Sefevi Dekken Munasibetleri - Wikipedia

Dəkkəndə bir neçə şiə dövlətinin yaradılması ilə Səfəvi imperiyası özünü şiə dünyasının ortasında olduğunun fərqinə vardı. Səfəvi sarayına digər şiə dövlətləri tərəfindən dövlətçilik sahəsində bələdçi kimi yanaşır və ondan "qəzəbli sünni dünyası"na qarşı qorunma istəyirdilər.^[1] Bu sultanlıqlar müasir mərkəzi və qərbi Hindistanda XVI əsrdə Bəhməni sultanlığının parçalanmasından sonra meydana çıxmışdı və əsas sahil xəttlərinə nəzarət etməkdə idilər. Bu sultanlıqlardan ikisi Əhmədnaqar və Qolkonda sultanlıqları I Şah İsmayılın müvafiq addımından sonra onlar da şiəliyi dövlətin rəsmi məzhəbi elan etdilər.^[2] Lakin buna baxmayaraq, Qaraqoyunlu sülaləsindən olan Sultanqulu Baharlu babaları olan Qara Məhəmmədlə Qara Yusifin şiəliyi Şah İsmayıldan daha əvvəl qəbul etməsi ilə fəxr edirdi.^[3] O, deyirdi:

İsmayılın keçmiş tərəfdarı, Hindistanda yaşayan Şah Tahir Hüseyni bu torpaqlarda şiəliyin güclənməsinə kömək etdi. Başqa bir sultanlığın hökmdarları, Bicapur sultanlığının Adili şahları növbə ilə özlərini ya sünni, ya da şiə elan etsələr də, tez-tez xütbələri Moğal imperatorlarının deyil, Səfəvi şahlarının adlarına oxumağı əmr etdilər.^[2] Heydərabad kimi mərkəzlərin güclü şiə meyilliklərinə nəticəsində bu bölgədəki kitabxanalarda Səfəvi materiallarının maraqlı kolleksiyalarının toplanmasına səbəb olmuşdu.^[5]

1509-1512-ci illərdə dünyanın müxtəlif yerlərinə elçiliklər göndərən Səfəvi imperiyası Dəkkən sultanlıqlarına da elçilər göndərdilər.^[6] 1510-cu ilin oktyabrında Səfəvi elçiliyi Qoa şəhərinə çatdılar və buranın hökmdarı Yusif Adilşaha, yəni Bicapur hökmdarı ilə görüşdülər. Bu diplomatik missiya bir neçə il əvvəl Səfəvi imperiyasına göndərilmiş Bicapur elçiliyinə cavab mahiyyəti daşımaqda idi. Bu Bicapur elçiliyinə Seyid Əhməd Haravi rəhbərlik etmiş və Şah İsmayılın sarayına bir neçə il əvvəl gəlmişdi. Lakin Qucaratın vəziyyəti qısa zamanda dəyşdi və Səfəvi elçisi indi xristian portuqaliyalıların Qoada hakimiyyətdə olduğunu gördülər.^[7] Onlar isə burada şiə hakim sülalə ilə qarşılaşacaqlarını gözləyirdilər. Bir neçə ay davam edən danışıqlardan sonra səfir Mir Əbu İshaq portuqaliyalıların məktubu ilə Şah İsmayılın sarayına geri döndü. 1511-ci ilin noyabrında bir digər elçilik hazırlandı və göndərildi. Səfəvi elçisi Yadigar bəy Qızılbaş əslində Bicapur sarayına getmək fikrində idi, lakin yolda olarkən fikirini dəyişdirərək Qucaratın digər hökmdarı Müzəffər Şahın yanına getmək qərarına gəldi. Yadigar bəy hindli hökmdara qiymətli hədiyyələr verdikdən sonra ona da mərasim geyimi və qalması üçün saray verildi.^[8] Buradan ayrıldıqdan sonra o, gəlişinin əsas məqsədi olan Bicapur sultanlığına getdi. Onun əsas məqsədi Hindistanın şiə dövləti ilə Səfəvi imperiyası arasında qardaşlıq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi idi. Şah İsmayılın məktubunda İsmayıl Adilşah böyük islam hökmdarı kimi övülürdü. Bu onun suverenliyinin Hindistandan kənarda yerləşən şiə dövləti tərəfindən tanınması demək idi və bu İsmayıl Adilşahın böyük sevincinə səbəb olmuşdu. Buna görə də, Səfəvi elçiliyinin rəhbəri İbrahim bəy Türkman onun paytaxtına çatan kimi böyük şənliklər keçirildi və o, öz şiə döyüşçülərinə qızılbaş tacları (papaqları) taxmağı əmr etdi.^[9]

Özüdə Azərbaycan türklərindən və Qaraqoyunlu nəslindən olan İbrahimqulu Qütbşahın Qolkondadan Səfəvi şahı I Təhmasibə göndərdiyi məktubda deyilir:

Bu iki dövlət arasında olan bu cür yazışamalar göstərir ki, dövlətlər arasındakı münasibətlər sırf şiəlik üzərindən olmuşdur. Oxşar tendensiyalar qonşu Əhmədnaqar sultanlığında da müşahidə edilirdi. 1544-cü ildə Burhan Nizam şah Hürşah ibn Qubad əl-Hüseynini Səfəvi sarayına səfir göndərdi. Hindistandan hədiyyələr gətirən Hürşah şahın yanında şah digərlərini də qəbul etdi. Səfir öz məruzəsində qeyd edir ki, şah “Hindistanda baş verən hadisələr və onun hökmdarlarının mövqeyi haqqında məlumat istədi. O, Əlahəzrət (Şah Təhmasib) öz adına adına istinad edərək, Sülh Pənahını (Burhan Nizam şah) alqışladı. Şah Nizami şahın ardınca gedən şiələrin səbəbkarı və iki tərəf arasında dostluq və barışıq yaradan Şah Tahirə qarşı sonsuz mehribanlıq göstərdi". olkonda olduğu kimi, Əhmədnaqarda da Səfəvilərlə əlaqə açıq şəkildə ümumi əqidəyə arxalanmaq kimi ifadə edilirdi. Bürhan Nizam Şaha qarşı müraciət qaydalarına xüsusi diqqət yetirilmişdi. Salnaməçi Məhəmməd Qasım Astrabadinin qeydinə görə, sultan sonradan şiəliyə keçmişdi. Onu şiəliyə keçirən isə Şah Tahir Hüseyni olmuşdu. Beləki o, sultanın digərləri bacarmadığı halda sultanın oğlunu - Şahzadə Əbdülqadiri xəstəlikdən sağaltmış və ondan şiəliyə keçməsini istəmişdi. Bununla da birlikdə, sultanın ən yaxın adamı və inandığı şəxsə çevrilmişdi. Şah Tahir gümanki İsmaili təriqətinə mənsub idi. Lakin sultan On İki İmam .iəliyinə keçmişdi və bu seçimin edilməsində çox gümanki Səfəvi imperiyası ilə əlaqələrin qurulması mühüm əhəmiyyət daşımışdır. Beləliklə, həm Səfəvi qaynaqları, həm də Dəkkan qaynaqları bildirir ki, Dəkkən sultanlıqları rəsmi din olaraq On İki İmam şiəliyini qəbul etmişdilər. Həmçinin, bu sultanlıqlar ənənəvi Səfəvi təsir sferasından da uzaqda yerləşən bölgələr idi.^[10]

Tarixçi Harun Xan Şirvani iddia edir ki, Qolkonda sultanları ilə Səfəvilər arasında münasibətlər şiəliyin sonuncudakı hökmranlığı ilə güclənmişdir. O, Səfəvilərin sultanlıqdakı əhəmiyyətini yalnız dini məsələlərlə əlaqələndirir. Bicapurdan bəhs edərkən Məhəmməd Əbdül Nayim hər iki sultanlıqda şiəliyin yüksəlməsinin təxminən eyni vaxtda baş verdiyini bildirir. O, daha sonra təklif edir ki, Səfəvilərlə Bicapur arasında siyasi və dini məsələlərdə əlaqələr təkcə Adil şah sultanlarının mədəni və intellektual fəaliyyətinə təsir göstərmir, həm də onun təsiri Bicəpur həyatının və cəmiyyətin müxtəlif sahələrinə dərindən nüfuz etmişdir. Castin Cons Hindistanda Şiə İslamı ilə bağlı araşdırmasında Dekanın cənubunda şiəliyi quran şiə sülalələri haqqında yazmışdır. Rəsmi salnamələrdə Dəkkən sultanlıqları təkcə şiə dövlətləri deyil, həm də Səfəvi formasında başa düşülürdü.^[11]

Bicapur sultanı İsmayıl Adil Şah şiə olduğu üçün bütün ordusuna Səfəvi üslubunda qızılbaş tacı geyinməyi əmr etmişdi. Ondan sonra hakimiyyətlə gələn oğlu - I İbrahim onun əksinə sünni olduğu üçün yerli dili daha üstün tutaraq Səfəvilərin qızılbaş baş geyimini qadağan etdi. Bundan əlavə, o, vergi bəyannamələrinin və məhkəmə sənədlərinin dilini fars dilindən yerli dillərə, Marathi və Kannada dillərinə dəyişdi. Həmçinin inzibati sistemdə brahmanları təyin etdi.^[12] İbrahim Adil Şahın oğlu Əli Adil Şah 1558-ci ildə atasının yerinə taxt açıxdı. Lakin bundan əvvəl atası onun şiə olmasına görə taxta çıxmasını istəmirdi. Onun dövründə dövlətin hakimiyyəti altında olan torpaqlar, xüsusilə cənub qonşusu Vicayanaqaranın 1565-ci ildə məğlub edilməsindən sonra xeyli genişləndi. Əlinin tikdirdiyi Bicapur şəhər divarındakı yazı şiə təfsiri ilə başlayır:

Övladı olmayan Əlinin yerinə 1580-ci ildə qardaşı oğlu II İbrahim keçdi və o, tezliklə Sultanlığın rəsmi inancını sünniliyə dəyişdi.^[14] Mənbələr İbrahimi şiə əqidəsi ilə daha birbaşa əlaqələndirirlər. Zohuri “Golzar-e İbrahim” əsərində “sultanın xoşbəxtliyi Mustafanın (Məhəmmədin) şəriətinə itaət etmək və Mürtəza (Əli) üçün dostluq bayrağını ucaltmaq xoşbəxtliyidir” deyə yazır və əlavə edir ki, “Onun pak fitrətinin dəlili onun pak imama məhəbbətidir”. Əlinin padşahlıq etdiyi dövrə aid mis sikkələrdə də oxşar qeydi var. Daha birbaşa qeyd Feriştənin əsərindədir. Salnaməçi 1595-ci ilin sentyabrında Sultanın şiələrin yas mərasimlərini yerinə yetirmək üçün düşərgə saldığını bildirir. Növbəti il ​​şiə alimi Mir Məhəmməd Saleh Həmədani Hindistana gəldi. İbrahim onun üçün kral ziyafəti təşkil etdi. Sultan Məhərrəm ayının onuncu günü keçmiş illərin adətinə uyğun olaraq yas mərasimlərini icra edirdi. Sonra Mir Məhəmmədi Bicapur qalasında yanına dəvət etdi. Karvan yaxınlaşanda sultan şiə aliminə xüsusi ehtiramını göstərərək “onu qarşılamaq üçün uzun müddət piyada yol gəldi, şükür səcdəsi etdi.^[15]

I Əli və II İbrahim bir-birindən çox da fərqlənmirdilər. Hər ikisi şiəliklə bağlı idi və sufi övliyaları ilə əlaqə saxlayaraq Səfəvilərlə mehriban münasibətdə idilər. Sultanların Səfəvilərə münasibətdə rəsmi çıxışı təkcə siyasi deyil, həm də ideoloji cəhətdən imperiya ilə ittifaqın birbaşa ifadəsidir. II İbrahimin 1623-cü ilin əvvəlində I Şah Abbasa göndərdiyi məktubunda yazılır:^[16]

Məktubdan başa düşülür ki, Bicapur əslində sünni olan hökmdarı yalnız Bicapur hökmdarları olan Adil Şahilərin hakimiyyətə gəlməsindəki rolunu qəbul etməklə qalmır, həm də xütbələrdə bunu ifadə etməklə suverenliyin Səfəvi imperiyasına keçməsindən məmnun qaldğını bildirir. Sünni hökmdarının şiə xütbəsini qəbul etməsi bəzilərinin narazılığına səbəb olub. Bu - yəni, xütbələrə yanaşmada onun xüsusi əhəmiyyətinin vurğulanması bəziləri tərəfindən xüsusilə Dəkkanın bütün simvolları ilə birlikdə Səfəvi imperiyasının asılılığında olması kimi yozulmuşdur.^[17] 1631-ci ildə Moğol İmperatoru Şah Cahanın bölgəyə qarşı böyük bir kampaniyaya başladığı zamanda Cənubi Hindistandakı Dəkkən yaylasında siyasi nizam əhəmiyyətli dəyişikliklər ərəfəsində idi. Vəziyyətin ciddiliyini dərk edən Qolkonda sultanı Abdulla Qütbşah Heydərabaddakı sarayında aşağıdakı çıxışı etdi. Onun saray tarixçisi Nizaməddin Əhməd Şirazi ondan sitat gətirir:

Sultan bu kritik məqamda belə çıxış edərək əslində öz dövlətinin varlığını və mahiyyətini şiəlik prizmasından əsaslandırmağa və qorumağa çalışırdı. Bu ritorika ilə çıxış etmək Dəkkan sarayları üçün qeyri-adi hesab edilməzdi və çox gümanki daxili auditoriya üçün nəzərdə tutulmuşdu. Nəhayət, vəziyyət ağır görünəndə saray üzvləri, xüsusən də sultanlığa heç bir xüsusi bağlılığı olmayan zadəganlar, bəzi saray əyanları kimi, Qaraqoyunlu nəslindən gələn Qütbşahilərin və ya digər adları ilə Adil Şahilərin sarayını tərk edərək Moğollara qoşulmaq imkanı əldə etdilər. Təxminən iyirmi ildən sonra Mir Cümlə kimi tanınan Məhəmməd Səid Şəhrestani bu yolla məşhurlaşdı. Buna görə də Sultanın niyə onların dəstəyinə layiq olduğunu xatırlatmaq lazım idi. Bununla belə, bu deyim yalnız daxili işlərlə məhdudlaşmırdı. Oxşar dil Dəkkən sultanlıqları, eləcə də onlarla Səfəvilər arasında diplomatik yazışmalarda geniş istifadə olunurdu. Vəziyyəti qarışıq edən bir digər məqam isə bu yazışmalarda təkcə şiə üslubunda məktublaşmaların olmaması idi, çünki məktublarda açıq bir dillə Səfəvi üstünlüyünün qəbul edilməsi hiss edilirdi.^[18]

• Dəkkən sultanlıqları
• Şiə dövlətlərinin siyahısı

• Colin Paul Mitchell. The Sword and the Pen. Diplomacy in Early Safavid Iran, 1501-1555. Canada, Toronto: Department of History University of Toronto. 2002. 399.
• Roy S. Fischel. Shi‘i Rulers, Safavid Alliance and the Religio-Political Landscape of the Deccan // Safavid Persia in the Age of Empires. London: SOAS University of London. 2021. 331–355.
• Vladimir Minorsky. Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry. London: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London/Vol. 16, No. 2. 1954. 271–297.
• Ernest Tucker. "Safavid relations with Muslim neighbors" in The Safawid World. Routledge. 2021. ISBN 9781003170822.
• Mahomed Kasim Ferishta. History of the rise Mahomedan power in India till the year A. D. 1612. 3. Royal Asiatic Society). 2013.