Naxcivan Muxtar Respublikasi Tarixi - Wikipedia

Tunc dövrünün dəfn adətini incəliklərinə qədər öyrənməyə imkan verən qəbir abidəsi aşkar etmək çətindir. Bu arxeoloq üçün böyük bir kəşfə bərabərdir. Naxçıvan MR Ordubad rayonu ərazisində, Gilan çayın sol sahilində eyni adlı dağın yamacında yerləşən İkinci Plovdağ nekropolunda tədqiq olunmuş 6 və 18 saylı kurqanlar məhz belə unikal qəbir abidələridir.^[1]

• 6 saylı qəbirin qazıntısı S. Qaşqay və İ. Medvedskaya tərəfindən aparılmışdır.
• 6 saylı qəbir diametri 6,1 m olan kromlexin mərkəzində yerləşir.
• Qəbir kamerasının uzunluğu 130 sm, eni 80 sm, dərinliyi isə 75 sm-dir.
• Üzəri çəkisi 400–450 kq olan iri həcmli sal daşlarla örtülmüşdü.
• Qəbirdən qucağında 4–5 yaşlarında uşağı ilə birlikdə dəfn olunmuş, yarım bükülü vəziyyətdə, sol yanı üstə, başı şərq istiqamətində ana skeleti aşkar olundu.
• Skeletin yanında qara rəngli, üzəri cızma naxışlı bir ədəd qab, üzərində tunc sancaqlarla və piləklərlə bəzədilmiş geyimin qalıqları, başında qabaq tərəfi ziqzaq formasında iri əqiq və pasta muncuqlarla bəzədilmiş, alnında rombvari naxışları olan alınlığa birləşən şiş papaq, içərisində 13 ədəd dəvəgözü və çaxmaq daşlarından hazırlanmış ox ucluğu aşkar edilmiş ox qabının – sadakın qalıqları, tuncdan medalyon, spiralvari asma bəzəklər aşkar olundu. Kurqanın quruluşuna və qəbirin avadanlığına görə qadın qəbilənin yuxarı təbəqəsinə məxsus olmuşdu.

• 18 saylı qəbrin qazıntısı B. İbrahimli tərəfindən aparılmışdır.
• 18 saylı qəbir II Plovdağ nekropolunun mərkəzi hissəsində zirvəyə yaxın yerləşmişdir.^[2]
• Kromlexi bir neçə qatdan ibarət olmuşdur.
• Üst qat 15–20 sm qalınlığında (çox ehtimal ki. bu qat daha qalın olmuş zaman-zaman yağış və qar sularının təsirindən yuyulub getmişdir), ikinci qat 20–25 sm qalınlığında kisik həcmli daşlardan, üçüncü – qəbrin örtük daşları üzərində yerləşən qat isə nisbətən iri həcmli (çəkisi 5–8 kq olan) daşlardan qurulmuşdur.
• Qəbrin üstü iri həcmli sal daşlarla örtülmüş, qapısı da iri həcmli sal daşlarla qapanmışdır.
• Bunlardan başqa bir ədəd baş daşı da qoyulmuşdur ki, o da örtük daşlarından 23–25 sm hündürdədir.
• Qəbrin örtük daşları şimal tərəfdə yarımdairə, cənub tərəfdə isə düz qoyulmuşdur.
• Kamerası təmizlənərkən sağ yanı üstə, yarımbükülü vəziyyətdə başı şərq istiqamətində qoyulmuş, orta yaşlı kişiyə məxsus skelet aşkar olundu.
• Skeletin kəlləsi qarşısında dağ keçisi skeleti, bir ədəd tünd qırmızı, bir ədəd də tünd qara rəngli gil qablar, dəstəyi şəbəkəli olan tökmə tunc xəncər, tuncdan toppuz başı, bir ədəd ayaqbənd, içərisində dəvəgözü və çaxmaq daşından hazırlanmış on ədəd ox olan sadak, boynunda iki düzüm boyunbağı və altıbucaqlı asma bəzək, qulaqlarında hər biri 32 ədəd pasta və bir balıqqulağından ibarət sırğalar aşkar olundu.
• Bütün əlamətlər dəfn olunan şəxsin qəbilə başçışı və eyni zamanda kahin olduğunu göstərir.
• 18 saylı qəbrin sağ tərəfində bir qurbangah, şimal tərəfində isə ona bitişik iki uşaq qəbri işlənmişdir.
• Qurbangahda aşkar olunan qabların vəziyyəti onun ən azından öz zamanında iki dəfə açıldığını və oraya gil qablarda ərzaq qoyulduğunu göstərir.
• Ehtimal ki, bu mərhumun ölümündən bir il sonra, il mərasimində baş vermişdir.
• Plovdağ nekropolunun bu qəbirləri Naxçıvanın son tunc dövrünün ən unikal və parlaq qəbir abidələridir.

Qazma, Kilit mağara düşərgələri, neolit, eneolit, tunc dövrü abidələri Naxçıvan torpağının daş dövründən məskunlaşdığını, burada daima intensiv həyatın davam etdiyini sübut edir. XIX əsrin sonlarından tədqiqinə başlanan Naxçıvan abidələri, təkcə Azərbaycan tarixinin deyil bütün Cənubi Qafqaz ölkələrinin qədim tarixinin tədqiqinə mühüm töhfələr vermişdir. Təsadüfi deyil ki, I Kültəpə hələ də ilk tunc dövrünün öyrənilməsində etalon abidə olaraq qalır^[3]. Ovçular təpəsi, II Kültəpə, Plovdağ nekropolları və yaşayış yeri lokal mədəni xüsusiyyətlərə malik abidələrdir. Müstəqillik illərində Naxçıvan tarixinin və mədəniyyətinin öyrənilməsi sahəsində xeyli iş görülsə də, Naxçıvan tədqiqatçıları qarşısında hələ çoxlu mühüm vəzifələr durmaqdadır. Naxçıvanın qədim tarixinin hər bir mərhələsi ətraflı tədqiq olunmalı və elmi dövriyyəyə çıxarılmalıdır.

E.ə. II minilliyin ikinci yarısı Naxçıvan tarixində mühüm mərhələlərdən biridir. Sinifli cəmiyyətin inkişafı, Arazboyu tayfaları birləşdirən bütün atributlara malik dövlətin yaranması sosial dəyişikliklərə, təsərrüfatın, sənətkarlığın, mədəniyyətin və ticarətin inkişafına güclü təsir etmişdi. (Yazılı mənbələrdə bu dövlətin adı keçməsə də, arxeoloji faktlar onun mövcudluğunu sübut edir.) Həm Gəmiqaya təsvirləri, həm də keramika üzərindəki təsvirlər yarımköçəri (yaylaq-qışlaq təsərrüfatı) maldarlığın inkişaf etdiyi bu dövrdə arabadan geniş istifadə olunduğunu təsdiq edir. Yaylaq təsərrüfatında xırda buynuzlu heyvandarlıq ön plana keçmiş, bu da xalçaçılığın inkişafına təkan vermişdi. Heç şübhəsiz ki, bu dövrdə Naxçıvanın tayfalar arası mübadiləyə çıxardığı məhsullar içərisində yundan toxunmuş xalçalar, parçalar, keçə və digər məmulatlar əsas yer tuturdu. II Plovdağ nekropolunda, e.ə. XV–XIII əsrlərə aid 18 saylı kurqanda aşkar edilmiş toxunma parça izləri, eyni adlı abidənin yaşayış yerində tapılmış toxuculuğa aid külli miqdarda daş və keramikadan hazırlanmış alətlərbunu bir daha sübut edir.^[4]

E.ə II minilliyin sonlarında Naxçıvan tayfalarının həyatında baş verən dəyişikliklərdən biri də onların siyasi birlik yaradaraq xarici təcavüzə qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə apara bilməsidir. Naxçıvanın bu dövr memarlığı siklopik tikililərlə, mükəmməl müdafiə sisteminə malik qala şəhərlərin yaranması ilə tanınır. Belə qala şəhərlərdən ən məşhuru Oğlan qaladır. 1936-cı ildə Ə. K. Ələkbərov tərəfindən qeydə alınan, Cənubi Qafqazın ən möhtəşəm siklopik tikilisi olan Oğlanqalanın ərazisi 40 hektara yaxındır.^[5]

Naxçıvanın ikinci qala şəhəri, ərazisi 50 hektardan artıq olan Sumbatan dizədir. 2008–2012-ci illərdə Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyasının tədqiq etdiyi^[6], üçqat müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş beş yaşayış məhəlləsi olan bu qədim şəhər eyni adlı dağın üzərində yerləşir. Sumbatan dağı üzərində ilk tunc dövrünə aid mədəni təbəqə aşkar olunsa da arxeoloji tapıntılar şəhərin e.ə. XII əsrdə yarandığını, e.ə. IX əsrdən e.ə. VI əsrin ortalarına qədər sürətlə inkişaf etdiyini deməyə əsas verir.^[6]

E.ə. II minilliyin ikinci yarısında baş verən dəyişikliklərdən biri də nekropollarda yeni qəbir tiplərinin yaranmasıdır. Bu qəbirlər təkcə tipinə görə deyil, həm də nekropolun ərazisində tutduğu mövqeyə görə də fərqlənirlər. Bir qayda olaraq bu qəbirlər nekropolların şimal tərəfində, əsas qəbirlərdən bir qədər aralı yerləşirlər. Belə qəbirlərə Plovdağın ikinci və üçüncü nekropollarında rast gəlinmişdir.^[7] Bu qəbirlərin torpaq və daş qutu qəbirlərdən bir neçə fərqi vardır:

1. Onlar nekropolun şimal tərəfində əsas qəbirlərdən bir qədər aralıda yerləşirlər;
2. Spesefik quruluşa malikdirlər;
3. Avadanlığına görə olduqca zəngindirlər;
4. Çoxdəfnli qəbirlərdir.
5. Sabit dəfn istiqaməti yoxdur;
6. Silindrik möhürlər yalnız bu qəbirlərdən aşkar olunur. İndiyədək Plovdağ nekropollarında 20-dən artıq belə plitəli qəbir aşkar olunmuşdur ki, onların da hamısı toxunulmuş vəziyyətdə idi, lakin buna baxmayaraq bu qəbirlərin hamısında zəngin avadanlıq əldə olunmuşdur. Dağıdılan zaman bu qəbirlərdən nələrin götürüldüyünü müəyyən etmək mümkün deyil, ehtimal ki, bunlar qiymətli bəzək əşyaları və silah olmuşdur. Belə ki, tədqiq olunmuş qəbirlərin heç birindən silah aşkar olunmamışdır. Plitəli qəbirlərin eyni quruluşa, hamısının zəngin avadanlığa malik olması onların yuxarı təbəqəyə məxsus insanlara məxsus olduğunu ehtimal etməyə əsas verir. E.ə. I minilliyin əvvəllərində bu qəbirlərlə kurqan tipli qəbirlərin əsasında sinkretik Muncuqlu təpə sərdabələrinin yaranması da bunu deməyə əsas verir. Qeyd edək ki, Muncuqlu təpə yuxarı təbəqəyə məxsus ayrıca nekropoldur. Keramika kompleksləri, ilan başlı bilərziklər bu qəbirlərin VII əsrdə burada məskən salmış iskitlərə aid olduğunu ehtimal etməyə əsas verir.

Beləliklə, e.ə. II minilliyin sonundan başlayaraq Naxçıvan tayfalarının təsərrüfat həyatında, sənətkarlığında, siyasi həyatında iqtisadi və mədəni əlaqələrində əsaslı dönüş dövrü olmuşdur. Bu dönüşü xarakterizə edən ilk növbədə güclü müdafiə sisteminə malik şəhərlərin yaranması, sənətkarlığın intensiv inkişafı, xüsusi mülkiyyətin və hüquqi orqanların varlığını sübut edən silindrik möhürlərin çoxlu sayda tapılması və yeni qəbir tipləri ilə müşayiət olunan radikal konfessional dəyişikliklərin baş verməsidir.^[7]

Eyni adlı paytaxt şəhəri olan Naxçıvan bölgəsinə bütün dövrlərdə Arazın orta axarı torpaqlarının siyasi-iqtisadi və mədəni mərkəzi kimi baxılmayıb. Bir çox tarixçilərin də qeyd etdiyi kimi, Yaxın və Orta Şərq şəhərlərini birləşdirən tranzit yolların kəsişməsində yerləşən Naxçıvan tez-tez işğala və dağıntıya məruz qalsa da qısa müddətdə bərpa olunub və inkişaf edib. Nə Roma-Parfiya, nə Sasani-Bizans, nə ərəb-Bizans müharibələri, nə monqolların, nə də Topal Teymurun dağıdıcı hücumları Naxçıvanı tarixin səhnəsindən silə bilmədi. Hər işğaldan və hər dağıntıdan sonra özünü toparlayıb, daha da inkişaf etdi.^[8]

Eramızın IV əsrində sasani qoşunlarının ordugahına çevrilən Naxçıvan torpağı dağıntıya məruz qalmış, əhalisi sürgün olunmuşdu. Sasani hökmdarı II Şapurun (345–367-ci illər) qoşunlarına güclü müqavimət göstərən Naxçıvan əhalisinin bir çoxu qılıncdan keçirilmiş, 18 min ailə isə sürgün olunmuşdu. Naxçıvandan Təbrizə qədər şəhər və kəndlərin demək olar ki, hamısı dağıdılmışdı. İşğal və dağıntıdan sonra Naxçıvan bir qədər dirçəlmiş, hətta bir müddət sasani hakiminin (mərzbanın) iqamətgahına çevrilmişdi. Sasani hökmdarları Naxçıvanın strateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq şəhərin möhkəmləndirilməsinə diqqəti artırmış bölgənin inzibati-siyasi və iqtisadi mərkəzinə çevirmişdilər. Bunu VI əsrin ortalarından VII əsrin əvvəllərinə qədər Naxçıvanda sasani zərbxanasının mövcud olması da sübut edir.

Eramızın VI əsrində Arazın orta axarında yaşayan tayfaların həyatında intensiv dəyişikliklər baş vermişdir. Sasani-Bizans müharibələri gedişində vaxtaşırı dağıdılan bu torpaqlar artıq üçüncü güclü bir siyasi qüvvənin işğalına məruz qalmışdır. Xəzər türkləri Sasani və Bizans imperiyaları ilə gərgin mübarizədə Arazın orta axarındakı torpaqları ələ keçirmiş, Aran, Vaspurakan, Gürzan və bir sıra bölgələri əhatə edən dövlət qurmuşdular. Maraqlıdır ki, Türklər bu əraziləri qədimdən öz torpaqları hesab etmişlər. Daha maraqlısı məhz bu torpaqlarda hələ e.ə. VII əsrdə iskit çarlığının yaranması faktıdır. İ. M. Dyakonov "Midiya tarixi" əsərində yazır ki, skiflər VII əsrin əvvəllərində Mannadan şimalda – Araz çayı vadisində yerləşmişdilər və hələ bu dövrdə Skif çarlığı heç yerdə Assuriya ilə sərhəd deyildi^[9]. Qeyd edək ki, Kiçik Qafqazın Zəngəzur silsiləsinin şimal ətəklərindən Arazın cənub sahillərinə qədər və Kürün orta axarından cənuba olan torpaqlar da daxil olmaqla böyük bir ərazini əhatə edən tarixi Sakasena vilayəti və Naxçıvan ərazisində indiyədək adı olduğu kimi saxlanmış Sakqarsu çayı da bu ərazilərin qədimdən iskitlərin tarixi vətəni olduğunu sübut edir. Azərbaycanın bu tarixi əraziləri böyük Skif çarlığının nüvəsini təşkil edirdi.

Maraqlıdır ki, bu torpaqlar nəinki Xəzər türklərinin sasanilərlə mübarizəsi dövründə, hələ ondan bir neçə yüz il sonra da iskitlərin adı ilə adlanırdı. Xilafətin poçt rəisi və bir müddət xəlifənin vəziri olmuş, başqa müəlliflərə nisbətən daha dəqiq coğrafi məlumatlar verən İbn Xordadbeh (IX əsr) Xorasandan Qafqazlar və Xəzərin şimal sahilləri də daxil olmaqla bütün bu əraziləri Askutiya (İskitlər ölkəsi) adlandırır.^[10]

Ərəblər coğrafi bölgünü Bizansdan götürmüşdülər və bütün Cənubi Qafqazı bir neçə Ərməniyyəyə bölmüşdülər. I Ərməniyyəyə bir fərziyyəyə görə Arran, Sünik, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şirvan və Tiflis daxil idi^[11]. Bu ölkələr və cənubda Xorasan, şimalda isə Xəzərin sahilləri də daxil olan bütün bu ərazilərin IX əsrdə İskitlər ölkəsi adlandırılması bu ərazilərdə türk dilli tayfaların yaşadığını və kontakt dilinin (linqva Frankca) türk dili olduğunu göstərir. Yoxsa, İskit çarlığından sonra Əhəmənilər, Parfiya və sasani imperiyalarının tərkibində və təsiri altında olan bu torpaqlar niyə bu qədər zaman keçdikdən sonra İskitlər ölkəsi adlandırılsın? Belə görünür ki, Xəzər türkləri bu torpaqlarda hələ çox qədimdən yaşayan qohum tayfalarla rastlaşmış və ya onların burada yaşadıqlarını bilərək müdafiə etmişlər. Beləliklə, Xəzər türkləri min üç yüz-min iki yüz il özlərindən qabaq mövcud olmuş türk dövlətini bərpa etmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bundan bir neçə əsr sonra da bu torpaqlarda yaşayan türklər Xəzərin şimalında yerləşən mərkəzi hakimiyyətə vergi ödəmişlər. Bu tarixi fakt haqqında Musa Kalankatlının "Alban tarixi" əsərində dəfələrlə məlumat verilir.

Bir müddət sasanilər Naxçıvan və ətraf torpaqlar üzərində öz nəzarətlərini gücləndirə bilsələr də, lakin türk tayfaları öz nisbi müstəqilliklərini və güclərini qoruyub saxlaya bilmişdilər. Belə ki, 623-cü ildə Bizans çarı İrakli birləşmiş qoşunlarla sasani İranı üzərinə hücum etdikdə türklər onlarla ittifaqda çıxış edirdilər. Müharibənin gedişində Bizans qoşunları Naxçıvan da daxil olmaqla Araz keçidlərinin ələ keçirdilər. Yazılı mənbələrin məlumatlarından aydın olur ki, türk tayfaları istər təklikdə, istərsə də hansı dövlətləsə də ittifaqda həmişə Sasani İranına qarşı mübarizə aparmışdır.

VII əsrdə Naxçıvan bir neçə dəfə dağıntıya məruz qalmışdır. Sasani-Bizans müharibələrinin dağıdıcı təsirindən qurtarmamış bölgə Ərəb-Bizans müharibələrinin arenasına daxil olur. Ərəblər Naxçıvanı bir neçə dəfə işğal etmişlər. İlk dəfə Xəlifə Osman ibn Əffanın (644–656-cı illər) dövründə Naxçıvan Həbib ibn Məsləmənin ordusuna daxil olan ərəb sərkərdəsi Salman ibn Rəbiyənin qoşunları tərəfindən işğal olunmuşdur.^[12] Ərəblərlə bağlanan müqavilə nəticəsində yerli əhali can vergisi və xərac verməyə məcbur oldu. Məlumdur ki, can vergisini müsəlmanlığı qəbul etməyənlər ödəməli idilər. Belə aydın olur ki, Naxçıvan əhalisi ərəblərin ilk hücumları zamanı müsəlmanlığı qəbul etməmişdi. İki əsr sonra bu torpaqlarda xürrəmilər hərəkatının yayılması yerli əhalinin hələ uzun zaman islam dininə o qədər də isti münasibət bəsləmədiyini göstərir.

Maraqlı faktlardan biri də odur ki, ərəblər Naxçıvan əhalisi ilə müqavilə bağlayan zaman onu bir tərəfdən Salman ibn Rəbiyə, qarşı tərəfdən isə Naxçıvanın atəşpərəst və yəhudi əhalisinin nümayəndələri imzalamışdır. Göründüyü kimi burada xristianlardan söhbət belə getmir. Yəhidilərə gəldikdə isə onlar Naxçıvanda qədimdən iudaizm dininin daşıyıcıları olmuşdur. Bunu Əshabi-Kəf ibadətgahı və bəzi ailələrdə indiyədək davam edən sırf yəhudi adlarının qoyulması ənənəsi də sübut edir. Yəhudiliyin Naxçvanda yaranması və nə vaxta qədər davam etməsi ayrıca bir tədqiqat mövzusudur və burada onun üzərində ətraflı dayanmağa ehtiyac yoxdur.

Ərəblərin hər yürüşü Azərbaycanın, o cümlədən Naxşınanın dağıdılması ilə nəticələnirdi. Vardapet Gevond "Xəlifələr tarixi" kitabında yazır ki, ismaililər (ərəblər) Persiya tərəfdən hücum edərək Midiya kəndlərini, Qoxtn vilayətini və bütün Naxçıvanı darmadağın edib boşaltdılar, kişilərin çoxunu öldürüb, qalanını qadınlar və uşaqlarla birlikdə əsir apardılar.^[13]

Həmin dövrdə Araz boyunda yerləşən şəhərlərin hamısı darmadağın edilmişdi. Maraqlıdır ki, ərəblər Araz boyunda yaşayan şəhərlərin dağıdılmasını öz günahları yox, Allahın onlara göndərdiyi bəla hesab edir və öz vəhşiliklərinə haqq qazandırırdılar. İbn Havqəl "Məsalik və Məmalik" əsərində yazır: "Bu həmən Rassdır ki, (ərəb mənbələrində Araz çayının adı Rass kimi işlənmişdir) Allah onun haqqında, onlara nə edildiyi haqda xatırladır, əgər kim orada yerləşərsə, oranı öyrənərsə, Varsan şəhərindən yaxırıya qalxarkən, aşğıya enərkən bir hissəsi dağılmış, tamam dağılmış və yerin altında qalmış şəhərləri görər"^[14]. Analoji məlumata Əhməd əl-Yaqubinin "Kitab əı-Buldan" əsərində də rast gəlinir: "Deyirlər ki, Rassın (Arazın) o tərəfində 300 şəhərin xarabalıqları vardır". Təbii ki, bu şəhərlər arasında Naxçıvan şəhərləri də var idi.

Tranzit yolların qovşağında və mühüm strateji mövqedə yerləşən Naxçıvana ərəb qoşunlarının yürüşləri ona dirçəlməyə imkan vermirdi. İstehsal olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının demək olar ki, yarısı vergilərin ödənməsinə gedirdi. Bu da əhali arasında narazılıqlara və ərəblərin yerlərdəki hakimlərinə qarşı çıxışlara səbəb olurdu. Bu çıxışları yatırmağa gələn ərəb qoşunları isə daha çox dağıntılar törədirdilər. Belə yürüşlərdən ən dağıdıcıları ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmmədin başçılığı ilə hicri 121-ci (miladi 738/739-cu il) və 123-cü (miladi 741/742-ci il) illərdə olmuşdu. Onun yürüşləri zamanı Azərbaycanın Naxçıvan və Muğan bölgələrindəki şəhərləri daha çox dağıntıya məruz qalmışdı. Bu şəhərlər hər dəfə yenidən işğal olunur və müdafiə sistemləri dağıdılır, əhalisi ilə nəticələri daha ağır olan sülh müqaviləsi bağlanırdı.

Ayrı-ayrı şəhər və kəndlərdə vaxtaşırı baş verən bu narazılıqlar artıq VIII əsrin sonlarında Araz boyundakı bütün bölgələri əhatə edən xalq-azadlıq hərəkatına çevrilmişdi. Bu hərəkat Azərbaycan tarixində xürrəmilər hərəkatı adlanır ki, bu da xilafətə qarşı siyasi mübarizənin başlanğıcı idi. Xürrəmilər hərəkatı Babəkin rəhbərliyi ilə, o zaman dünyanı lərzəyə salan xilafət qoşunları üzərində mühüm qələbələr qazanmışdı. Məhz bu hərəkatdan sonra Azərbaycan tarixində yeni bir mərhələ — feodal dövlətlərin yaranması dövrü başlayır.

XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin yaranması Azərbaycanın bir çox bölgələri ilə yanaşı Naxçıvanda da ictimai-iqtisadi həyatın əksər sahələrində, o cümlədən də kənd təsərrüfatının inkişafında mühüm rol oynamışdı. Səfəvilər dövründə Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvanda da kənd təsərrüfatının əkinçilik sahəsi daha çox inkişaf etmişdi^[15] ; . Naxçıvanın iqtisadi həyatında ticarət və sənətkarlığın mühüm rol oynamasına baxmayaraq, əhalinin çox hissəsi əkinçiliklə məşğul olurdu . Bölgənin təbii-coğrafi şəraiti yarımoturaq və oturaq həyat tərzi keçirən əhalinin taxılçılıq, bağçılıq və bostançılıqla məşğul olmasına kömək edirdi. Səfəvilər dövlətinin iqtisadi həyatında aparıcı yerlərdən birini tutan Naxçıvan bölgəsi özünün yüksək əkinçilik mədəniyyəti, xüsusilə taxılçılıq buğda yetişdirilməsi ilə şöhrət qazanmışdı . Dağlıq, dağətəyi və düzən torpaq relyefinə malik olan bölgə ərazisində taxıl bitkiləri düzən torpaqlarda süni suvarma, dağlıq ərazilərdə isə dəmyə üsulu ilə yetişdirilirdi . XVII–XVIII əsrlərdə Naxçıvanda əkin sahələrinin suvarılması üçün Nəxşi-nərgiz, Bulqan, Həlqə, Tahunə, Kültəpə, Pərran, Qoşadizə, Çətsaz, Nəhcur və s. kimi su ehtiyatlanndan istifadə olunurdu . Təbii ki, bunlar bölgə ərazisinin az bir hissəsinin Naxçıvan və bir neçə qonşu nahiyənin suvarma mənbələri olmuşdur. Ümumilikdə bölgənin əkin sahələrinin suvarılmasında Araz, Arpaçay, Naxçıvançay, Gilançay və s. çayların suyundan istifadə edilmişdir. Bəhs edilən dövrdə Naxçıvanda arpa, buğda, dan və s. taxıl bitkilərinin əki- lib-becərilməsinə geniş yer verilmişdir . "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə verilmiş qeydlərdən də məlum olur ki, istər XVI əsrin sonlarında, istərsə də XVIII əsrin 20-ci illərində sancağın elə bir nahiyəsi olmamışdır ki, orada əhali taxılçılıqla məşğul olmasın. Həmçinin taxılla yanaşı, düyü, mərcimək, maş, noxud və % bitkilərin əkilib becərilməsinə də xüsusi filrir verilmişdir . Təsadüfi deyil ki, bu fakt o dövr səyyahlarının da diqqətindən kənarda qalmamışdır. Qarabağlar şəhəri-Naxçıvan şəhəri-Kəsık Günbəz kəndi-Qarabağ şəhəri istiqamətində keçib gedən^[16] türk səyyahı E. Çələbi Naxçıvandakı təsərrüfat həyatım və buradan əldə olunan məhsulları heyranlıqla təsvir etmişdir. O, qeyd etmişdir ki, Qarabağlar şəhərində bir bağda gəzərkən bağban Yəzdanqulu bizə 26 növ dadlı armud gətirdi ki, bunlann arasında "Mələcə", "Abbasi", "Ordubadi" adlı armudlan yeyənin dadı damağında qalır . Sonra səyyah şəhərətrafı bostanlarda lətafətli qovun, qarpız və s. məhsulların becərildiyini göstərmişdir. Bu dövrdə Naxçıvan bölgəsində meyvəçiliyin geniş yayıldığı yer Ordubad və onun kəndləri olmuşdur .^[17] Təbriz bazarlarında Ordubad meyvələri xüsusi şöhrət qazanmışdı. Belə ki, bu meyvələr arasında "Mələs" alçası və "Əbutalib" əriyinin qurusundan saraylarda və bütün mötəbər ziyafətlərdə verilən plov xuruşu üçün istifadə edilirdi^[18]. Bu onu göstərir ki, Naxçıvanda yetişdirilən müxtəlif meyvə növləri və onlardan hazırlanan meyvə qurusu nəinki bölgənin özündə, həm də Azərbaycanın digər bölgələrində də yüksək qiymətləndirilirdi.

Bəhs edilən dövrdə Naxçıvanın təsərrüfat həyatında üzümçülüyün inkişafına geniş yer verilmişdi. Burada gözəl üzüm növləri yetişdirilirdi. 1636–1638-ci illərdə Azərbaycanda olan, onun iqtisadi həyatını əyani şəkildə nəzərdən keçirən alman alimi Adam Oleari Səfəvi dövlətinin bütün vilayətlərində əla növ, iri salxımlı özüm yetişdirildiyinin şahidi olmuşdur. O, Təbriz və Taromla yanaşı, Ordubadda da gözəl "Kəsəyi", "Xələc", "Əli dərəsi" və s. üzüm növlərinin yetişdirildiyini qeyd etmişdir^[19]; 86, s. 36]. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə Azadciran nahiyəsinə tabe olan Ordubad qəsəbəsi^[20], həmin nahiyənin Yuxan Əylis kəndi ,^[21] Mülki-Arslan nahiyəsinin Cəhri kəndi^[22] və Naxçıvan sancağının bir sıra digər yerlərində üzümçülüyün geniş yayıldığını sübut edən çoxlu üzüm bağlarının olduğu göstərilmişdir.

Bu zaman Naxçıvanda texniki bitkilərin becərilməsinə də üstünlük verilmişdir. Bunlardan pambıq, tütün, boyaq kökü və s. bitkilər bölgə ərazisində əkilib- becərilirdi. Naxçıvanda pambığın Şərurda və Araz çayı vadisindəki torpaqlarda becərildiyi göstərilmişdir^[23]. E. Çələbi göstərir ki, həmin vaxt Naxçıvanda 7 növ pambıq — zaği, munlayi, zəfərani, ləli, xas, bəyaz və s. hasil olunurdu.^[24] Bu zaman Azərbaycanın, demək olar ki, bütün bölgələrində pambıq yetişdirilirdi, lakin Naxçıvan, Qarabağ və Cənubi Azərbaycanın iqtisadi həyatında pambıqçılıq xususiiə mühüm rol oynayırdı və bu yerlərin əsas ixrac etdiyi mallardan biri də pambıq idi . "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndən məlum olur ki, bölgə ərazisində pambıqla yanaşı, tütün də yetişdirilirdi. "Müfəssəl dəftəf’də Naxçıvanın bir çox kəndlərində tütünçülükdən toplanan vergi ilə bağlı qeydlər vardır^[25].

Tədqiq olunan dövrdə Naxçıvan bölgəsində əhalinin məşğul olduğu kənd təsərrüfatı sahələrindən biri də ipəkçilik olmuşdur. Ümumiyyətlə, ipəkçilik və ipək parça, xüsusilə də, basma naxışlı parçalar Naxçıvan əhalisinin məişətində əsrlər boyu mövcud olmuşdur . Bölgə ərazisində təsərrüfatın bu sahəsinin geniş yayıldığı yer Ordubad olmuşdur . Buranın mülayim iqlim şəraiti ipəkqurdunun yetişdirilməsi üçün əlverişli olmuşdur. Digər tərəfdən bağçılığm geniş yayılması burada ipəkçiliyin inkişafına təkan vermişdir. Belə ki, barama qurdlarının bəslənməsi üçün lazım olan tut bağlan Ordubadda daha geniş yayılmışdır. İstehsal edilən məhsul xarici ölkələrə ixrac edilirdi. Ordubaddan Moskvaya, Nijniqorod bazanna xam və boyadılmış ipək apanlırdı^[26]. Bölgə ərazisində Ordubadla yanaşı, Culfa və Əylis də ipək ixracatında əsas mərkəzlərdən sayılırdı. Ümumiyyətlə, Naxçıvan bölgəsi tədqiq edilən dövrdə xam ipəyin — xamnanm istehsalına görə Azərbaycanın bir sıra qabaqcıl bölgələri ilə eyni sırada dururdu. Bu dövrdə Təbriz, Marağa, Gəncə və digər bölgələrlə yanaşı, Naxçıvan iqtisadiyyatında da xamnanın geniş istehsalı böyük əhəmiyyət kəsb edirdi^[27].

Səfəvilər dövründə bütün ölkə iqtisadiyyatında olduğu kimi Naxçıvanda da əkinçiliklə yanaşı, heyvandarlıq da mühüm yer tuturdu . Bu zaman Naxçıvan ərazisində də xırdabuynuzlu heyvanların bəslənilməsi təsərrüfatın bir sahəsini təşkil edirdi. Doğrudur tarixi sənədlərə əsasən, burada əkinçiliyin daha geniş yayıldığının şahidi olsaq da, yerli əhalinin müəyyən hissəsi tərəfindən qoyun, keçi və s. heyvanların saxlanıldığı da mənbələrdən məlum olur. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri" XVIII əsrin əvvəllərində sancağın əksər kəndlərində qoyunçuluğun inkişaf etdiyini göstərir. Həmin sənəddən həm də məlum olur ki, yaylaq-qışlaq həyatı keçirən kəndlilər nəqd şəkildə "rüsumat" adlı vergi ödəyirdilər . Bu da həmin vaxt heyvandarlıq sahəsində çalışan əhalinin müəyyən hissəsinin yarım oturaq həyat tərzi keçirdiyini təsdiq edir. Bu zaman Qarabağ, Xoy, Urmiya, Ərdəbil, Təbrizlə yanaşı Naxçıvan əhalisinin bir hissəsini yanmköçəri heyvandarlıqla məşğul olan kəndlilər təşkil edirdi.^[28]

Səfəvilər dövründə digər Azərbaycan bölgələrində olduğu kimi Naxçıvanda da iqtisadiyyatın əsasmı təşkil edən kənd təsərrüfatında əsas yerlərdən birini torpaq mülkiyyəti və ondan istifadə qaydaları tuturdu. Bu dövrdə Naxçıvan ölkəsində Səfəvilər dövləti ərazisində istifadə edilən bütün növ torpaq mülkiyyət[ formaları — "dövlət", "xassə", "mülk", vəqf, icma, tiyul və camaat torpaqları mövcud olmuşdur. Dövlət torpaqları — "divani"dən əldə olunan gəlirlər mərkəzi və yerli dövlət aparatının, ordunun saxlanılmasına sərf olunurdu. Bu dövrdə həmin kateqoriyadan olan torpaqlar mahal və vilayətlərin hakimləri tərəfindən idarə к olunurdu. Həmçinin xüsusi iqtisadi əhəmiyyət daşıyan geniş ərazilər bu torpaq I fondunun tərkibinə daxil idi . Əvvəlki yüzilliklərdə olduğu kimi yenə də i hərbi-siyasi, iqtisadi və mədəni cəhətdən regionda mühüm əhəmiyyət kəsb edən I Naxçıvan ölkəsi şahın təyin etdiyi yerli hakimlər tərəfindən idarə edilirdi . Deməli, buradakı dövlət torpaqlarının idarə olunması da həmin hakimlər tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu sahədən əldə edilən gəlirlərin müəyyən hissəsi isə yerli özünüidarəetməyə xərclənirdi. Təbii ki, bütün kateqoriyadan olan torpaqlar dövlətin ixtiyarında olduğundan divani üçün seçilən Səfəvi lər dövründə ölkə ərazisindəki torpaqlann bir hissəsini də ‘mülk" təşkil edirdi. Feodallara məxsus belə xüsusi torpaq mülkiyyəti digər torpaq növlərindən iki əsas xüsusiyyəti ilə fərqlənirdi. Birincisi, sahibkarın bu toıpaqlan satmaq, almaq və irsən vermək hüququ var idi. İkincisi isə bu cür əmlak hər hansı dövlət xidməti müqabilində verilmirdi . Yəni əvvəlki iki kateqoriyaya daxil olan torpaqlardan fərqli olaraq bu sahədə fəaliyyət göstərən mülkiyyətçili dövlətdən tam şəkildə deyil, qismən asılı idilər. Bu dövrdə Naxçıvan bölgəsində varlı sahibkarların belə torpaq mülkləri var idi. Naxçıvanda şəhər feodallannın əsas torpaq sahələri mülk kateqoriyasına daxil idi. Həmçinin, bütöv kəndlər, ayrı- ayrı torpaq sahələri, suvarma mənbələri, dəyirmanlar, evlər, dükanlar və s. mülkə aid ola bilirdi . Yəni əksər daşınmaz əmlak növləri həmin kateqoriyadan olan torpaqlarla birlikdə götürülürdü. Mülk sahibləri, əsasən, varlı adamlardan olurdu. "Naxçıvan əlyazma sənədləri"ndə 1648-ci ilə aid alqı-satqı müqaviləsi ilə bağlı 24-eii sənəddə mülk sahibləri və onların mənsub olduğu tayfalar göstərilmişdir. Bu sənəddən məlum olur ki, həmin vaxt Naxçıvanda Kəngərlilərdən başqa digər tayfaların Beyləqani, Zikri, Məfruzi və başqalarının da nümayəndələrindən mülk sahibləri olmuşdur.^[29]

Səfəvi hökmdarlarının mərkəzi hökumətin ölkə ərazisində sosial-iqtisadi dayaqlarını möhkəmləndirməkdən ötrü həyata keçirdiyi torpaq siyasətindən biri də şərti torpaq sahibliyindən istifadə etməsi idi. Bu kateqoriyadan olan "tiyul" və "soyurqal" adlı torpaqlar hərbi və ya mülki xidmət müqabilində verilirdi. Soyurqalın tiyuldan fərqi onda idi ki, o, sahibinə torpaq payı kimi verilir və irsən keçirdi. Tiyul isə irsi deyildi. Səfəvi tiyulları müəyyən bir ərazinin, yaxud da kəndin əhalisindən dövlət xəzinəsi üçün yığılan torpaq vergisinin və bəzən başqa bir verginin ayrı-ayrı qulluq adamlarına xidmətə görə güzəştə gedilən, bağışlanan hissəsi idi]. Deməli, tiyuldar konkret olaraq ona bağışlanan gəlirin sahibi idi. Bu isə dövlətin iqtisadi baxımdan xeyrinə idi. XV əsrdə soyurqalın geniş yayılmasına baxmayaraq, artıq XVI əsrdə Səfəvilər bu torpaq sahibliyini azaltdılar. Əvəzində tiyul torpaqlarım genişləndirməyə başladılar . Çünki o, irsi olmadığından renta xüsusiyyəti daşıyırdı. Bu dövrdə Naxçıvanda tiyul xüsusilə geniş yayılmışdı . Bunun səbəbi isə yerli məmurların dövlətə sədaqətini artırmaqla, burada mərkəzdənqaçan qüvvələrin qarşısını almaq idi. Mənbələrdən məlum olur ki, tiyul hərbçilərə və dövlət məmurlarına xüsusi xidmətlərinə görə paylanırdı. Bu haqda Qazi Əhməd göstərmişdi ki, II Şah İsmayıl Ordubad qəsəbəsini əvvəlcə İbrahim Mirzəyə, onu öldürtdükdən sonra, 1578-ci ildə döyüşdə fərqlənən Əbdülqəni bəyə tiyul olaraq verdi . Səfəvi hökmdarlan tərəfindən torpaqlann bu cür paylanması həm də məmurlann yüksək fəaliyyət göstərməsi üçün nəzərdə tutulurdu. Bu zaman Naxçıvanda tiyulla yanaşı soyurqal torpaqlan da olmuşdu. 1606-cı ildə I Şah Abbas Ordubad şəhərini soyurqal şəklində baş vəziri Hatəm bəy Ordubadiyə vermişdi.^[30]

XIII–XIV əsrlərdə Naxçıvan mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərindən biri idi və qonşu ölkələrlə — İranın, Gürcüstanın, Kiçik Asiyanın, Beynəlnəhrin bir sıra şəhərləri, Qara dəniz limanları ilə olan ticarət əlaqələrində əhəmiyyətli yer tuturdu. XVI əsrin ikinci yarısından başlayaraq Ordubad və Culfa şəhərləri də böyük ipək ticarəti mərkəzi kimi tanınmışlar. Ordubad şəhəri Azərbaycanın ipək parça istehsal edən əsas mərkəzlərindən biri idi. Diyarın qonşu vilayətlər və ölkələrlə ticarətində Araz çayı üzərindəki Ziyaül-Mülk və Culfa körpülərinin rolu böyük idi (75, s. 47). Böyük İpək yolunu Azərbaycanla əlaqələndirən yol Həmədandan Təbrizə, Xəzər sahilindən isə Ərəş, Şirvan və Bərdəyə gedirdi. Şimal istiqamətində gedən Böyük İpək yolunun bir qolu Dərbəndə və Volqaya çıxırdı. Onun Bərdədən Tiflis və Batumi istiqamətində qərbə çıxan qolu da var idi. Bərdə və Ərəş mahallarından başlayan Böyük İpək yolunun mühüm bir istiqaməti Araz boyunca Naxçıvana və Culfaya qədər uzanırdı, oradan isə Təbrizə və yenə də Qərbə yönəlirdi. Culfada iri ipək anbarları yaradılmışdı və buraya Azərbaycanın hər yerindən xam ipək gətirilirdi. Bütün bu geniş şaxəli Böyük İpək yolunun köməyi və həmçinin əlverişli təbii şəraiti nəticəsində Azərbaycan uzun illər dünyanın iri ipək istehsalçısı və ticarəti mərkəzi rolunu oynamışdır.

XVI əsrdə Ordubad, Naxçıvan və Əylis kimi şəhərlərin mühüm ticarət əhəmiyyəti var idi. Əylis və Culfa kimi şəhərlər ipək və digər mallarla ticarətin mərkəzi hesab edilirdi. Həmin dövrdə Azərbaycan şəhərləri sənətkarlıq və ticarətin iqtisadi mərkəzləri idilər. Onlardan bəziləri (Təbriz, Gəncə, Ərəş, Ərdəbil, Culfa) bütün Səfəvilər dövləti, digərləri (Bərdə, Naxçıvan, Marağa, Dərbənd və s.) yerli vilayət miqyasında əhəmiyyət kəsb edirdilər .^[31] XVII əsrdə digər Azərbaycan bölgələrində olduğu kimi, Naxçıvandan da keçən karvan yolları öz əvvəlki əhəmiyyətini müəyyən qədər itirmişdi. Bu zaman əksər ticarət mallarının satışında olan zəifləmə ipək alverində də müşahidə olunmaqda idi, Amma bununla belə bu dövrdə başqa Azərbaycan bölgələri kimi, Naxçıvan da həm daxili və həm də xarici ticarətdə öz mövqeyini tamamilə itirməmişdi.^[32]

Bölgədən keçən ticarət yolları haqqında müfəssəl məlumat verən Əylisli Zəkəriyyə^[33] Əylis kəndindən İzmir şəhərinə getmək üçün Çuxur-Səd əyalətinə daxil olan Naxçıvan, Qarabağlar, Şərur, Sədərək, Vedi, Rəvan, Üçkilsə, Şaqriar məntəqələrindən keçmək lazım gəldiyini və bu marşrut üzərində beş gömrük məntəqəsinin fəaliyyət göstərdiyini bildirir. Bu ticarət yolu Tokat şəhəri ərazisində iki qola ayrılırdı. Onlardan biri İzmir limanı vasitəsilə Aralıq dənizi üzərindən keçməklə Avropaya, digəri isə İstanbul istiqamətinə uzanırdı. Rəvandan başlayaraq Ərzurum üzərindən keçən digər yolun bir qolu Qara dəniz sahilindəki Trabzon limanına, digəri isə Aralıq dənizi sahilinə, liman və ticarət şəhəri olan Smirnaya aparırdı. Ərzurum, Ağşəhər, Tokat, Qarahisar və Smirna bu yol üzərində yerləşən böyük şəhərlər idi. Tokat şəhərindən isə artıq qeyd etdiyimiz kimi, ölkənin paytaxtı İstanbula gedən qol ayrılırdı. Bundan başqa Əylisdən cənub istiqamətinə, Təbriz üzərindən keçməklə ölkənin mərkəzi vilayətlərinə — İsfahana aparan ticarət yolu mövcud idi .^[34] XVII əsrə aid Ordubad şəhərinin mərkəzində salınmış bazar müəyyən sənət sahələrinə aid qiymətli malların ayrıca satışının təşkil edildiyini göstərir ki, bu da ticarətin inkişafından xəbər verir.

Qədim zamanlardan dünya ticarət əlaqələrində özünəməxsus yer tutmuş Azərbaycana maraq böyük idi. Bu maraq, orta əsrlərdə dünyada baş vermiş dəyişikliklər Azərbaycana gələn tacirlərin sayını da artırmışdı. Həmin səyyahlar isə öz qeydlərində Azərbaycanın qədim iqtisadi əlaqələri haqqında qiymətli məlumatlar vermişlər. XVI əsrdən başlayaraq Avropa və Şərq ölkələrindən Vinsento Alessandri (Venetsiya, 1571), Nyupiri (İngiltərə, 1581), Tektander (Almaniya, 1603), Jan Batist Tavernye (Fransa, 1631–1668), Evliya Çələbi (Türkiyə, 1647), Katib Çələbi (Türkiyə, XVII əsr), Puley Lekuz (Fransa, XVII əsr), Jan Şarden (1673) və başqa səyyah tacirlər Azərbaycanda, xüsusilə də Naxçıvanda olmuşlar.^[35]

Naxçıvan MR ərazisində zəngin maddi mədəniyyət nümunələrinin aşkar olunması burada qədim daş dövründən başlayaraq ardıcıl yaşayış olduğunu, bu mədəniyyətlər arasında qırılmaz varislik əlaqələrinin olduğunu göstərir^[36]. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir ki, Naxçıvanda insanlar 500–300 min il bundan əvvəl məskunlaşmışdır. 100 – 35 min il bundan əvvəl Mustye mədəniyyəti dövründə burada ibtidai insanların məskunlaşması davam etmişdir^[37]. Batabat yaylağında, Qazma mağarasında, Naxçıvançay və Əlincəçay vadilərində, Ordubad rayonu ərazisindəki Kilit mağarasında, İlandağın Cənub ətəyində və digər abidələrdə daş dövrü mədəniyyətinin izləri aşkar olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Qazma mağarasından, əsasən, çaxmaqdaşı və obsidiandan hazırlanmış Mustye dövrü əmək alətləri, ovlanmış heyvanların çapılıb doğranmış sümükləri aşkar olunmuşdur. I Kültəpə yaşayış yeri yaxınlığından Aşel mədəniyyəti dövründə hazırlanmış əl çapacağı qeydə alınmışdır.^[38]

Naxçıvan şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, indiki Kültəpə və Sirab kəndlərinin ərazisində Neolit dövrü (e.ə. VII–VI minilliklər) yaşayış məskənləri yerləşir. Naxçıvanda Yeni Neolit abidələri Sədərək, Şorsu, Yeni yol və Uçan Ağılda aşkar olunmuşdur. Naxçıvanda Neolit mədəniyyəti əsasında mis metalın kəşf olunduğunu Eneolit dövrü mədəniyyəti (e.ə. VI–V minilliklər) inkişaf tapmışdır. I Kültəpənin ən qədim mədəni təbəqəsindən mis-mərgümüş qatışıqlı müxtəlif alətlər və bəzək nümunələri əldə edilmişdir. I Kültəpə yaşayış yerinin Eneolit təbəqəsinin alt qatlarında düzplanlı, orta qatda dairəvi və düzplanlı, son mərhələdə üst qatlarda isə yalnız düzplanlı tikinti qalıqlarına rast gəlinmişdir.

Eneolit dövrü oturaq əkinçi-maldar qəbilələr Naxçıvançay, Arpaçay vadilərində və digər ərazilərdə məskunlaşmışlar. Eneolit dövrü I Kültəpə, Ovçular təpəsi, Damlama, Xələc yaşayış yerlərində və Sədərəkdə tədqiq edilmişdir. Bu dövrdə Naxçıvanda əsas təsərrüfat sahələri kimi əkinçilik və maldarlıq, eləcə də mütalişləmə, dulusçuluq, daşişləmə, toxuculuq və sair sənət sahələri inkişaf tapmışdı. Arxeoloji materiallar göstərir ki, bütün Eneolit dövrü ərzində Azərbaycan, eləcə də qədim Naxçıvan əhalisi ilə Mesopotamiya arasında əlaqələr olmuşdur.^[39]

Tunc dövründə (e.ə. IV – II minilliklər) qədim Naxçıvan qəbilələrinin iqtisadi, ictimai və mədəni həyat tərzində böyük təkamül baş vermişdir. Naxçıvanda da etnik proseslər güclənmiş və iri tayfa ittifaqları yaranmışdır. I Kültəpə və II Kültəpə, Maxta, Ovçular təpəsi, Daşarx və sair Kür-Araz mədəniyyəti abidələrində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, e.ə. IV minilliyin II yarısı-III minillikdə Naxçıvan qəbilələrinin əkinçilik, maldarlıq mədəniyyəti yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş, texniki tərəqqi yüksəlmiş, əmək alətlərinin çeşidi və keyfiyyəti daha da artmışdır. Bu dövrdə tuncun kəşfi mühüm rol oynamışdır.^[41]

Yaxın Şərq ölkələri ilə Azərbaycanı, eləcə də bütün Qafqazı əlaqələndirən əsas yolların kəsişdiyi əlverişli mövqedə yerləşən iri tayfa ittifaqları mərkəzləri iqtisadi, mədəni cəhətdən yüksəldi və nəticədə II minilliyin əvvəllərindən Naxçıvanda ilkin şəhər mərkəzləri yarandı. Belə şəhər mərkəzlərindən olan II Kültəpədə, Govurqalada, Qarabağlarda, Oğlanqalada, Plovtəpədə, Qazançıda arxeoloji tədqiqatlar aparılmışdır. Tunc dövründə Naxçıvan yüksək incəsənəti ilə Yaxın Şərq dünyasında tanınmışdır. Gəmiqaya təsviri sənət abidələri, bədii tərtibatlı boyalı qablar (Boyalı Qablar mədəniyyəti), tunc məmulatları və sair Naxçıvanın qədim tayfalarının həyat tərzini, dini – ideoloji və fəlsəfi estetik dünyagörüşünü əks etdirir.

E.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində Naxçıvan ərazisinin tarixi mürəkkəb ictimai – siyasi hadisələrlə zəngin olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində Xocalı – Gədəbəy arxeoloji mədəniyyətinin formalaşması prosesi getmişdir. Naxçıvan ərazisində bu mədəniyyətə aid abidələr I Kültəpə, Şahtaxtı, Kolanı, Sarıdərə, Haqqıxlıq, Bəyəhməd, Qarabulaq, Zeyvə və sairləri aşkar edilmişdir. Bu abidələrin tədqiqi Xocalı – Gədəbəy mədəniyyətini yaradan tayfaların qədim dövrdən bu ərazilərdə məskunlaşmış aborigenlərdən ibarət olduğunu göstərmişdir.^[42] Bu dövrdə Naxçıvan ərazisi üçün əsas təhlükə qonşuluqda olan Urartu dövləti tərəfindən yaranmışdır. Culfa rayonu ərazisindəki İlandağda e.ə. 820 – 810-cu illərə aid mixi yazılı kitabə aşkar olunmuşdur. Kitabədən məlum olur ki, Urartu çarları İşpuini və onun oğlu Minuanın dövləti birgə idarə etdikləri dövrdə bu əraziyə basqınlar edilmişdir.^[43] İşğalçılara qarşı mübarizə məqsədilə regionun qədim yaşayış yerlərində möhtəşəm müdafiə istehkamları (Oğlanqala, Qalacıq, Govurqala və sair) inşa edilmişdir.^[44]

E.ə. IX–VI əsrlərdə Naxçıvan ərazisi Azərbaycan ərazisində ilk mərkəzləşmiş dövlət olan Mannanın,^[45] daha sonra isə, onun tarixi və mədəni varisi olan Midiyanın^[46] tərkibində olmuşdur. Qazıntılar nəticəsində əldə olunmuş materiallar Naxçıvan ərazisinin, həmçinin, Manna mədəniyyətinin təsir dairəsinə daxil olduğunu sübut etmişdir.^[47] Midiyanın süqutundan sonra Əhəmənilərin hakimiyyəti altına düşən Naxçıvan, e.ə. IV əsrin sonlarından Atropatenanın,^[48] eramızın III əsrindən isə Sasanilər imperiyasının^[49] tərkibinə daxil olmuşdur.

Atropatena hökmdarlarının əsas iqamətgahı olan Qazaka şəhəri Naxçıvana yaxın ərazidə — Güney Azərbaycanın Marağa şəhəri yaxınlığında yerləşdiyindən Naxçıvan, Yaxın Şərqin bir sıra şəhərləri ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri gücləndirmiş, antik dünya xalqları ilə sıx ticarət əlaqələri yaratmışdı. Bu barədə, qədim yunan, Roma, ərəb, erməni, Suriya müəlliflərinin əsərlərində məlumatlar vardır. Şərur rayonun Püsyan kəndi yaxınlığındakı yaşayış yeri və nekropoldan, Oğlanqala, Qoşatəpə, Babatəpə və s., Babək rayonu ərazisində Meydantəpə, Nurudərəsi abidələrindən antik dövr mədəniyyətinin izləri qeydə alınıb, ilkin tədqiqat işləri aparılmışdır. Naxçıvan nekropollarından əldə edilən saxsı məmulatı, metal, şüşə, bəzək əşyaları, qliptika nümunələri, Şahbuz rayonu ərazisindən tapılan Makedoniyalı İskəndərin adından kəsilmiş gümüş pullar (e.ə. IV əsr) bu bölgədə küp qəbirlərinin e.ə. IV əsrdən gec olmayaraq yayıldığını göstərir.^[50]

Naxçıvan bölgəsinin orta əsrlər dövrünün ayrı-ayrı mərhələlərinə aid abidələr öz zənginliyi ilə xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əlincəçay vadisindəki Zoğallı abidəsindən tapılmış sütun altlıqları, tunc qrifon, Cavanşirin tunc heykəli^[51] (Naxçıvan şəhəri), Batabat yaxınlığındakı Fərhad evi, onun üzərindəki kitabə, yaxınlığından keçən qədim karvan yolu və bir çox abidələrdən aşkar olunmuş materialların müqayisəli təhlili göstərmişdir ki, Naxçıvan orta əsrlərdə Azərbaycanın əsas ticarət mərkəzlərindən biri olmuş, Yaxın Şərq və Qafqazla iqtisadi, mədəni əlaqələrin daha da genişlənməsində önəmli rol oynamışdır.

Midiya dövləti dövründə E. ə. IX–VI əsrlərdə Naxçıvan tanınmış şəhərlərdən biri idi. E. ə. 633-cü ildə Naxçıvan skiflərin hücumuna məruz qalaraq xeyli zərər çəkmişdi. E. ə. VI əsrin ortalarından (e. ə. 550-cii ildə Midiya dövləti tənəzzülə uğradıqdan sonra) e.ə. IV əsrin 30-cu illərinədək Əhəmənilər dövlətinin hakimiyyəti altında olan Naxçıvan IV əsrin sonlarından e. ə. I əsrin 1-ci yarısınadək Atropatenanın (Kiçik Midiyanın) tərkibində olmuşdur. Eramızın əvvəllərində Naxçıvan Albaniyada (Qafqaz) şəhər və vilayət olmuşdur. Qafqaz Albaniyasının Araksena (Arazın orta və aşağı axarı boyunda yerləşirdi) vilayəti Naxçıvan ərazisini də əhatə edirdi.^[52] Naxçıvan MR ərazisinin cənub – qərb hissəsi Vaspurakan tarixi vilayətinə daxil edildi.^[53] Naxçıvan MR-in qalan ərazisi isə Sünik (mərkəzi müasir Naxçıvan şəhəri) və Qoğtən (mərkəzi müasir Ordubad ərazisi) vilayətlərinin tərkibinə daxil idi.^[54] Eyni zamanda Sünikin öz alban mənşəli yerli hakim sülaləsi və kilsəsi də olmuşdur.^[55] Naxçıvan IV əsrdən isə Sasanilər İmperiyasının tərkibində olmuşdur. Sasani hökmdarı II Şapur [309–379] yürüşü zamanı (364–367 illər) Naxçıvanı dağıtmış, şəhərdən 18 min ailə əsir aparmışdı. Bəzi vaxtlarda Albaniya Sasanilərin nüfuz dairəsində olduğuna görə Naxçıvan da Sasani canişinləri–mərzbanlar tərəfindən idarə edilmiş, Sasani mərzbanlarının iqamətgahı Dəbildən (Dvin) Naxçıvana köçürülmüşdür. VI əsrin 1-ci yarısından Naxçıvanda Sasanilərə məxsus zərbxana olmuşdur. Bu, Azərbaycanda ən qədim zərbxanalardan biri sayılır.^[56] Mehranilər sülaləsinin Qafqaz Albaniyasında yenidən dövlətçiliyi bərpa etməsindən sonra isə Naxçıvan və Qoğtən qəti şəkildə Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır.^[57]

VII əsrin II yarısından başlamış ərəb istilaları nəticəsində yaranan Xilafətin tərkibinə daxil edilmiş Vaspurakan ərəb mənbələrində Basfurcan adı ilə qeydə alınmışdır. Ərəb istilalarına xüsusi əsər həsr etmiş ərəb tarixçisi əl-Bəlazurinin^[58] (IX əsr) məlumatına görə Basfurcan ərəblərin Cənubi Qafqazda tutduqları yerləri özündə birləşdirən yeni ərəb inzibati bölgüsünə daxil edilir. Burada və digər ərəb mənbələrində Nəşavə (Naxçıvan) həmin bölgüyə əsasən, Arran vilayətinə daxil edilən Basfurcanın əsas şəhəri adlandırılır. Bu dövrdə Azərbaycanda yayılmış Xürrəmilər hərəkatı Naxçıvanı da əhatə etmiş^[59], Naxçıvan ərazisi həm xürrəmilərin, həm də əsasən xristian dinli əhali arasında yayılmış Pavlikan hərəkatının^[60] əsas dayaq nöqtələrindən biri olmuşdur.

IX əsrdə Naxçıvan Sacilər dövlətinin tərkibinə daxil edilir və X əsrin 30-cu illərinədək bu sülalənin hakimiyyəti altında qalır. Sacilər xanədanı süquta uğradıqdan sonra (942) Naxçıvan bir müddət bu sülaləyə sadiq olan Deysəm ibn İbrahimin hakimiyyəti altında qalmışdır. 942–981-ci illərdə Naxçıvan Salarilər dövlətinin tərkibinə daxil olmuşdur.^[61] X əsrin sonundan XI əsrin 60-cı illərinə kimi Naxçıvan şəhəri əsasən müasir Naxçıvan MR və qisəmən də Ermənistan (Qərbi Azərbaycan) ərazisini əhatə edən və ərəb mənşəli Əbudüləfilər sülaləsi tərəfindən idarə olunan Naxçıvanşahlıq dövlətinin mərkəzi olmuşdur.^[62]

XI əsrin I yarısından Azərbaycan, eyni zamanda Naxçıvan bölgəsi Səlcuqluların başçılıq etdikləri oğuzlar və başqa türk tayfaları tərəfindən ələ keçirilir. 1018–1021-ci illərdə Araz çayını keçən oğuzlar cənub istiqamətindən Arran torpaqlarına yürüş edərək, Naxçıvan, daha sonra isə ermənilərin qədim paytaxt şəhərlərindən olan Dəbil şəhərini ələ keçirirlər.^[63]

1038-ci ildə Səlcuq dövləti yarandı.^[64] Onun ilk hökmdarı Toğrul bəyin (1038–1063) varisi Alp Arslan (1063–1072) Azərbaycanın cənub vilayətlərində Rəvvadilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyduqdan sonra səlcuqlular bütün Naxçıvana yiyələndilər.^[65] (1064) Səlcuqlular imperiyasının süqutundan sonra 1136-cı ildə qıpçaq mənşəli^[66][67] Eldənizlər sülaləsinin idarə etdiyi Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136–1225) yaranmış və Naxçıvan şəhəri bu dövlətin ilk paytaxtı^[68] olmuşdur.

Atabəylərin xəzinəsi həmişə atabəyin olduğu yerdə saxlanırdı. Əsas dövlət xəzinəsi isə Naxçıvan şəhəri yaxınlığındakı Əlincə qalasında mühafizə olunurdu. Şəmsəddin Eldənizin dövründən başlayaraq dövlətin bütün gəlirləri burada toplanırdı.^[69] Bu dövrdə Naxçıvan paytaxt kimi xeyli inkişaf edir, şəhərdə qiymətli memarlıq abidələri – qalalar, saray, məscid, hamam və xatirə abidələri inşa edilirdi.

Eldənizlərdən sonra Naxçıvan bir müddət xarəzmşah Məhəmmədin oğlu Cəlal əd-Din Məngburninın nüfuz dairəsində qalır.^[70] Həmin dövrdə Naxçıvanın hakimi Məhəmməd Cahan Pəhləvanın Zahidə Xatundan olan qızı Cəlaliyyə Xatun idi.^[71]

XIII–XIV əsrlərdə Naxçıvan bölgəsi Azərbaycanda və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqdə gedən siyasi – iqtisadi, mədəni proseslərin mərkəzlərindən birinə çevrilir. Hülakülərin, Çobanilərin, Cəlairilərin nüfuz dairələrində olan Naxçıvan bu dövlətlərin siyasi həyatında da yaxından iştirak edir. Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri və Naxçıvanda ona göstərilən müqavimət bölgənin tarixində mühüm yer tutur. Dövrün mənbələrindən aydın olur ki, inzibati ərazi baxımından 9 tümənə ayrılan Azərbaycanın bir tüməni olan Naxçıvan bölgəsi dövlətə 10.000 döyüşçü vermək qüdrətində idi.^[72] Tarixçi Həmdullah Qəzviniyə görə, Azərbaycanın 27 şəhərindən 5-i Naxçıvan, Ordubad, Azad, Əncan və Makuyə Naxçıvan tüməninə daxil idi və o, geniş ərazini – Araz çayının şimal və cənub tərəflərini əhatə edirdi.^[73]

XV əsrdə Naxçıvan ərazisi əvvəlcə Qaraqoyunlu, daha sonra isə Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində idi. 1501-ci ildə Şərur döyüşündə qızılbaşların Ağqoyunlular üzərində qələbəsindən sonra Naxçıvan Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə 280 – 300 min km² ərazini əhatə edən tarixi Azərbaycan vilayəti inzibati-ərazi baxımından dörd bəylərbəyliyə bölünmüşdü: Şirvan, Gəncə (Qarabağ), Çuxursəd və Təbriz bəylərbəylikləri. Naxçıvan ərazisindən yalnız Ordubad şəhəri Təbriz bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil idi. Naxçıvan MR – in digər əraziləri isə Çuxursəd bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil olmuşdur.^[74]

Çuxursəd bəylərbəyliyinin mərkəzi İrəvan şəhəri idi. İrəvan, eləcə də Naxçıvan şəhəri qızılbaş ustaclılar tayfasının iqamətgahı olmuşdur. Səfəvi-Osmanlı müharibələri dövründə (XVI–XVII əsrlər) Naxçıvan ərazisi döyüş meydanına çevrildi. Dəfələrlə əldən-ələ keçən Naxçıvan şəhəri isə dağıntılara məruz qaldı. Dövrün hərbi-siyasi hadisələri üzündən Naxçıvan şəhəri əski əzəmətini, Azərbaycanın iqtisadi-siyasi, mədəni həyatındakı rolunu və mövqeyini itirmişdi. Culfa, Ordubad, Əylis kimi mərkəzlərə də xeyli zərər dəymişdi. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587–1629) isə Naxçıvandan İrana çoxlu əhali sürgün olundu.^[75]

XVII–XVIII əsrlərdə Naxçıvan ərazisi ustaclılar tayfasının idarəsinə verilmişdi. Bu tayfanın tərkibinə daxil olan Kəngərlilər Naxçıvanın siyasi və mədəni həyatında aktiv iştirak edirdilər.

XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycana sahib olmaq uğrunda iki türk sülaləsi – Osmanlılar və Səfəvilər arasında mübarizə yenidən gücləndi. 1724-cü ilin sentyabrında osmanlılar Naxçıvan şəhərini, bir neçə gün sonra isə Ordubad şəhərini tutdular. Naxçıvan vilayətinin böyük bir hissəsi yeni təşkil olunmuş Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil edildi. Osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağı 14 nahiyyəyə bölünmüşdü: Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Dərəşahbuz, Mülki-Arslan, Məvazeyi-Xatun, Qarabağ, Qışlağat, Dərəşam, Azadciran, Şorlut, Dərəşürgüt, Sisyan, Dərələyəz. Ordubad ayrıca nahiyyə təşkil etməyərək Azadciran nahiyyəsinə daxil idi.^[76]

1735-ci ildə Azərbaycanın digər əraziləri kimi, Naxçıvan da Nadir xanın hakimiyyətinə keçdi. 1736-cı il Muğan qurultayında özünü şah elan edən Nadir şah Əfşar Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. Mərkəzləşdirmə siyasəti yeridən Nadir şah inzibati — ərazi bölgüsünü dəyişdi., bəylərbəylikləri ləğv edərək Azərbaycanın bütün ərazisini vahid Azərbaycan vilayəti (mərkəzi Təbriz şəhəri) adı altında birləşdirdi və vilayətin idarəsini qardaşı İbrahim xana həvalə etdi. Naxçıvan bölgəsində yaşayan Kəngərli tayfası Nadir şaha itaətsizlik göstərdiyinə görə bu tayfanın bəzi üzvləri Əfqanıstana sürgün edildi. Nadir şah Naxçıvan əyalətinə eyni zamanda iki hakim təyin etdi: "Hakim-e ölkə-ye Naxçıvan" (tayfa vəkili və əyalətdən toplanan qoşunun rəisi) və "Hakim-e tümən-e Naxçıvan" (şah tərəfindən təyin olunur, iqtisadi-inzibati idarə işlərinə rəhbərlik edirdi).

1747-ci ildə Nadir şah Əfşarın sui – qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra Kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan özünü Naxçıvanın müstəqil xanı elan edərək Naxçıvan xanlığının əsasını qoydu.^[77] Zəngəzur dağlarından Araz vadisinə qədər ərazini əhatə edən xanlığın mərkəzi Naxçıvan şəhəri oldu. Xanlıq inzibati cəhətdən Əlincə, Xok, Dərələyəz, Ordubad, Əylis, Dəstə, Çənənəb və Biləv mahallarına bölünmüşdü.^[78]

1826–1828-ci illər Rusiya – Qacar müharibəsi dövründə Naxçıvan rus qoşunları tərəfindən işğal olundu, Türkmənçay müqaviləsinə əsasən isə xanlığın ərazisi Çar Rusiyasına ilhaq olundu.^[79] İstiladan sonra çar hökuməti İrandan və Türkiyədən 10 minlərlə erməni ailəsini Naxçıvana köçürmüş^[80][81] və diyarın demoqrafik quruluşunu ciddi surətdə dəyişmiş,^[82] Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ərazisində Erməni vilayəti yaradılmışdı.^[83][84] Naxçıvan diyarı, çar hökumətinin Qafqazda apardığı inzibati islahata (1840, 10 aprel) əsasən Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibində Naxçıvan qəzası kimi təşkil edildi. 1849-cu ildən isə İrəvan quberniyasının tərkibinə keçirildi.^[85]

1917-ci ilin fevralında Rusiyada çar mütləqiyyəti devrildikdən sonra imperiyanın bir çox əyalətlərində olduğu kimi, Naxçıvanda da ikihakimiyyətlilik meydana gəldi. Naxçıvanda yerli hakimiyyət orqanlarının – qəza və kənd ictimai təşkilatları icraiyyə komitələrinin təşkilinə başlanıldı. Naxçıvan diyarında vəziyyət daha da mürəkkəbləşdi. 1918-ci ildə erməni-daşnak hökumətinin maddi və mənəvi yardımına arxalanan "erməni milli komitəsi" Naxçıvan bölgəsində qarşıdurmanı, qırğınları daha da artırdı.^[86]

1918-ci ilin payızında yerli əhalini erməni qırğınlarından qorumaq və Naxçıvanın yad əllərə keçməsinin qarşısını almaq məqsədilə Araz-Türk Respublikası yaradıldı. Türk ordusunun polkovniki Xəlil bəy Araz-Türk Respublikasında səlahiyyətli nümayəndəliyin başçısı təyin olundu. Araz-Türk Respublikasının ərazisində Naxçıvan, Şərur, Mehri, Vadibasar, Qəmərli dairələri daxil idi.^[87] Araz-Türk Respublikasının silahlı qüvvələrinin köməyi ilə və yerli əhalinin fəal müqaviməti nəticəsində Ermənistanın daşnak hökumətinin Naxçıvanı ilhaq etmək siyasətinin qarşısı alındı. 1919-cu ilin əvvəllərində ingilislər Naxçıvanı işğal edərək Araz-Türk Respublikasını və Naxçıvan Milli Komitəsini ləğv etdilər.

1919-cu ilin iyulunda daşnak hərbi dəstələri ingilislərin köməyi ilə Şərur mahalını tutdular. Yerli əhali canını xilas etmək üçün Güney Azərbaycana qaçmalı oldu. Az sonra Naxçıvan Milli Komitəsinin hərbi dəstələri daşnakların hərbi birləşmələrini Naxçıvandan qovdu.^[88] 1919-cu ilin yay və payızında Şərur–Dərələyəzdə və Naxçıvanda Amerika general – qubernatorluğunun yaradılması təşəbbüsü də uğursuzluqla nəticələndi.

1920-ci il 28 apreldə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası bərqərar oldu. Naxçıvan əhalisi kömək üçün Azərbaycan SSR hökumətinə müraciət etdi. 28 iyul 1920-ci ildə Naxçıvan Sovet Respublikası elan olundu. Naxçıvanda əmin-amanlığın yaradılmasında, diyarın daşnak ünsürlərindən təmizlənməsində A. Şadlinskinin başçılığı ilə "Qırmız tabor" fəal iştirak etdi. Bu dövrdə tarixi Azərbaycan ərazisi olan Zəngəzur mahalı Ermənistan respublikasına verildi.^[89][90] Naxçıvan ərazisini Azərbaycandan ayıran Zəngəzur mahalının Ermənistana verilməsi Naxçıvanın muxtariyyət məsələsini zəruri etdi. Ermənistan SSR hökuməti dəfələrlə Naxçıvanı özünə ilhaq etmək üçün siyasi cəhdlər göstərdi, lakin 1921-ci ilin yanvarında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilmiş rəy sorğusunda Naxçıvan əhalisinin 90 faizdən çoxu Naxçıvan mahalının muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR – in tərkibində qalmasına səs verdi. Naxçıvanın Azərbaycanın himayəsi altında muxtariyyət statusu RSFSR və Türkiyə Cümhuriyyəti arasında bağlanmış Moskva müqaviləsində^[91] (1921) daha sonra isə, Rusiya, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə arasında bağlanmış Qars müqaviləsində^[92] (1921) təsbit edildi. Hər iki müqavilə Türkiyəyə Naxçıvan ərazisinə Azərbaycan ordusundan başqa bir ordunun daxil olması halında, Naxçıvanın təhlükəsizliyini özü üzərinə götürmək hüququ verdi.^[93][94]

I Zaqafqaziya Sovetlər Qurultayı (1922, dekabr) Naxçıvan məsələsi üzrə qəbul etdiyi xüsusi qərarında Naxçıvanın muxtariyyət statusunda Azərbaycan SSR – in ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu təsdiq etdi.^[95] Azərbaycan MİK Naxçıvan Muxtar Diyarının Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrilməsi haqqında qərar qəbul edərək, onun təsdiq olunmasını Zaqafqaziya MİK – dən xahiş etdi. 1924-cü il, 8 yanvarda Zaqafqaziya MİK – in plenumu Q. Musabəyovun məruzəsini və Azərbaycan MİK – in qərarını müzakirə edərək, Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan olunmasını təsdiq etdi. Azərbaycan SSR MİK – in 1924-cü il, 9 fevral tarixli dekreti ilə Naxçıvan Muxtar Diyarının Azərbaycan SSR – in tərkibində Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrilməsi rəsmiləşdirildi.^[96]

1929-cu ildə Zaqafqaziya MİK–in qərarı ilə Naxçıvanın 657 km² ərazisi — Şərur dairəsinin Qurdqulaq, Xaçik, Horadiz, Şahbuz nahiyyəsinin Oğbin, Sultanbəy, Ağxəç, Almalı, İtqıran kəndlərinin, Ordubad dairəsinin Qorçevan kəndinin, habelə Kilit kəndinin torpaqlarının bir hissəsinin, əkin sahələri və torpaqları ilə birlikdə Ermənistan SSR — ə verildi. 1930-cu ildə isə Aldərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi və sair yaşayış məntəqələri Ermənistana verilmiş və həmin ərazilərdə Ermənistan SSR – in Mehri rayonu yaradılmışdır.^[97]

Naxçıvanın muxtar ərazi ststusunun möhkəmləndirilməsində 18 aprel 1926-cı ildə V Ümumnaxçıvan Sovetlər Qurultayında qəbul olunmuş Naxçıvan MSSR-in birinci Konstitusiyasının, 17 sntyabr, 1937-ci ildə Naxçıvan MSSR-in X fövqəladə Sovetlər Qurultayında qəbul olunmuş Naxçıvan MSSR-in ikinci Konstitusiyasının, 30 may, 1978-ci ildə Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin IX çağırış növbədənkənar VIII sessiyasının qəbul etdiyi üçüncü Konstitusiyasının mühüm əhəmiyyəti olmuşdur.

Naxçıvan MSSR SSRİ dövründə sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf sahəsində əldə etdiyi nailiyyətlərə görə Lenin ordeninə, Xalqlar Dostluğu və Oktyabr İnqlabı ordenlərinə layiq görülmüşdür.

1990-cı ilin yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə sovet qoşunlarının Bakıya yeridilməsindən 8 saat əvvəl sovet-erməni silahlı dəstələri Naxçıvan MR ərazisinə hücuma keçdi və ermənilər Sədərək rayonunun Kərki kəndini işğal etdilər.^[98] Ermənistanın apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəticəsində vaxtilə ümumittifaq şəbəkəsinə daxil olan, Azərbaycanı Naxçıvanla bağlayan dəmir yolu xəttləri kəsildi, Naxçıvan Azərbaycandan təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitində yaşamağa başladı. 1992-ci ilin mayında Azərbaycanda hakimiyyət dəyişikliyi, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin və onun rəhbəri tanınmış alim və siyasətçi Əbülfəz Elçibəyin iqtidara gəlməsi də Naxçıvanın vəziyyətini dəyişdirmədi. Əksinə Rusiya və Ermənistanın hərbi – iqtisadi blokadaya aldığı Naxçıvan AXC iqtidarının da siyasi blokadası ilə üzləşdi.

Hələ 1990-cı ilin yayında seçilmiş Naxçıvan MSSR Ali sovetinin 17 noyabrda keçirilən I sessiyasının qərarı ilə "Sovet" və "Sosialist" sözləri Muxtar Rrespublikanın adından çıxarıldı, Ali Sovetin adı dəyişdirilərək Ali Məclis adlandırılması qərara alındı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci ildə qəbul edilmiş üçrəngli bayrağı Naxçıvan MR-in də bayrağı kimi qəbul olundu. Elə həmin vaxtdan H. Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan MR–in ali qanunvericilik orqanı Qarabağda vəziyyət, Bakıda fövqəladə vəziyyətin aradan götürülməsi, habelə, 1990-cı ilin 19 – 20 yanvar hadisələrinə siyasi qiymət verilməsi haqqında qərarlar qəbul etdi.^[99] Muxtar respublika ərazisində kommunist partiyasının fəaliyyətinin dayandırılması, Naxçıvan əhalisinin SSRİ–nin saxlanması barədə referendumda iştirakdan imtina etməsi, 31 dekabrın Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəyliyi Günü elan olunması kimi siyasi aksiyalar həyata keçirildi.^[100]

Muxtar respublikanın əhalisi müstəqil Azərbaycan Respublikasının qurulması və möhkəmləndirilməsi, Azərbaycanda demokratik dəyərlərin bərqərar olması kimi amallara qovuşmaq üçün Heydər Əliyevin respublika rəhbərliyinə qayıtması uğrunda mübarizənin ön sıralarında getmişdir. 3 sentyabr 1991-ci ildə Naxçıvan MR Ali Məclisinin fövqəladə sessiyasında Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri vəzifəsini öhdəsinə götürmüşdür. 1992-ci ilin noyabrında isə Azərbaycanın bir çox görkəmli ziyalıları Naxçıvan şəhərinə üz tutur. Naxçıvan şəhərində H. Əliyevin sədrliyi ilə Yeni Azərbaycan Partiyasının əsası qoyuldu.^[101]

• Ибрагимов Б.И. Средневековый город Киран. Баку-Москва: 2000.
• Мамедов Р.М. Очерк истории города Нахичеван. Баку: 1977.
• Дяконов И.М. История Мидии. Санкт-Ретербург: 2008.
• Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Баку: Элм, 1986.
• Буниядов З.М. Азербайджан в VII–IX вв. Баку: Элм, 1965.
• Вардапет Гевонд. История халифов. Санкт-Петербург: 1862.
• Ибн Хаукаль. Масалик ва мамалик. Пер. Н.А.Караулова // СМОМПК. Вып. 38, Тифлис: 1908.

• Naxçıvan