Beynelxalq Turk Akademiyasi - Wikipedia

Beynəlxalq Türk Akademiyası (TWESCO – Turkic World Educational and Scientific Cooperation Organization) 3 oktyabr 2009-cu ildə Azərbaycanın Naxçıvan şəhərində keçirilən Türkdilli Ölkələrin Dövlət Başçılarının IX Zirvə görüşündə Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayevin təklifi ilə yaradılmışdır.

25 may 2010-cu ildə Qazaxıstanın paytaxtı Astanada açılışı olan Türk Akademiyası bir müddət Qazaxıstan Respublikası Təhsil və Elm Nazirliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərmiş, 23 avqust 2012-ci ildə Türkdilli Ölkələrin Əməkdaşlıq Şurasının (Türk Şurası) Bişkekdə keçirilən II Zirvə toplantısında beynəlxalq status almışdır.

BTA-nın prezidenti tarix elmləri doktoru, professor Şahin Mustafayev, vitse-prezidenti siyasi elmlər doktoru Füzuli Zülfü oğlu Məcidlidir.

BTA-nın əsas məqsədi Türk xalqlarının qədim və müasir tarixi, dil, ədəbiyyat və mədəniyyətini, habelə, Türk mədəniyyətinin bəşər sivilizasiyasına töhfəsini tədqiqi etmək, Türk dünyasında akademik fəaliyyəti koordinasiyasını həyata keçirməkdir. Bu məqsədlə Akademiya Türk xalqlarının elmi təşkilatlarına elm və təhsil məsələsində yardımçı olur, Türkdilli ölkələr və xalqların ziyalıların təşəbbüslərinə dəstək verir, onları müntəzəm olaraq bir araya gətirir.

•   Azərbaycan
•   Türkiyə
•   Qazaxıstan
•   Qırğızıstan
•   Macarıstan

BTA elmi inteqrasiyanın inkişaf etdirilməsi məqsədilə tanınmış beynəlxalq və elmi təşkilatlar ilə geniş əlaqələr qurub. Buraya BMT (ECOSOC), BMT Sivilizasiyalar Alyansı (UNAOC), UNESCO, ISESCO, SESRIC, ECO (SF), COMSTECH (OIC), IRCICA kimi nüfuzlu qurumlar daxildir. Bu gün BTA ilə xarici elmi təşkilatlar arasında 60-dan çox əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb. Akademiya ISESCO yanında müşahidəçi statusu alıb və Dünya Akademiyalar Birliyinə üzv olub.

Bununla yanaşı, Azərbaycan, Qırğızıstan, Türkiyə, Türkmənistan, Yaponiya, Tatarıstan (RF), Başqırdıstan (RF), Macarıstan, Monqolustanın Milli Elmlər Akademiyaları, Rusiya Elmlər Akademiyası, Çin Sosial Elmlər Akademiyası (CASS) ABŞ-nin aparıcı universitetləri və elm mərkəzləri ilə əməkdaşlıq əlaqələri qurulub.

Azərbaycan Respublikası ilə əməkdaşlıq xeyli möhkəmlənib. Akademiya Bakı Türkoloji Konqresinin 90 illiyinə həsr olunan beynəlxalq konfrans keçirib, türk dünyasının inkişafına böyük təsir göstərən Konqresin arxiv materialları sistemləşdirilmiş və fundamental monoqrafiya şəklində dərc edilmişdir.

2015-ci ildə UNESCO-nun Parisdəki iqamətgahında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin fərmanına uyğun olaraq həyata keçirilən "Dədə Qorqud irsi və Türk Dünyası" mövzusunda Beynəlxalq simpozium təşkil olunmuşdur. Həmin il Prezident İlham Əliyevin təlimatı əsasında Altay dağlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı türk xalqlarına məxsus ən qədim qopuz nümunəsi aşkarlanmışdır.

BTA tərəfindən Yusif Xas Hacibin 1000, Xoca Əhməd Yəsəvinin 850, Qazax Xanlığının 550, Boronbay Biyin 235, Ç. Vəlixanovun 180, Abayın 170, A. Bökeyxanovun 150, G. Tokayın 130, Z. V. Toğanın 125, Bakı Türkoloji Qurultayının 90, Mağjan Jumabayevin 125, Çingiz Aytmatovun 80, V. Radlofun vəfatının 100, ilk türk yazılı abidələrinin V. Tomsen tərəfindən oxunuşunun 125, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan olunmasının 100, İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyləri, Türkdilli ölkələrin müstəqilliklərinin 25-ci ildönümlərinə həsr olunmuş 26 beynəlxalq konqres və forum, 30-dək seminar və dəyirmi masa keçirilib. Tədbirlər müvafiq olaraq Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkiyə, Rusiya Federasiyası, Macarıstan, ABŞ, Monqolustan, Fransa, Özbəkistan və digər ölkələrdə təşkil olunmuşdur.

Bundan başqa, 2018-ci ilin sentyabr ayında Bişkekdə Türk Şurasına üzü dövlətlərin xarici işlər nazirləri tərəfindən Macarıstanın Akademiya yanında müşahidəçi üzv statusu alması haqqında qərar təsdiq olunmuş, həmin ilin dekabr ayında Macarıstan dövlət bayrağı rəsmi mərasimlə Akademiyada qaldırılmışdır. İndiyədək Macarıstan Milli Elmlər Akademiyası ilə çoxlu sayda birgə layihələr həyata keçirilib, bir sıra monoqrafiyalar nəşr edilmişdir.

Monqolustan BTA yanında müşahidəçi üzv statusu almaq niyyətində olduğunu rəsmi şəkildə bəyan etmişdir. Hazırda Akademiyanın fəaliyyətinə beynəlxalq maraq nəzərəçarpacaq dərəcədə artmışdır. Xüsusilə, Avropa, Rusiya, Çin, ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya, Hindistan və bir sıra başqa ölkələrin alimləri və elmi təşkilatları ilə sıx münasibətlər qurulmuşdur.

2015-ci ildə BTA birgə Altay dağlarındakı Berel və Karakaba bölgələrində arxeoloji qazıntı işlərini apararaq, I Arxeoloji Ekspedisiyanı gerçəkləşdirmiş və "Altın Beşiyim Altay" Beynəlxalq Çöl Seminarı keçirmişdir. 2016-cı ilin avqust ayında Akademiya Monqolustanda "Tanrı Dağından Ötükənə: Böyük Çöl Xalqlarının Tarixi və Mədəni Dəyərləri" adlı II Beynəlxalq Tədqiqat Ekspedisiyasını təşkil etmişdir. İki il ardıcıl olaraq Ötükəndəki Şiveet-Ulaan külliyyəsində arxeoloji qazıntılar aparlmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində, tarixi kompleksin inşasının təxminən 670–710 illərə aid olduğu müəyyən edilmişdir. Məlum olmuşdur ki, səkkizbucaqlı qala kompleksi Türk hökmdarı İltəriş xaqanın şərəfinə ucaldılmışdır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində yeni tarixi tapıntılar əldə olunmuş, elmi patentinin rəsmi olaraq BTA tərəfindən alınan "Bengü Daş" abidəsi elmi cəhətdən təhlil olunmuşdur. Hazırda Şiveet-Ulan kompleksində açıq muzey mərkəzinin yaradılması imkanları qiymətləndirilir.

2018-ci ilin avqust ayında türkologiya tarixində ilk dəfə olaraq Çingiz xanın doğulduğu yerə III Arxeoloji Ekspedisiya təşkil olunmuşdur. Monqolustan Milli Muzeyi ilə birlikdə reallaşdırılan "Kerulen elmi-tədqiqat ekspedisiyası" zamanı BTA-nın tədqiqat qrupu tərəfindən Burxan Xaldun kəndinin yaxınlığından keçən Kerulen çayının vadisində ortaq türk tarixini işıq tuta biləcək yeni arxeoloji tapıntılar aşkar edilmişdir. Hazırda Akademiya Kerulen çayı vadisində, Xaya Xudar və Günbürd bölgələrində arxeoloji fəaliyyəti davam etdirir. BTA-nın birbaşa dəstəyi ilə yox olmaq təhlükəsi altındakı dillərlə bağlı bir neçə elmi tədqiqat layihələri həyata keçirilmiş, həmçinin, xüsusi ekspedisiyalar təşkil olunmuşdur. 2017-ci ildə 26 ölkədən 130 tanınmış alimin iştirakı ilə 4 cildlik "Təhlükədəki Türk dilləri" adlı ensiklopedik nəşr işıq üzü görmüşdür.

Akademiya bu istiqamətdə Özbəkistan alimləri ilə də birgə elmi-tədqiqat layihələri həyata keçirir. Cari ilin may ayında BTA-nın təşkilatçılığı ilə Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə "Özbək dilinin beynəlxalq türkologiyada rolu və əməkdaşlığın perspektivləri" adlı beynəlxalq konfrans keçirilib. BTA ilə Daşkənd Dövlət Özbək Dili və Ədəbiyyatı Universiteti arasında əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb. Hazırda Özbəkistan Elmlər Akademiyası ilə əməkdaşlıq haqqında memorandum üzərində iş aparılır. Ötən il baş tutan II "Böyük Çöl" Beynəlxalq Humanitar Forumuna ilk dəfə olaraq Özbəkistandan nümayəndə heyəti qatılmışdır.

BTA Türkmənistan və Tacikistanın elmi təşkilatları və alimləri ilə əlaqələri canlandırır. Akademiya böyük türkmən şairi Mahdumqulu Fəraqinin 290 illik yubileyi çərçivəsində türkmən və qazax dillərində onun seçilmiş şeirlər toplusunu nəşr edib.

BTA Rusiya Federasiyasının elmi tədqiqat təşkilatları, o cümlədən Rusiyanın türkdilli xalqların ziyalıları ilə sıx əməkdaşlıq qurmuşdur. Rusiya Türkoloqlar Komitəsi Akademiyanın fundamental layihələrində dəstək göstərib, birgə monoqrafiyanın hazırlanmasında fəal iştirak etmişdir. Türkologiya elminin inkişafı üçün xüsusilə faydalı olan Əmir Nacibin 4 cildlik "XIV əsr Türk dillərinin müqayisəli lüğəti" əsərinin nəşri həyata keçirilmiş, həmçinin, alimlər Dmitri Nasilov, İqor Kormuşin və Anna Dıbo redaktorluğunda hazırlanan "Drevnoturkiskix lüğəti" yeni redaksiyada çap olunmuşdur..

Həmçinin, BTA-nın təşkilatçılığı ilə Qazaxıstanla Qırğızıstan arasında dialoq və inteqrasiyaya dəstək məqsədi ilə 2018-ci ildə iki dəfə Qırğız-Qazax Ziyalılarının Forumu (müvafiq olaraq, Astana və Oş şəhərlərində) keçirilmişdir. Çingiz Aytmatovun 90 illik yubileyi münasibətilə 2018-ci il BTA tərəfindən "Çingiz Aytamatov ili" elan edilmiş və qırğız yazıçısı ilə bağlı genişmiqyaslı beynəlxalq tədbirlər təşkil edilmişdir. Ədibə həsr olunan "İmperiyanın son yazarı" kitabı BTA tərəfindən nəşr olunmuşdur.

UNESCO-nun Türkiyə Milli Komissiyasının dəstəyi ilə Akademiya tərəfindən Atabetül Hakayıkın əsəri bağlı iki cildlik elmi monoqrafiya nəşr olunmuşdur. Tanınmış tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin "Cəmi ət-Təvarix" və Bekasıl Bibolatulının "Zikzal" kitabları orijinaldan qazax dilinə tərcümə olunmuşdur. Nadir tarixi əsərlər Nursultan Nazarbayevin elan etdiyi "Mənəvi yenilənmə" proqramı çərçivəsində işıq üzü görmüşdür.

Ümumiyyətlə, 2016–2018-ci illərdə BTA tərəfindən ingilis, azərbaycan, qazax, qırğız, macar, monqol və türk dillərində 100-dən çox yeni kitab nəşr olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, BTA-nın nəzdindəki Türk Kitabxanasının da kitab fondu genişlənir və kitabxanada 50 min adda kitab yer almışdır. Türk Muzeyinin eksponatlarının sayı isə 700-ü keçib.

Bundan başqa, Akademiya 4 dildə "Altayistika və Türkologiya Araşdırmaları" jurnalını yayınlayır. Avrasiya bölgəsindəki türk dövlət və xalqlarının sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni durumları ilə bağlı təhlillərin yer aldığı elmi və analitik "GLOBAL-Turk" jurnalı nəşr olunur. Qarşıdakı ildə Akademiya onları impakt-faktor sisteminə qoşmağı planlaşdırır. Akademiyanın hazırda dörd dildə internet portalı (www.twesco.org) fəaliyyət göstərir. 2015-ci ilin noyabr ayından başlayaraq 4 dildə "Turkic Weekly" həftəlik elektron xülasəsi çıxır (indiyədək 100-dən artıq nömrə çıxmışdır).

Elmi Şura Beynəlxalq Türk Akademiyasının ali orqanıdır. Qurum hər bir üzv ölkədən bir nümayəndə, Türk Akademiyasının prezidenti və vitse-prezidentlərdən ibarət Elmi Şura tərəfindən idarə olunur.

Prezident üzv dövlətlərin vətəndaşları arasından dörd il müddətinə seçilir və yenidən namizəd kimi irəli sürülə bilər. Beynəlxalq Türk Akademiyasının ilk prezidenti prof. Dr – Darhan Kıdıralidir. O, bu vəzifəyə 2014-cü il iyunun 4–5-də Bodrumda keçirilən Türk Şurasının 4-cü Zirvə toplantısında üzv dövlətlərin prezidentləri tərəfindən təyin edilib. Akademiyaya rəhbərlik dörd illik rotasiya ilə digər üzv dövlətlərin ingilis əlifbası adlarına uyğun olaraq Azərbaycan, Qırğızıstan və Türkiyəyə təhvil veriləcək.

Beynəlxalq Türk Akademiyasının prezidenti Qazaxıstan vətəndaşı olduğundan, digər üzv dövlətlərin (Azərbaycan, Qırğızıstan və Türkiyə) üç vitse-prezidentinin vitse-prezident vəzifəsinə namizədliyi irəli sürüləcək.

Beynəlxalq Türk Akademiyasının tərkibində beş tədqiqat mərkəzi yaradılıb. Bunlar: Tarix və Etnologiya Mərkəzi, Dil, Ədəbiyyat və Terminologiya Mərkəzi, İncəsənət və Mədəniyyət Mərkəzi, Sosial-İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzidir. Bu mərkəzlər türk dünyasının həyati əhəmiyyətli sosial problemləri, mədəniyyəti, tarixi, iqtisadiyyatı və inteqrasiyası ilə işləməyə sadiqdirlər.

Beynəlxalq Türk Akademiyasında çalışan akademiklər qurucu ölkələrdən və bütün türk dünyasındandır. Akademiya beynəlxalq layihələrdən ibarət unikal komandanı tamamladı. Dörd il ərzində 50 gərəkli kitab nəşr etdirdi. Türk tarixi, mədəniyyəti, incəsənəti və türk xalqının gələcəyi kimi geniş mövzuları əhatə edir. Akademiya həmçinin dörd dildə (qazax, rus, ingilis, türk) məqalələri özündə əks etdirən, türkologiya və altayşünaslıq üzrə elmi təhlili əks etdirən iki "Altayşünaslıq və türkologiya" və elmi-analitik "GLOBAL Türk" jurnalını nəşr etdirir. Akademiya türkcə lüğətlər də hazırlayıb. Akademiya türk tarixi, mədəniyyəti və türk dünyasının insanları üçün müxtəlif beynəlxalq konfranslar, forumlar, görüşlər və seminarlar təşkil etmişdir.

Türk Kitabxanası Beynəlxalq Türk Akademiyasının tərkibində fəaliyyət göstərir. Məşhur türkoloqların şəxsi kitabxanaları üzərində yaradılmış kitabxana 30 mindən çox kitabdan ibarətdir. Əbdüəli Kaidar, Abcan Kuryshcanuly və Mandoky Kunqur Istvan kimi məşhur türkoloqların şəxsi kitabxanaları da bu kitabxanaya köçürülmüşdür. Kitabxanada kitablar və əlyazmalar da var. Hər türk milləti üçün ayrıca kitab rəfləri var. Məsələn, qazax türkləri, türk türkləri, Azərbaycan türkləri, özbək türkləri, türkmən türkləri, başqırd türkləri, tatar türkləri, qaraçay türkləri, çuvaş türkləri, qaraqalpaq türkləri, noqay türkləri və s. Türk Akademiyasında elektron məlumat bazası yaradılması prosesi gedir.

Beynəlxalq Türk Akademiyasının Muzeyində müxtəlif inkişaf dövrlərinə aid türk xalqlarının yaratdığı qiymətli əsərləri görmək mümkündür. Türk xalqlarının maddi-mənəvi irsinin toplanması və sistemləşdirilməsi istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir.

• https://xalqqazeti.com/mobile/az/news/30271 (#bare_url_missing_title).
• https://apa.az/az/xeber/sosial-xeberler/Beynlxalq-Turk-Akademiyasi-Elmi-Surasina-sdrlik-Azrbaycana-kecib-569577 (#bare_url_missing_title).
• https://525.az/news/168741-beynelxalq-turk-akademiyasinin-yaranmasindan-11-il-otur (#bare_url_missing_title).
• https://azedu.az/az/news/46481-beynelxalq-turk-akademiyasi-turk-dunyasindan-olan-ekspertlerle-muzakireler-kecirib- (#bare_url_missing_title).

• https://aqreqator.az/az/cemiyyet/787878 (#bare_url_missing_title).
• https://azertag.az/xeber/Beynelxalq_Turk_Akademiyasi_Yunus_Amrenin_Sechilmis_seirler_kitabini_teqdim_edib-1888699 (#bare_url_missing_title).

1. ↑ https://turkicacademy.org/en/about/ob-akademii.
2. ↑ https://azertag.az/xeber/Akademik_Sahin_Mustafayev_Beynelxalq_Turk_Akademiyasinin_prezidenti_sechilib-2373260.