11
• “Əkinçi”, 1877, № 15
• “Əkinçi”, 1877, № 18
• H.Zərdabi. Seçilmiş əsərləri, Bakı, 1960, səh. 59
• H.Zərdabi.Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1960, səh. 232–233
• M.F.Axundov. Əsərləri, III cild, Bakı, 1962, səh. 387
• M.F. Axundov. Əsərləri, III cild, Bakı, 1962, səh. 485
• S.Ə.Şirvani.Əsərləri, II cild, Bakı, 1969, səh. 56–57
• N.Vəzirov. Məqalə və felyotonlar, Bakı, 1961, səh.15
• N.Vəzirov. Məqalə və felyotonlar, Bakı, 1961, səh.16
• Azərbaycan SSR EA Respublika Əlyazmalar fondu, arxiv 4, Q-6(36)
• Hənifə xanım Məlikova. Həsən bəy Məlikov Zərdabinin tərcümyi-halı, “Revolyusiya və kultura” jurnalı, 1939, № 6

• Mətbuatımızın "Əkinçi"si — anspress.com Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine
• Həmid Vəliyev. “THE TIMES” - “ƏKİNÇİ” ƏLAQƏLƏRİ ARAŞDIRMALAR TƏLƏB EDİR. yeniazerbaycan.com  (az.)
• Əkinçi | ANS TV