Mehmet Akif Ersoy - Wikipedia

Mehmet Akif Ərsoy,1873-cü ilin dekabrında İstanbulda, Fatehin Qaragümrük səmtinin, Sarıgözəl məhəlləsində anadan olub. Doğum şəhadətnaməsi, onun doğulmasından sonra, uşaqlığının keçdiyi, atasının imam olduğu Çanaqqalanın Bayramiç ilində verildiyi üçün, sənəddə doğulduğu yer Bayramiç ili göstərilib. Anası Buxaradan Anadoluya köçən bir ailənin qızı Əminə Şərif xanım; Kosovonun Peç şəhərində anadan olan alban mənşəli Fateh məscidinin mədrəsə müəllimlərindən olan Peçli Tahir Əfəndinin qızı idi. Mehmet Tahir Əfəndi ona doğum tarixini göstərən "Raqif" adını verdi. Raqif adını atasının ölümünə qədər istifadə etsə də, bu ad geniş yayılmış ad deyildi, buna görə dostları və anası onu "Akif" adı ilə çağırırdılar və zamanla bu adı qəbul etdi. Uşaqlığının çox hissəsini nənəsinin Fateh Sarıgözəldəki evində keçirib.^[4] Nuriyə adlı kiçik bacısı da vardı.

6 mart 1913-cü ildə yazdığı, "Üç beyinsiz başın dərdinə 3 milyon xalq" misrasıyla başlayan və irqçiliyi tənqid edən şerinin sonundakı; "Bunu məndən eşidin, bəli, mən Albanam … Başqa bir şey deyə bilmərəm … Budur viran olmuş ölkəm! …" misralarıyla şəxsən özünün alban olduğunu vurğulayır.^[5][6]

İlk təhsilinə Fatehdəki Əmir Buxari məhəllə məktəbində, o dövrün adətinə görə 4 il, 4 ay, 4 günlük ikən başladı. 3 il sonra ibtidai məktəbə getdi və atasından ərəb dilini öyrənməyə başladı. Orta təhsilinə Fateh məktəb rüştiyəsində başlamışdır (1892). Digər tərəfdən Fateh məscidində fars dili dərslərinə gedir. Dil dərslərinə böyük maraq göstərən Mehmet Akif, orta məktəbdə oxuduğu müddətdə həmişə türk, ərəb, fars və fransız dillərində birinci oldu. Bu məktəbdə ona ən çox təsir edən şəxs, dövrün "azadlıqsevər" aydınlarından biri olan türk dili müəllimi herseqovinalı Hoca Kadri Əfəndi idi.

Rüştiyəyi bitirdikdən sonra anası onun mədrəsədə oxumasını istədi, lakin atasının dəstəyi ilə dövrün ən sevilən məktəblərindən biri olan Mulkiye İdadisinə yazıldı. 1888-ci ildə məktəbin yuxarı sinfində təhsilini davam etdirərkən atasını itirməsi və növbəti il Fatehdəki yanğın zamanı evlərinin yanması ailəni yoxsulluğa sürüklədi. Atasının tələbəsi Mustafa Sıtkı eyni ərazidə kiçik bir ev tikdi və ailə bu evdə yerləşdi. Tez zamanda bir peşə sahibi olmaq və internatda oxumaq istəyən Mehmet Akif, Mülkiye İdadisini tərk etdi. O illərdə yeni açılan ilk mülki baytarlıq məktəbi olan Kənd təsərrüfatı və Baytar məktəbinə daxil oldu.^[7]

Dörd illik bir məktəb olan Baytar məktəbində onun bakteriologiya müəllimi olan Rıfat Hüsamettin Paşa onun elmə olan marağının inkişaf etdirilməsində böyük rol oynadı.^[8] Məktəb illərində idmana böyük maraq göstərdi; güləşi qonşuluqdakı dostu Kıyıcı Osman Pəhlivandan öyrəndi; başda güləş və üzgüçülük olmaqla uzun məsafəyə qaçış və güllə atma yarışlarına qatıldı; Şeirə olan marağı məktəbdəki son iki ilində daha da gücləndi. Məktəbin baytarlıq şöbəsini 1893-cü ildə bitirdi.

Məzun olduqdan sonra Mehmet Akif fransız dilini inkişaf etdirdi. 6 ayda Quranı əzbərlədi və hafiz oldu. 1893 və 1894-cü illərdə Xəzinəyi Fünun jurnalında bir qəzəli,1895-ci ildə "Məktəb" məcmuəsində "Qurana xitab" adlı şeiri çap olundu və məmur fəaliyyətinə başladı.

Məktəbi bitirdikdən sonra Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində məmur olan Mehmet Akif, 1893–1913-cü illər arasında məmur həyatını davam etdirdi. Nazirlikdəki ilk işi baytar müfəttişinin köməkçisi oldu. Nazirliyin mərkəzi İstanbulda idi, ancaq vəzifəsinin ilk dörd ilində Rumeli, Anadolu, Albaniya və Ərəbistanda yoxlanışda oldu. Bunun sayəsində xalqla sıx təmasda olmaq fürsəti oldu. Bu səyahəti sırasında atasının doğulduğu Peç şəhərinə gələrək, əmiləri ilə tanış olur. 1898-ci ildə Tophaneyi Amirənin vəziri Mehmet Əmin Bəyin qızı İsmət xanımla evləndi; Cəmilə, Fəridə, Suadi, Emin və Tahir adlı uşaqları dünyaya gəldi.

Mehmet Akif ədəbiyyata olan marağını şeir yamaqla davam etdirdi. Şeir və məqalələri Sərvəti Fünun jurnalında dərc edildi. İstanbulda olarkən Halkalı Əkinçilik və Baytar Məktəbində (1906), daha sonra Fermer Makinist məktəbində türk dilindən (1907) dərs demək üçün müəllim təyin edildi.

İkinci Məşrutiyyət elan edildikdə,^[9][10] Mehmet Akif Umurı Baytariye departamentinin müdir müavini idi. II Əbdülhəmid rejiminə müxalif idi, hətta II Əbdülhəmidi gördüyündə, ürəyinin bulandığını xatirələrində qeyd etmişdi. Bunun təsiri ilə, konstitusiyalı monarxiya elan edilməsindən 10 gün sonra, dostu, rəsədxana direktoru Fatin Hocanın yönləndirməsi ilə, on bir dostu ilə birlikdə "İttihad və Tərəqqi" cəmiyyətinin üzvü oldu. Yalnız Mehmet Akif üzvlüyə qəbul olarkən edilən andda," nə olursa olsun, cəmiyyətin bütün əmrlərinə, qeyd-şərtsiz (ittihamsız) tabe olacağam" cümləsindəki "qeyd-şərtsiz" ifadəsinə qarşı çıxdı və andını "yalnız yaxşılar və doğru olanlar" şəklində etdi.^[9] Cəmiyyətin Şəhzadəbaşı İlmiyə mahalında Ərəb ədəbiyyatından dərs keçən Akif,1907-ci ilin noyabr ayında Umuri Baytariyyə müdir müavinliyi vəzifəsində çalışarkən Darülfününda Osmanlı ədəbiyyatı kurslarında dərs keçməyə başladı.

İkinci Məşrutiyyətin Mehmet Akifin həyatına ən böyük təsiri,konstitusiyalı monarxiya ilə birlikdə, nəşriyyat dünyasına addım atması oldu. Daha öncə bəzi şeir və məqalələri bir neçə qəzetdə dərc olunsa da, əsərlərin nəşrini uzun müddət idi ki, dayandırmışdı. Konstitusiyalı monarxiyanın elanından sonra dostu Əşrəf Edip Fərqan və Əbülula Mardin tərəfindən nəşr olunan və ilk nömrəsi 27 avqust 1908-ci ildə çıxan Sırat-ı Müstəkim jurnalının baş yazarı oldu. İlk nömrəsində "Fateh məscidi" şeri çap edildi. Əbülula Mardin ayrıldıqdan sonra jurnal 8 mart 1912-ci ildən etibarən Sebilür-Rəşad adı ilə nəşr olunmağa davam etdi. Akifin demək olar ki, bütün şeir və yazıları bu iki jurnalda çap olunmuşdur. İstər yazılarında, istərsə də, İstanbul məscidlərindəki oxuduğu xütbələrdə Misirli alim Məhəmməd Əbdühun təsiri ilə qəbullandığı İslam Birliyi görüşünü yaymağa çalışdı.

1910-cu ildəki Alban qiyamı onu çox üzdü və özündən sonra gələcək hadisələri hiss etdi. Balkanlarda artan düşmənçilik və üsyanların qarşısını almaq üçün nə isə etmək istədi, lakin Balkan müharibələri bu istəyi yarımçıq qaldı. 1914-cü ilin əvvəllərində iki aylıq Misir və Mədinəyə səyahət etdi. Misir səfəri ilə bağlı xatirələrini "Əl Uksurda" şeirində yazdı.

1913-cü ildə qurulan Milli Müdafiə dərnəyinin xalqı ədəbiyyatı yolu ilə maarifləndirməyi hədəfləyən nəşriyyat şöbəsində Əbdülhaq Hamid Tərxan,Mahmud Əkrəm,Süleyman Nazif, Cənap Şahabəttin ilə birlikdə çalışdı. 2 fevral 1913-cü ildə Bəyazid məscidinin və 7 fevral 1913-cü ildə Fateh məscidinin kürsüsündə çıxış edərək xalqı vətənlərini qorumağa çağırdı.

Balkan müharibəsindən sonra əvvəlcə Umur-i Baytariyədəki (1913) vəzifəsindən istefa etdi, sonra nəşrləri hökumətə qarşı olduğu üçün aldığı xəbərdarlıqla Darülfünundakı (1914) vəzifəsindən də istefa verdi. Yalnız Halkalı Əkinçilik və Baytar məktəbindəki vəzifəsininin icrasını davam etdirdi. Hərbi Nazirliyə bağlı Təşkilat-i Məxsusanın təklifi ilə İslam birliyi qurmaq istəyən Tunisli Şeyx Salih Şərif (1914) ilə Almaniyaya (Berlin) getdi. İngilislərlə birlikdə Osmanlılara qarşı mübarizə apararkən, almanlar tərəfindən əsir götürülən müsəlmanların düşərgələrində oldu və fərqində olmadan Osmanlı imperiyasına qarşı vuruşan bu müsəlman məhbusları maarifləndirməyə çalışdı. Fransız ordusundakı müsəlmanlar üçün ərəbcə yazdığı bəyannamələr cəbhələrə təyyarələrdən atılırdı. Almaniyada olarkən yazdığı Berlin xatirələri adlı şeirini qayıdandan sonra Sebilürreşadda nəşr etdirdi.

İstanbula qayıtdıqdan sonra 1916-cı ilin əvvəllərində Təşkilat-i Məxsusa tərəfindən Ərəbistana göndərildi. Onun vəzifəsi bu ərazilərdəki ərəbləri Osmanlıya qarşı provokasiya edən ingilis təbliğatına qarşı mübarizə aparmaq üçün "əks təbliğat" aparmaq idi. Berlində olarkən Mehmet Akif Çanaqqala müharibəsi xəbərlərini həyəcanla izləyirdi. On dörd ay davam edən müharibənin qalibiyyətlə nəticələndiyi xəbərini Ərəbistanda olarkən aldı. Belə şad xəbərdən ilhamlanan Mehmet Akif "Çanaqqala dastanını" qələmə aldı. Ərəbistandan qayıdandan sonra iki ay Livanda qalan Mehmet Akif, "Nəcid çöllərindən Mədinəyə" şeirində bu səyahətindən bəhs etdi.

1918-ci ildə Livanda yaşayan Məkkə əmiri Şərif Əli Heydər paşanın dəvəti ilə Livana gedən Akif, Livanda ikən Şeyxülislama bağlı Darül-Hikmeti-l-İslamiyə cəmiyyətinin baş katibi vəzifəsinə təyin edildi. Əhməd Cövdət paşa,Mustafa Səbri Əfəndi və Səid Nursi kimi adların Osmanlı Dövlətində və digər İslam ölkələrində ortaya çıxacaq dini məsələləri həll etmək və İslama qarşı olan hadisələrə cavab vermək üçün qurulan bu təşkilatda çalışarkən, Səid Halim paşanın "İslamlaşmaq" adlı əsərini fransızcadan türkcəyə çevirdi.

Bu dövrdə Anadolu torpaqları işğal edildi; Türk xalqı İstiqlaliyyət müharibəsinə başladı və müqavimət göstərdi. Bu hərəkatda iştirak etmək istəyən Akif, Balıkəsirə getdi və 6 fevral 1920-ci ildə Balıkəsir Ulu məscidində xütbə oxudu. Xalqdan gözləmədiyi diqqəti görərək, daha bir çox yerdə xütbə oxudu, çıxışlar etdi və İstanbula döndü. Bu arada Sebilürrəşad idarəsi Milli Mübarizəyə qoşulmaq istəyən Anadoluya keçənlərlə İstanbuldakı yaxınlarının gizli xəbərləşmə mərkəzinə çevrilmişdi. Mehmet Akif,1920-ci ildə Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinə verdiyi dəstəyi səbəbindən Darü-l — Hikmeti-l — İslamiyə cəmiyyətindəki vəzifəsindən azad edildi.

İstanbulda sərbəst hərəkət edə bilməyən Mehmet Akif, vəzifəsindən azad edilməzdən əvvəl oğlu Emini də götürərək Anadoluya getdi. Sebilür-Rəşadın Ankara şöbəsi üçün Mustafa Kamal Paşadan dəvət gəlmişdi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin (TBMM) açılışının ertəsi günü,24 aprel 1920-ci ildə Ankaraya gəldi. Milli mübarizəyə şair, natiq, səyyah, jurnalist və siyasətçi kimi qatıldı. Ankaraya gəldikdən bir müddət sonra ailəsini də özü ilə apardı.

Ankaraya gəldiyi günlərdə Mustafa Kamal Paşa Konya valisinə teleqram göndərərək, Mehmet Akifin Burdur millət vəkili seçilməsini istədi. İyun ayında Burdurdan, iyulda Biqadan deputat seçildiyi xəbərləri parlamentə çatdı. Akif Burdur millət vəkiliyini seçdi. Beləliklə,1920–1923-cü illər arasında 1-ci TBMM-də millət vəkili olaraq iştirak etdi. Parlament qeydlərində adı "Burdur millət vəkili və İslam şairi" olaraq xatırlanır.^[11]

Ankaraya gələr-gəlməz, ona verilən ilk işi Konya üsyanının qarşısını almaq üçün xalqa məsləhət vermək üçün Konyaya getmək idi, böyük səylərinə baxmayaraq Konyada qəti bir nəticəyə gələ bilmədi və Kastamonuya köçdü. 1920-ci ilin noyabrında Kastamonuda Nəsrullah məscidində xalqı düşmənə müqavimət göstərməyə təşviq etmək üçün oxuduğu xütbə Diyarbəkirdə nəşr edildi və bütün vilayətlərə və cəbhələrə paylandı.

Akif Anadoluya gedərkən Əşrəf Ədipə, onunla gəlməsini istədi. Əşrəf Ədip, Sebilür-Rəşad jurnalının stereotipini alıb İstanbuldan ayrıldı.^[12] Nəhayət, 6 may 1921-ci ildə jurnalın 463-cü sayını nəşr etdirdilər. Mehmet Akif jurnalın 464–466-cı nömrələrini Kastamonuda nəşr etdirdi və 464-cü nömrəsi o qədər diqqət çəkdi ki, bir neçə dəfə çap olundu Anadoluya və əsgərlərə paylandı. 467-ci nömrəsindən etibarən Ankarada nəşr etdirməyə davam etdirdilər. Jurnalın təsiri o qədər böyük idi ki, Rusiya tabeliyindəki Türk xalqlarının təsirlənəcəyindən qorxaraq qəzetin ölkəyə girişini qadağan etdi.^[13]

1921-ci ildə Ankaradakı Tacəddin Dərgahında məskunlaşan Mehmet Akif Burdur millət vəkili olaraq parlamentdəki vəzifəsinə davam edirdi. O dövrdə Ankaraya doğru irəliləyən yunanların qarşısında parlamenti Kayseriyə köçürmək hazırlığı var idi. Bunun dağılmaya səbəb olacağını düşünən Mehmet Akif Ankarada qalmağı və Sakaryada yeni bir müdafiə xətti qurulmasını təklif etdi; təklifi müzakirə edildi və qəbul edildi. Ankarada, Tacəddin Dərgahında yaşadığı ev, Mehmet Akif Ersoy Muzeyi olaraq ziyarətçilərə açıqdır.

  Əsas məqalə: İstiqlal Marşı

Eyni zamanda, Milli Təhsil naziri Həmdullah Sübhi Tanrıövərin istəyi ilə dostu Həsən Bəsri bəy onu milli marş yarışmasına qatılmağa razı saldı. Başlanğıcda qoyulan 500 lirə mükafata görə iştirak etməkdən imtina etdi. O günə qədər göndərilən şeirlərin heç biri o günə qədər kifayət qədər qənaətbəxş deyildi və ən gözəl şeiri Mehmet Akifin yazacağı fikri məclisdə hakim idi. Mehməd Akifin müsabiqəyə qatıldığı bilindikdən sonra, bir çox şair şeirlərini geri çəkdilər. Şairin orduya həsr etdiyi Türk İstiqlal marşı, 17 fevralda Sırat-ı Müstəkim ve Hakimiyəti Milliyədə yayımlandı. Həmdüllah Subhi bəy tərəfindən parlamentdə oxunulub, ayaq üstə dinləndikdən sonra, 12 mart 1921-ci il şənbə günü saat 17.45-də Milli İstiqlal marşı olaraq qəbul edildi. Akif pul mük

ı n

mükafatı, Türk Qırmızı Aypara Cəmiyyəti nəzdində qadın və uşaqlara iş öyrədən və cəbhəyə paltar tikən Darül Məsai vəqfinə bağışladı.^[14]

"İstiqlaliyyət" medalı ilə təltif olunan Mehmet Akif,1922-ci ildə səhhətinə görə millət vəkilliyindən istefa verdi. 1923-cü ilin mart ayının son günlərində itkin düşən yaxın dostu Trabzon millət vəkili Əli Şükrünün Mustafa Kamalın mühafizə alayının komandiri Topal Osman tərəfindən öldürüldüyünü anladıqdan sonra yeni ev tapmalı olduğunu hiss etdi.^[15] Bir müddətdir onu Misirə dəvət edən Misir xədivi Abbas Həlim paşanın dəvətini qəbul etdi və beləliklə qışlarını Misirdə keçirməyə başladı. Onun ölkədən getməsini 1924-cü ildə xilafətin ləğv edilməsi və ya 1925-ci ildə qəbul edilmiş Papaq inqilabı ilə izah edənlər də oldu.^[15]

Mehmet Akif, getmədən öncə Dini İşlər Müdirliyi ilə Quranın tərcüməsini hazırlamaq üçün müqavilə imzaladı. Quran-i Kərimi tərcümə edə biləcək yeganə şəxs kimi görüldüyü üçün,1908-ci ildən etibarən ona böyük tələb var idi. Tərcümə işini qəti şəkildə qəbul etməyəcəyi başa düşülüncə, yalnızca Quranı tərcümə etməsinə çətinliklə də olsa razı salındı.^[16]

Ən məşhur əsəri olan Səfahət 1924-cü ildə Türkiyədə nəşr edilmişdi. Bir neçə il yayları İstanbulda, qışları Misirdə keçirən Mehmet Akif 1926-cı ilin qışından sonra Misirdən qayıtmadı. Qahirə yaxınlığındakı Hilvana yerləşdi. Burada, Quranın tərcüməsi üzərində işləməyə davam edərkən, ölkədə milli din layihəsinin (Türk azanına pərəstiş) həyata keçirilməsini öyrəndikdə, onun yazılarının bu layihədə istifadə edilməsindən ehtiyat edərək,1932-ci ildə müqaviləsinə xitam verdi. Dəyanət İşləri Müdirliyi, həm tərcümə, həm də təfsir işini Elmalılı Məhəmməd Həmdi Yazıra verdi. Akif öz yazılarını dostu Yozqatlı İhsan Əfəndiyə təslim etdi və əgər olüb, geri dönməzsə, yazılarının yandırılmasını tövsiyə etdi (Əkmələddin Ehsanoğlunun atası).^[17]

Mehmet Akif, Misirdə Quranı tərcümə etməklə yanaşı türk dillində dərslər də deyirdi. Qahirədəki "Cəmiət-ül Misiriyyə" adlı universitetdə türk dili və ədəbiyyatından dərs verdi (1925–1936).

Sirroz xəstəliyinə tutularkən hava dəyişikliyi yaxşı gələcək deyə əvvəlcə Livana, daha sonra Antakyaya getdi, ancaq Misirə xəstə olaraq döndü. 17 iyun 1936-cı ildə müalicə üçün İstanbula döndü. 27 dekabr 1936-cı ildə İstanbulda, Bəyoğlundakı Misir binasındakı mənzilində vəfat etdi. Ədirnəqapı məzarlığında dəfn edilib. İki il sonra, məzarı universitet tələbələri tərəfindən düzəldildi; 1960-cı ildə məzarı yol inşası səbəbiylə Ədirnəqapı şəhid məzarlığına köçürüldü. Məzarı Süleyman Nazif və dostu Əhməd Naim bəyin məzarları arasındadır.

1 iyun 1936-cı il tarixində Mehmet Akifə 478 lirə 20 quruş təqaüd kəsildi. Bu təqaüd,1936-cı ilin oktyabrından bəri ödənməyə başlanmış, cəmi 2976 lirə almışdır. Təqaüd qəbzinin son səhifəsinə "600 lirə borc" ifadəsi yazılmışdır. Bu borc silindikdən sonra qalan hissəsi ailəsinə verilmiş və Mehmet Akif bundan iki ay sonra vəfat etdimişdi.^[18]

Mehmet Akif şeir yazmağa Baytar məktəbində tələbə ikən başladı. İlk nəşr olunan şeiri "Qurana xitab" adlanır. 1908-ci ildən bəri əruz vəznində şeirlər, hekayələr yazmağa başladı. Hekayələrində insanların dərdlərini və sıxıntılarını dilləndirdi. Balkan müharibəsi illərindən bəri epik şeirlər yazmağa başladı. İlk böyük dastanı "Çanaqqala şəhidləri" başlıqlı şeiridir. İkinci böyük dastanı Bursanın işğalı ilə bağlı yazdığı "Bülbül" şeiridir. Üçüncü əsəri Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinə həsr etdiyi İstiqlal Marşıdır.

"Sənət sənət üçündür" düşüncəsinə qarşı çıxan Mehmet Akif, dini yönümlü ədəbi üslubu qəbul etdi. Ədəbi dil olaraq milli ədəbiyyat hərəkatına qarşı çıxdı və ədəbiyyatdakı qərbləşmə mövzusunda Tefik Fikrət ilə toqquşdu.

Şairin Səfahət adlı şeirlər toplusu səkkiz kitabdan ibarətdir. Şair İstiqlal marşını Səfahətə qoymadı. Səbəbini belə izah edir: türk. "Çünkü ben onu milletimin kalbine gömdüm."

1. Səfahət (1911) — Qırx dörd şeirdən ibarətdir. Siyasi hadisələrdən, mistik hisslərdən, dünyəvi vəzifələrdən bəhs olunur.
2. Süleymaniyə Kürsüsündə (1912) — Süleymaniyə məscidinə gedən iki nəfərin söhbəti ilə başlayır və Səyyah Əbdürrəşid İbrahimin kürsüdə danışdığı uzun bir hissə ilə davam edir.
3. Haqqın Səsləri (1913) — Cəmiyyətə islami mesajlar verən on şeirdən ibarətdir
4. Fateh Kürsüsündə (1914) — Fateh məscidinə gedən iki nəfərin söhbəti ilə başlayır və vaizin uzun söhbəti ilə davam edir.
5. Xatirələr (1917) — Akifin gəzdiyi yerlərdəki təəssüratlarını və sosial fəlakətlər qarşısında Allaha dua etməsindən bəhs edir.
6. Asim (1924) — Hocazadə və Kösə İmam arasında söhbət kimi hazırlanmış tək bir əsərdir.
7. Kölgələr (1933) — 1918–1933-cü illər arasında yazılmış 41 şeirdən ibarətdir. Hər bir şeir yazıldıqları dövrün izlərini daşıyır.
8. Səfahət (Toplu nəşr) (1943) — Yeddi cild bir yerə toplanır. Mehmet Akif Ərsoyun vəfatının 75-ci il ildönümü və Türk İstiqlal marşının qəbul edilməsinin 90-cı il ildönümü səbəbiylə 2011-ci il Türkiyə Respublikası tərəfindən "Mehmet Akif Ərsoy İli" elan edildi. İl ərzində görülən bütün işlər Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə verildi.^[19]

• İstiqlal Marşı
• Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi

• Ersoy, Mehmet Akif (2011). Safahat. İstanbul: Karanfil Yayıncılık ISBN 978-605-5537-06-7
• Ersoy, Mehmet Akif (2012). Tefsir Yazıları ve Vaazlar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları ISBN 978-975-19-5398-8
• Ersoy, Mehmet Akif (2012). Kur'an Meali. İstanbul: Mahya Yayıncılık ISBN 605-628-948-4
• Kuntay, Mithat Cemal (Mart 2012). Mehmed Akif (Hayatı-Seciyesi-Sanatı). İstanbul: Timaş Yayınları ISBN 978-605-114-130-5
• Ersoy, Emin (Mart 2011). Babam Mehmet Akif (İstiklal Harbi Hatıraları) İstanbul: Kurtuba Kitap Yayınları ISBN 978-975-6743-75-1
• Özlük, Nuran (Temmuz 2011). Türk Basınında Mehmet Akif Ersoy Polemikleri İstanbul: Paradoks Yayınları ISBN 978-9744-491-81-5
• Sırat-ı Müstakim Mecmuası (2 Cilt olmak üzere 1–52. Sayılar) (Ocak 2013) İstanbul: Bağcılar Belediyesi ISBN 978-605-86860-0-7
• İsmail Kara (2013). Elemim Bir Yüreğin Karı Değil İstanbul: Timaş Yayınları ISBN 978-605-08-0764-6
• Ayyıldız, Esat. "Mehmed Âkif Ersoy’un ‘Hasbihâl’ Adlı Makalesindeki Arapça Öğretimine Dair Görüşleri". Kabulünün 101. Yılında İstiklâl Marşı ve Milli Şairimiz Mehmed Âkif Ersoy 2. Uluslararası Sempozyumu Kongre Kitabı. ed. Ayşe Erkmen – Mustafa Latif Emek. İstanbul: İKSAD Yayınevi, 2022. s. 40–48.

• Mehmet Akif in hayatı haqqında video
• Mehmet Akif şeirləri haqqında video
• video Arxivləşdirilib 2007-07-03 at the Wayback Machine