Selefilik - Wikipedia

Hz.Peyğəmbərin vəfatından sonra inanc mövzuları və siyasi sahədəki ixtilaflar ətrafında firqələşmələr ortaya çıxdığı zaman, hər bir firqə özünəməxsus bir ad ilə bilinməyə başlamış, bunların xaricində müsəlmanların əksəriyyəti xüsusi bir ad almadan varlığını davam etdirmişdir. Ancaq h. II/m.VIII əsrlərdən etibarən xüsusuilə inanc mövzularında fikir yürüdən və mütaşabih ayələri təvil edən Mötəzilənin ortaya çıxıb inkişaf etməsi ilə birlikdə müsəlmanların əksriyyətinə bağlı alimlər bunlara etiraz etmiş, doğru yolun səhabənin və tabiinin yolunu izləmək olduğunu bildirmişdir. Bəzən daha açıq şəkildə həqiqi yol “keçmiş alimlərin yoldur” ifadəsindən də istifadə etmişdir. Bu çərçivədə qeyd olunan qrupu ifadə etmək üçün, Sələfiyyə termini istifadə olunmağa başlanmışdır. Hicri üçünücü əsrin əvvələrində təşəkkül edən bu zümrənin yolunun Quran və Sünnə yolu olduğu bilinməkdədir. Maturidiyyə və Əşəriyyənin yaranması və inkişafından sonra mühavizəkar sələf əqidəsi tərəfdarları islam dünyasının hər ölkəsində azalmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə fiqhdə Hənbəli olanlar (dünya müsəlmanları arasındakı nisbəti % 1-2 dir) əqaiddə də sələfi olaraq qalmışdır. Hədis elmilə məşğul olan alimlərin əskəriyyəti sələfilik əqidəsini mənimsəmişdir. İslam tarixinin hər dövründə olduğu kimi sələf əqidəsi tərəfdarları az da olsa hər bir İslam ölkəsində mövcuddur. Bəzi ifratçılığa getməsinə baxmayaraq ən çox mövcud olduğu ölkə Səudi Ərəbistandır^[2].

Ümumi olaraq düşüncə quruluşu, elm adamları tərəfindən inkişaf etdirilən və bütün elmi işlərində o elm adamlarına yol göstərdiyi kimi məhdudlaşdırıcı da olan ön qəbul etmə yumağı olaraq təyin oluna bilər. Bu qəbul etmə, elm adamının aldığı təhsil və sahib olduğu inanc istiqamətində formalaşması yanında çox qüvvətli strukturları və bütün düşüncəni maraqlandırdığı üçün dəyişməsi olduqca çətin hətta qeyri-mümkündür. Bu səbəblə elm adamları öz düşüncə strukturlarına uyğun gəlməyən fikirləri rədd edir və ya onu öz düşüncə quruluşuna uyğun hala gətirirlər. Necə ki ayələrin təfsiri və hədislərin zəif görülüb əməl edilməməsinin təməlində bu yatar. Sələfin düşüncəyə əhəmiyyət verməməsi və nassları əsas alması onların düşüncə quruluşunun ola bilməyəcəyi fikrinə istiqamət versə də nassları şərh etmədən və əqli istidlaldan çəkinməyə aparan bir sistemin olması lazımdır^[3]. Unutmayaq ki sələfin düşüncə quruluşunu meydana gətirən ana qaydalardan biri olan "ayələrin yorumlarının edilməməsinin gərəyi" hökmü də bir əqli qaydadır. Çünki bu hökmü bir nassa əsaslanaraq deyil şəxsən ictihadlarına söykənərək verməkdədirlər. Beləcə dində ilk əqli istidlali onlar etmiş olmaqda, özlərindən sonra gələn və əqli istidlal etdikləri üçün tənqid etdikləri hətta zındıq saydıqları kəlamçılara yol açmış olurlar. Onlar bu məhdudlaşdırmağı etməsə idilər və belə bir yol açmasa idilər özündən sonra gələn alimləri ən azından tənqid etmələri haqlı sayılabilərdi. Ancaq onlar bu qapını açan ilk alimlər olmuşlar.

1. Dinin etiqada aid olan mövzularında Quran və hədisdəki izahların zahiri ilə kifayətlənib, təvilə baş vurmaqdan çəkinmək.
2. Əqidə mövzularında fəlsəfəyə etibar etməmək, tamamilə nasslara əsaslanan düşüncəni izləmək
3. İnanc mövzularında kəlamçıların ortaya qoyduğu nəzəriyyələrə etibar etməmək, kəlam yerinə ayə və hədislərə əsaslanan əqidəni mərkəzə almaq
4. Təsəvvüfə qarşı təmkinli olmaq, bir çox sufinin irəli sürdüyü bəzi nəzəriyyələrə və fikirlərə etibar etməmək, Quran və Sünnədə yer almayan hər cür məfhum və düşüncələrdən uzaq durmaq.
5. Əhli-sünnədən başqa etiqadi və kəlami xüsusiyyət daşıyan bütün firqələrdən uzaq durmaq və bu firqələrin Əhli sünnədən ayrıldıqları hər nöqtədə xəta etdiyini düşünmək.
6. Ayə və hədislərdə yer alan mütəşabihat haqqında aşağıdakı yolu izləmək:^[4]

A. TƏQDİS : Allah Təalaya Cəlal və əzəmətinə layiq olmayan hər şeydən tənzih etmək, layiq olmadığı şeylərdən münəzzəh olduğuna inanmaq. Məsələn قَالَ يَٰٓإِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَىَّ Allah buyurdu ki, “Ey İblis! Sənə mənim Öz əlimlə yaratdığıma səcdə etməyə nə mane oldu ?”^[5] Yuxarıdakı ayədə keçən “əl” və “möminin qəlbi Rəhmanın iki barmağı arasındadır.” Məalındakı hədisdə keçən “barmaq” sözü eşidildiyi zaman Allaha cismiyyət istinad edildiyi başa düşülməkdədir. Çünki “ yəd=əl” kəliməsi iki mənaya gəlir: Birincisi, ət, sümük, və əzələlərdən meydana gəlmiş olan cisim. Qeyd, ayə və hədislərdə keçən “yəd” bu mənada istifadə olunmuş ola bilməz. Çünki Allah cism olmaqdan və cisimlərə məxsus xüsusiyyətlərlə vəsflənməkdən uzaqdır. ikincisi, “Yəd”-in bir başqa mənası da “ filan ölkə filan hökmdarın əlindədir” cümləsində olduğu kimi məcazdır. Bu iki məna da cisimə əlavə edilməz. Deməli nəslərdə keçən və mənası açıq olmayan bu kimi sözlər üzərində düşünməmək və fikir bildirməmək lazımdır^[6].

B.TƏSDİQ : Allahın Quran və Sünnətdə keçən sifət və isimlərinin Onun ucalığına və kamalına layiq mənaları olduğunu qəbul edib, Hz.Peyğəmbər Allahı necə təsvir etmişsə ona o şəkildə də inanmaqdır^[7].

C. ACİZLİYİ ETİRAF :Mütəşabih ayələrdə bildirilənlərdə həqiqi muradı Allaha tərk etmək, bunların bilinməsinin mümkün olmayacağını ifadə etməkdir.

D. SÜKUT :Mütəşabihatın mənasını soruşmamaq, onlara fikir verməmək və hətta bu mövzuda sual verməyi belə qadağan etməkdir. Çünki Hz.Peyğəmbər, qədər mövzusu ilə məşğuliyyəti qövmünə qadağan etmişdir. İkinci xəlifə Ömər də “Rəhman Ərşə istiva etdi.” ayəsinin mənasını soruşan bir Misirlini sürgün etmiş, Quranın məxluq olub olmadığını soruşan birini susdurmuş və belə suallar soruşulmasını qadağan etmişdir. Qısacası sələf bu mövzularda susmağı sükutu seçim etmişdir.

E. İMSAK: Mütəşabih ayələr üzərində dəyişiklik etməmək; Açıqlanmayan mənaları istifadə etməkdən və təvildən çəkinməkdir. Məsələn: yədullah (Allahın "əli") kəlməsini, qudrətullah (Allahın qüdrəti) şəklində ifadə edərək yorumlamaq.

F. KƏFF: Mütəşabihatla qəlbən məşğul olmamaq və onlar üzərində düşünməməkdir. Bir əlilin və ya üzmə bilməyənin dənizə girməsi nə qədər təhlükəlidirsə, cahil bir kimsənin də, mənası qapalı olan nəsslərlə qəlbən məşğul olması və onları açıqlamağa çalışması ən az o qədər təhlükəlidir.

G. MƏRİFƏT ƏHLİNƏ TƏSLİM: Uca mövzular, Peyğəmbər və səhabəyə gizli deyildir. Bu baxımından onların hər kəsə qapalı olduğu qəbul edilməkdədir. Ancaq bunlar üzərində dayanmaq yerinə, təvilini ancaq Allah bilir deyərək onalrın elmini əhlinə buraxıb, təvilinə girməməkdir^[8].

Sələfiyyə bu təməl fikirləri ilə özünü Əhli sünnənin tək təmsilçisi hesab etmiş, Əhli-sünnəni təşkil edən və “xələfiyyə” olaraq bilinən Sünni kəlam alimlərinin görüşlərinə də dəyər vermişdir^[9].

İlk dövr Sələfiyyə ilə Əhli-sünnə kəlamçıları arasındakı əsas fərqləri belə sıralamaq olar:

• Əhli Sünnə kəlamçılarına görə, Allahın sifətləri zatı ilə eyni olmadığı kimi , zatından da ayrı deyildir. Sələfiyyəyə görə, Allah, kamal sifətləri ilə vəsflənmişdir. Ancaq bu sifətlərin zatının eyni yoxsa ayrı olduğu mövzularında fikir söyləmək doğru deyil.
• Əhli Sünnə kəlamçıları xəbəri sifətləri Allahın şəninə uyğun bir şəkildə təvil (yorumlamaq) edirlərsə, sələfiyyəyə görə xəbəri sifətləri təvil etmək doğru deyil.
• Əhli sünnə kəlamçılarına görə məlumat əldə etmənin yolu doğru xəbər, sağlam hisslər və ağıl olduğu halda, sələfiyyəyə görə sadəcə nəqldir( Quran və sünnə).
• Əhli sünnə kəlamçılarına görə, Allahın nəfsi kəlamı əzəli, bunun varlığını göstərən ləfzi kəlam(quran) isə məxluq ikən, sələfiyyəyə görə, Allahın kəlam sifəti var amma, bu sifətlərlə əlaqəli dərinliklərə girmək doğru deyildir.
• Əhli sünnə kəlamçılarına görə, əməl imanın bir hissəsi deyil. Sələfiyyəyə görə isə əməl imanının bir hissəsidir.
• Sələfilər İslam üçün yalnız Quran və Sünnəni mənbə kimi qəbul edirlər. Onlar İslamın uzun təfsir ənənəsinə, səhabələrin rəyinə, peyğəmbərlərin hekayətlərinə və insanların mistik təcrübəsini qəbul etmirlər.^[10]
• Sələfi hərəkatının ardıcılları Övliyanın, mələkler, cin, şeytanlar və ya ruhları ilə bağlı bir sıra əməllərini bid'ət hesab edirlər. və şirk. Eynilə, sələfilik cinlər, şeytanlar və ümumiyyətlə mələklərlə bağlı mövzularda teoloji və təfsir hesablarından fərqlənir.

Qahirənin Əl-Əzhər Universitetinin bəzi alimləri sələfi hərəkatının müxtəlif fikirlərini təkzib etmək üçün "əl-Rədd" (Cavab) adlı dini fikirlər əsəri hazırlamışlar.Ər-Rədd. çoxsaylı sələfi sapmalarını ayırır - yalnız ritual namaz baxımından o, aşağıdakı sələfi iddialarını tənqid hədəfləyir:^[11]

• Kiçik dəstəmazda Allahın adının oxunmasının haram olması iddiası [Fətva 50];
• Cümə günü böyük dəstəmazın qadın və kişilərə vacib olması iddiası [Fətva 63];
• Ovdan başqa səbəblərə görə itə sahib olmağın haram olması iddiası [Fətva 134];
• Ətir üçün spirt istifadə etməyin haram olması iddiası [Fətva 85].

“Əl-Rədd”in müəlliflərindən biri, hüquq professoru Ənəs Əbu Şadi deyir ki, “onlar [sələfilər] hamı üçün hər şey olmaq istəyirlər.

Onları təkcə aşkar (əz-zahir) maraqlandırmır. , baxmayaraq ki, onların qanunlarının çoxu Ẓāhirī (hərfi) alimin İbn Həzm Muhallasına qayıdır, lakin onlar da əmindirlər ki, qeybi (əl-batini) yalnız onlar başa düşürlər!"

Tarixçilər və alimlər Sələfiyyə hərəkatının meydana çıxmasını 19-cu əsrin sonlarına Ərəbistan yarımadası, Avropa müstəmləkəçi dövlətlərinin hakim olduğu dövrə aid edirlər. Hərəkatın görkəmli liderləri arasında Cəmaləddin Qasimi (1866-1914), Əbdürrəzzaq əl Bitar (1837-1917), Tahir əl-Cəzairi (1852-1920) və Məhəmməd Rəşid Riza (1865-1935).^[12] Birinci Dünya Müharibəsinə qədər dini missiyalar Ərəb Şərqi sələfi çağırışının gizli şəkildə fəaliyyət göstərmişdir. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra sələfi ideyaları ziyalılar arasında yayıldı və bərqərar oldu.^[13] Siyasi cəhətdən Rəşid Rıda kimi təmayüllü alimlər də Şəriət (İslam hüququ) tətbiq edən İslam dövlətinin qurulmasının zəruriliyini vurğulamış və bununla da daha mühafizəkar bir Sələfiyyə' xətti üçün intellektual əsaslar qoymuşlar. ' ', bu da Misirdəki Müsəlman Qardaşlarının ideoloqlarına təsir göstərəcək.^[14]

Sələfilər hesab edirlər ki, "Sələfiyyə" etiketi İslamın ilk bir neçə nəslindən bəri mövcud olub və bu, müasir bir cərəyan deyil. Bu fikrə haqq qazandırmaq üçün sələfilər bir ovuc dinə istinad edirlər. "Sələfi" ifadəsinin işlədildiyi orta əsrlərdən sitatlar. Dəlil kimi istifadə edilən və sələfi internet saytlarında geniş şəkildə yerləşdirilən sitatlardan biri də "əl-" soyadı haqqında qısa bir qeyd yazan əs-Sam'aninin (ö. 1166) şəcərə lüğətindəndir. Sələfi" (Sələfi): "Eşitdiyimə görə, bu [soyadın] təqvalı əcdadlara aid olduğunu və onların məzhəbihim ehkamını mənimsədiyini göstərir." Siyar ələm əl-nubələ Əthari ilahiyyatçısı Əz-Zəhəbi öz bioqrafik lüğətində müəllimi İbn Teymiyyəni "İbn Teymiyyəni dəstəkləyən bir şəxs" kimi təsvir etmişdir. xalis Sünnə və Tariqə əs-Sələfiyyə (Sələfiyyə yolu və ya metodologiyası)”; onun qeyri-konformist fiqhi yanaşmasına işarə edərək, bu, birbaşa Kitabı anlamaq və məzhəb ilə ziddiyyət təşkil edən fətva vermək təcrübəsinə əsaslanır. ].

Hərəkat 19-cu əsrin sonlarında yüksələn Avropa imperializminə qarşı İslamın cavabı olaraq İslam dünyasının müxtəlif bölgələrində inkişaf etdi. Sələfi dirçəlişçiləri orta əsr Hiriyanlı Suriyalılarının inanc doktrinalarından ilhamlanmışlar. fəlsəfəni və Təsəvvüfün müxtəlif xüsusiyyətlərini bidət olaraq görən kəskin şəkildə pisləyən İbn Teymiyyə. İbn Teymiyyənin radikal islahat proqramı müsəlmanları “Sələf əs-Salehin” (mömin əcdadların) saf İslamına qayıtmağa çağırırdı;

Dörd fiqhi məzhəbin qurucusu olan alimlər, ilk dövr sələfiyyənin tanınmış ən məşhur nümayəndələridir.

Əhməd ibn Hənbəl(ərəb. أحمد بن حنبل‎) 164.(780) – ci ildə Rəbiuləvvəl ayında (vəya Rəbiulssani) Bağdatda dünyaya gəlmişdir. Ailəsi Mərvdən Bağdata köçərkən anası ona hamilə olduğu üçün Mərvdə doğulduğunu söyləyənlər də vardır.Oğlu Salihin rəvayət etdiyi şəcərəyə görə nəsli Hz.Peyğəmbərin babalarından Nizarla birləşərək Hz.İsmailə qədər uzanır. Əhməd ibn Həmbəl atası 30 yaşlarından öldüyünə görə Şeybanioğullarından olan anası Safiyyə bint Meymunənin himayəsi altında böyüdü. Qurani Kərimi əzbərlikdən, Bağdatlı alimlərdən bir müddət qrammatika və fiqh öyrəndikdən sonra Hədis öyrənməyə başladı.İlk müəllimlərindən biri olan və onun haqqında çoxlu hədis yazdığı Hüşeym ibn Bəşirdir. Bundan əlavə onun başqa müəllimləri də olmuşdur ki bunlardan Süfyan ibn Uyeynə, Yəhya ibn Said-əl Kattan, Abdurrahman ibn Mehdi, İmam Şafii və Əbdürrəzzaq kimi alimlər də vardır. İmam Şafii dən isə fiqh və üsuli-fiqh öyrənmişdir^[15]. Əl-Müsnəddəki rəvayətlərə görə müəllimlərinin sayısı 280-dir. Əhməd ibn Hənbəli yaxından tanıyan müəllimləri onun haqqında tərifə layiq sözlər işlətmişlər. Məsələn Yəhya ibn Said-əl Kattan onun bir dərya olduğunu tələbələri arasında onun bənzəri kimi bir tələbənin olmadığını söyləmiş və bunu bütün kitablarının və hədislərinin istifadəsinə icazə vermişdir. “Sünnə” termini sələflərin anlayışında, bidətin əksi deməkdir. Sünnə, ilk müsəlmanların tabe olduqları əqidə və mənhəcdir. Mənhəc – metod, yol anlamına gəlməkdədir. Mənhəc yəni sünnə əhlinin, məxluqatın yaradılışı məqsədini həyata keçirmək üçün, tutduğu yol və metoddur. Bu məqsəd də yalnız tək olan Allaha ibadət etməkdir. Bu haqda Uca Allah buyurmuşdur: “Sizin hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol (mənhəc) təyin etdik”^[16]. Bu səbəbdən ümmətin sələfləri əqidə və mənhəc məsələləri ilə bağlı hər bir şeyi sünnə adlandırırdılar^[17]. Onlardan bir çoxları əqidə və mənhəc haqqında kitablar yazarkən, bu kitabları “Sünnə” adlandırırdılar. Məsələn Əbu Asimin “Sünnə” kitabı, Abdullah bnu Əhmədin “Sünnə” kitabı, Mərvazinin “Sünnə” kitabı, ibnu Şahinin “Sünnə” kitabı, əl-Hallalın “Sünnə” kitabı və s. Zamanımızda müsəlmanlar arasında baş vermiş parçalanma, onların məhs sələflərin əqidə və mənhəclərindən bəhs edən bu kitabları tərk etmələri ucbatındandır. Buna dəlil Uca Allahın kəlamıdır:“Hər kəs özünə doğru yol aşkar olandan sonra Peyğəmbərdən üz döndərib möminlərdən qeyrisinin yoluna uyarsa, onun istədiyi (özünün yönəldiyi) yola yönəldər və Cəhənnəmə varid edərik. Ora necə də pis yerdir”^[18].

• Əsərləri

Əhməb ibn Hənbəlin ən önəmli əsəri olan əl-Müsnəd xaricində özünə nisbət edilən kitabların heç birini şəxsən özü qələmə almamış, hətta öz söz və fətvalarının yazılmasına icazə verməmişdir. Buna görə əsərləri başda oğlu Abdullah olmaq üzərə digər tələbələri tərəfindən və ölümündən sonra qələmə alınmışdır. Günümüzə çatan və demək olar ki, hamısı hədisə dair olan əsərləri bunlardır:

1. “əl-Müsnəd”. Əhməd ibn Hənbəlin 700 min hədis arasından seçərək tərtib etdiyi 30 min qədər hadisə oğlu Abdullah ilə tələbəsi Əbu Bəkir əl Kattinin birçox hədis əlavə etməsilə meydana gələn bu əsər ən həcimli iki hədis külliyatından biridir ( digəri Bəkı ibn Mahledin əl-Müsnəd didir). Sadəcə səhih hədisləri ehtiva etməsi hədəf alınmadığından əsər zəif hədisləri də əhatə edir.
2. “Kitabü s- Sünnə, Etiqadi Əhli-Sünnə adi ilə də bilinir. Oğlu Abdullahın rəvayətlərindən meydana gələn əsər 2 bölümdən ibarətdir. Birinci bölümdə Hz.Məhəmməd ilə Adəm, Nuh, İbrahim, Yusif, Əyyub, Yunus, Musa, Davud, Süleyman , Loğman və İsa peyğəmbərlərin zöhdünə dair rəvayətlər, ikinci bölümdə isə başda Xülafeyi Raşidin olmaq üzərə on doqquz səhabə ilə on altı tabiinin zöhdü bu mövzuya dair sözləri keçməkdədir. Əsər Məkkədə (1357), Beyrutda (1983) nəşr edilmişdir.
3. Kitabü-l-Vəra Əsər ilk öncə Qahirədə (1340), daha sonra Beyrutda (1403/1983) işıq üzü görmüşdür.
4. Kitabül-İlel.

Əhməd ibn Hənbəlin günümüzə qədər gəlib-gəlmədiyi bilinməyən ət-Təfsir və Kitabü-l-Fəraiz adlarında iki əsəri daha vardır. ət-Təfsir in əl-Müsnəd-dən bir neçə misli daha həcimli olduğu və 120 min hədis ehtiva etdiyi bilinməktədir. Zəhəbi Kitabü-l-Fərazi 4-nün bir qismini gördüyünü söyləməkdədir. Bundan əlavə Kitabü-l-Elm, Kitabü-l-İləl, Kitabü-s-Sünnə və Kitabü-l-Məscid adlı əsərlər də onun əsərləri arasında sayila bilər.

Əbu Hənifə(ərəb. أبو حنيفة‎) 80 (699) ildə Kufə şəhərində anadan olmuşdur. O, Hənəfi məzhəbinin imamı böyük müctəhiddir.Əbu Hənifə ticarətlə məşğul olan varlı bir ailənin uşağıdır. Özü də elm öyrənməyə başlamazdan əvvəl parça tacirliyi edib. Kufədə Amr ibn Hureys bölgəsində bir mağazanın olduğundan bəhs edilir (Hatib, XIII, 325). Elm həyatına atılanda ticarət işini tərəfdaşları vasitəsilə davam etdirdiyi, onun bu sıralarda tələbələrinə və başqalarına etdiyi maddi yardımlardan anlaşılmaqdadır. Həyatı maddi sıxıntıdan uzaq olaraq keçmişdir. Kiçik yaşlarda Quranı əzbərlədiyi hesab edilən Əbu Hənifə, qiraət elmini qiraəti səba alimlərindən olan Asım ibn Bəhdələdən öyrənmişdir. Əslində Əbu Hənifənin anadan olub böyüdüyü Kufə ilə bölgənin ikinci böyük şəhəri olan Bəsrə, digər millətlər və qədim sivilizasiyalarla əlaqəsi olan, yeni müsəlman olanlara İslam və Ərəb Dilinin öyrədildiyi, siyasi fəaliyyətlərin intensiv olduğu mühüm yaşayış məntəqələridir. Eyni zamanda, buralar bir çox fəqih, dilçi, ədib, şair və filosofun da olduğu bir elm mərkəzi idi. Belə bir şəraitdə ticarətlə məşğul olan, parlaq bir zəkaya sahib olan Əbu Hənifəyə ətrafındakı alimlər yaxın maraq göstərmişlər və onu elmə yönəltmişlər. Əbu Hənifəni də bu məsələ ilə bağlı olaraq Əbu Əmr əş-Şabinin onu çağırıb, "Səni ağıllı, qabiliyyətli və hərəkətli bir gənc olaraq görürəm. Elmə və alimlərin məclislərinə davam etməyi etinasızlıq etmə" dediyini, bu söhbətin ona təsir etdiyini, beləliklə, elm təhsilinə yönəldiyini bildirir. Əvvəl əqidə və cədəl elmini öyrənməyə başlayan, getdikcə bu elmdə müəyyən bir məsafə alan Əbu Hənifə, dövründəki inkarçı və bidətçilərlə münaqişə etmiş, fərqli etiqadı düşüncəyə malik insanların və məzhəblərin olduğu Bəsrəyə zaman-zaman etdiyi səfərlərində də bu davranışını davam etdirmişdir. Dövrünün görkəmli alimlərinin bir çoxu ilə görüşmə və onlardan elmi cəhətdən istifadə etmək imkanı tapan Əbu Hənifənin əsl müəllimi, dövründə Kufə rəy məktəbinin ustadı qəbul edilən Həmməd ibn Əbu Süleymandır^[19].

• Əsərləri

1. əl-Müsnəd. Tələbələri tərəfindən Əbu Hənifəyə rəvayət edilən hədisləri, digər bir ifadəylə Əbu Hənifənin müraciətlərində dəlil olaraq istifadə etdiyi hədisləri ehtiva edən bir əsərdir. Rəvayətlərin toplanmasında və ya təsnifində fəal rol oynayan şəxslərin adları ilə anılan və mühüm bir qismi çap edilən iyirmidən çox Əbu Hənifə müsnədi mövcuddur (Hindistan 1300; İstanbul 1309; Lahor 1312; Leknev 1318; Qahirə 1327; Berlin 1929).
2. əl-Fiqhu-l-əkbər. Əqaidə dair olub Əhli sünnətin fikirlərindən qısaca bəhs etmişdir^[20]. Başda birinci Goldziher olmaq üzrə bəzi şərqşünaslar bu əsərin Əbu Hənifəyə nisbətini səhih görməsələr də, kitabın ona aid olduğuna İslam alimləri fikir birliyi içindədir. Bir çox şərhi olan əsər, bəzi Şərq və Qərb dillərinə də tərcümə edilərək dəfələrlə çap edilmişdir (məsələn, Dehli 1289; Qahirə 1323; Heydərabad 1342; Lahor 1890).
3. əl-Fiqhu-l-əbsat. Əqaidlə bağlı olub oğlu Hamməd ilə tələbələri Əbu Yüsif və Əbu Muti əl-belhi tərəfindən rəvayət edilmişdir.
4. əl-Alim-vəl-mütəallim. Əhli sünnətin fikirlərini açıqlayıb müdafiə məqsədilə və sual-cavab üslubunda qələmə alınmış etiqada dair bir kitabdır.
5. ər-Risalə. Əbu Hənifə, Bəsrə Qazisi Osman əl-bəttiyə xitabən yazdığı bu əsərində əqidə məsələlərində özünə yönəldilən bəzi ittiham və iddialara cavab verir.
6. Vasiyyə. Əqidə məsələlərini qısaca ələ alan bir kitabdır (Qahirə 1936).

Son beş əsərin əhatə etdiyi mövzular, Osmanlı alimlərindən Bəyazizadə Əhməd Əfəndi tərəfindən kəlam dərsliklərinin tərtibinə görə "Əl-usülül-münife" adı ilə bir araya gətirilmiş, yenə eyni müəllif tərəfindən "İşarətül-məram" adı ilə şərh edilmiştir. Əbu Hənifəyə nisbət edilən, oğluna və bəzi tələbələrinə xitabən yazılmış dini, elmi və əxlaqi ibrətləri ehtiva edən başqa risalələr də var. Hətda Onun fiqh elminə də böyük töhfəsi olmuşdur. Əbu Hənifənin fiqh elmi fikrinin inkişafına böyük töhfəsi, digər məzhəb imamları və İslam alimləri tərəfindən də müxtəlif üslublarda ifadə edilmişdir. İmam Şafinin, fiqhlə məşğul olan bütün alimlərin Əbu Hənifəyə təşəkkür borclu olduğunu dilə gətirən məşhur sözü ("İnsanlar fiqhdə Əbu Hənifənin iyalidir", İbn Abdülber, s. 136) onun fəqihlər yanındakı ehtiramını bildirməyə kifayətdir.

Şafii məzhəbinin imamı, böyük müctəhiddir. O, 150-ci ildə (767) Qəzzədə dünyaya gəlib. Şafinin gözəl üzlü bir insan olduğu, sünnəyə tabe olmaq məqsədilə saç və saqqalını xınayla boyadığı, and içməkdən çox çəkindiyi, gecənin bir hissəsini ibadətlə keçirdiyi, daha çox Quran oxumaq üçün gecə təravih namazlarını evində tək qıldığı, beləliklə bir ayda çox xətm etdiyi, rəvayətə yol açıb işləməyə və ibadətə mane olduğu üçün çox yeməməyə xüsusilə diqqət etmişdir. Səmimi bir dindarlığı şüar tutan Şafiinin müxtəlif məlumatların xeyri haqqında belə dediyi nəql edilir: "Quran öyrənənin nüfuzu artar, fiqhlə məşğul olanın dəyəri yüksələr, hədis yazanın dəlilləri qüvvətlənər, dil üzərinə işləyənin təbiəti öyrənər, riyaziyyat örgənənin mühakiməsi güclənər, özünü qoruya bilməyənə isə elm fayda etməz"^[21] (Zəhəbi, X, 24).

• Tələbələri

1. Əhməd ibn Hənbəl
2. İshaq ibn Rahaveyh
3. əz-Zəfərani
4. Əbu Sevr İbrahim ibn Xalid
5. Əbu İbrahim Muzəni
6. Rəbi ibn Süleyman Muradi

• Əsərləri

Şafiinin əsərlərinə gəlincə isə, Şafiinin fiqh təcrübəsi böyük nisbətdə şəxsən qələmə aldığı, qismən də tələbələrinə imla etdiyi əsərlər yolu ilə gəlmişdir. Busahədə ciddi bir dəyişiklik olmadan rəvayət edilmişdir. Şafiinin qövli qədim dövrəsinə aid təməl əsəri əl-Ḥuccə olub ən güclü ravisi Zəfəranidir. Kərabis və Əhməd ibn Yəhyanın bu əsərə aid rəvayətləri uzun ömürlü olmamışdır. Qövli qədim ravilərindən Əbu Səvr isə Şafiinin müəllif sistemini əsas götürərək əl-Məbsut adlı bir əsər ortaya çıxartmış, bəzi xüsuslarda Şafiiyə müxalif çıxmış özünə aid bir məzhəb meydana gətirmiş, fiqhi fikirləri vəfatından sonra Azərbaycan və İrminiye xalqının əksəriyyəti tərəfindən mənimsənmişdir. İmam Şafinin əsərlərini belə sıralaya bilərik:

1. əl-Umm . Bu əsər Şafii cədid dövrü fiqh düşüncəsini ən ətraflı şəkildə əks etdirir və təriqətin əsas mənbəyini təşkil edir. Süleyman və Zəfərani kiçik fərqlərlə bu əsəri ayrı-ayrılıqda rəvayət etmişdir^[22].
2. ər-Risalə . Fiqh fəlsəfəsi haqqında Şafiinin fikirlərini ehtiva edən bu kitab, Fiqh üsulu sahəsində günümüzə çatan ilk kitab olması baxımından önəm daşıyan bu əsər müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş və incələmə mövzusu olmuşdur.
3. əl-İmla (əl-Əmali). Şafinnin şəxsən özü yazmayıb tələbələrinə diktə etdiyi kitablara əl-imla və ya əl-Əmali deyilir.
4. Ər-Rəd. Şafii burada seçdiyi nümunələrlə İraq fəqihlərinin qiyas anlayışındakı nöqsanları göstərməklə bu fəqihlərin ən güclü bilinikləri nöqtədə müzakirə edilməkdədir.

Öz əsərlərindən əlavə ona nisbət edilən əsərlər də vardır. Həmin əsərlər bunlardır:

1. Əhkamul Quran
2. əl-Müsnəd
3. ər-Red əla İbn Uləyyə. Bu əsərin günümüzə qədər gəlib çatıb-çatmaması dəqiq deyil.
4. Divanuş-Şafii

Malik ibn Ənəs(ərəb. مالك بن أنس‎), Maliki məzhəbinin imamı, böyük müctəhid və mühəddis idi. İmam Malik, ən əhəmiyyətli elm mərkəzlərindən biri olan Mədinədə böyüdü.İmam malik Əməvilərin son dövrlərində, Abbasilərin ilk dövrlərində yaşamışdır^[23]. Əvvəllər elm təhsilinə rəğbət etməyib göyərçinlərlə vaxt keçirərkən bir gün atasının soruşduğu bir suala qardaşı Nadirin doğru, özünün səhv cavab verməsi və atasının, "Göyərçinlər səni yola verdi" deməsi üzərinə təhsilə qərar verdiyini və ilk olaraq Əbdürrəhman ibn Hürmüz əl-Arəcdən hədis dərsi almağa başladığını söyləyir. Qurani Kərimi də bu əsnada öyrənmiş olmalıdır. Böyük tabiin alimlərindən biri olan bu müəlliminin yanında keçirdiyi yeddi illik təhsil həyatından məşhur fəqih Rəbiatürreyinin dərslərinə qatıldı. Fiqhi mələkəsinin inkişafında və üsulunun formalaşmasında rəy tərəfdarı bu müəlliminin böyük təsiri olmaqla birlikdə özünün hədis və əsərə olan bağlılığı və Rəbianın sələfin fikirlərinə müxalifəti səbəbiylə son zamanlarda onun məclisini tərk etdiyi ifadə edilər. Bunun ardından özündən ən çox faydalandığı müəllimi İbn Şihab əz-Zühridir. İstər Əməvilər istər Abbasilər dövründə xəlifələr və qubernatorlarla yaxşı münasibət quran Malik bunu onlara haqqı və doğruyu tövsiyə etmənin bir vəsiləsi olaraq görmüş, şəxsi görüşmələrində və məktublarla onları irşada çalışmışdır. Dövlət adamları ilə tez-tez görüşməsi tənqid mövzusu olunduqda bunu bilərək etdiyini beləliklə onların layiq olmadığı şəxslərlə münasibətdə olmamasını istəmişdir. Xüsusilə həcc münasibətiylə Mədinəyə gələn xəlifələr ona böyük hörmət göstərir və özlərinə öyüd-nəsihət verməsini istəyərlərdi. Xəlifələr ondan hədis eşitdikləri kimi dərs almaları üçün uşaqlarını da onun yanına göndərərmişlər. Hədis dinləmək və ya uşaqlarına dərs keçmək üçün onu dəvət edən xəlifələrin təkliflərini qəbul etməmiş, elm bir kimsənin əyağına getməməlidir elmə gedilməsi lazım olduğunu söyləmişdir^[24]. Qaynaqlarda İmam Malikin yüz min ətrafında hədis əzbərləməklə birlikdə bu mövzudakı titizliyi səbəbiylə ancaq az bir qismini rəvayət etdiyi bilinir. Fətva mövzusunda olduğu kimi hədis rəvayəti barəsində da utancaq davranır, çox hədis rəvayət edənləri, hər bildiyini söyləyənləri qınayar, belə edənlərin insanların azmasına səbəb ola biləcəyini söyləyərdi. O öldükdə, evində hədis qutuları tapılmasına baxmayaraq, həyatda olarkən bunları rəvayət etməmişdi. Hədis mövzusunda əl-Muvattası ilə ilk təsnif çalışması edənlər arasında əhəmiyyətli bir yeri olan Malik, bütün hədis nüfuzlarında bu elmin zirvələrindən biri qəbul edilmiş, "hafiz, hüccət, imam, Əmirəl-möminin fil-hədis(Hədisdə möminlərin Əmiri)" kimi xüsusiyyət və ünvanlarla xatırlanmışdır. Hədislərin səhihliyini və sənətlərin səhihliyini bilmək üçün şübhəsiz nümunəvi bir şəxsiyyət idi. Özü son dərəcə etibarlı olduğu kimi rəvayətdə olduğu kəslər haqqında da eyni titizliyi göstərməsi onun iştirak etdiyi sənədlərin etibarlılığını ən yüksək səviyyəyə çatdırmışdır. İmam Malik bir mövzuda məsləhətləşdiyində dərhal fikir bildirməzdi, mövzuyla əlaqəli uzun düşünər, araşdırma edər, sonra cavab verərdi. Tələbəsi İbnul-Qasim onun, "Bir məsələ haqqında on ildən bəri düşünməkdəyəm, hələ qəti bir görüşə vara bilmədim" dediyini nəql edər (Qazı İyaz, I, 144). Allah və Rəsulunun adına səhv bir hökm etməkdən çəkindiyini deyərdi. Quran və Sünnədə açıq hökm olmayan xüsuslarda görüş bildirərkən, "Zənnimizcə belədir, belə hesab edirik, qəti olaraq bilmərik" kimi ifadələr istifadə edər, müəyyən bir qənaətə çatmayıbsa çəkinmədən bunu da söyləyərdi. Bir dəfə ona qırx səkkiz məsələnin soruşulduğunu, onlardan otuz ikisinə "bilmirəm" deyə qarşılıq verər və bir dəfə soruşduğumuz qırx sualın yalnız beşinə cavab verdiyi deyilir.

• Tələbələri

İmam Malikdən dərs almış şagirdlərin sayı minlərlə olmasına, baxmayaraq onların fikir və məzhəbinin yayılmasında yalnız bir hissəsi qabaqcıl oldu.

1. Abdullah ibn Vəhəb uzun müddət Malik ilə qaldı və Misirdə fikirlərini yaydı.
2. Abdurrahman ibn Qasim, İbn Vəhəbdən sonra Qasim Malikin tələbəsi idi və onun əsas tələbəsi hesab edilir.
3. İbnü əl-Qasim, məzhəb fiqh fəlsəfəsində böyük xidməti keçmişdir, Misirdə Əşhəb əl-Kaysın başqa bir tələbəsidir. Bu üç zattan faydalanan bir Misirli tələbə olan Əbu Məhəmməd ibn Əbdülhakəmdir. Şimali Afrikada tarazlığın yayılmasına xidmət edənlər arasında İbn Ziyad əl-Absi, İbn Qənim əl-Kədi, Behlûl ibn. Əsəd b. Rəşid və İbn Fərrux, İbn əl-Kasımdan al-Əsəd və başqalarıda vardır.

• Əsərləri

1. əl-Muvatta. İmam Malikin ən mühüm əsəri əl-Muvatta olsa da, tabaqat kitablarında ona nisbət edilən bəzi başqa məsələlər var. Qadi İyaz deyir ki, bunlar bir qism tələbələri tərəfindən rəvayət olunduğunu çoxu ondan səhih sənədlə nəql edilsə belə şöhrət qazanmamışdır. I (VII.) Əsrin ikinci yarısı və II (VIII.) Əsrin ilk yarısında hədislərin əhəmiyyətli ölçüdə yazılıb tərtib edilməsinin ardından başlanan təsnif işləri arasında günümüzə çatması baxımından Malikin əl-Muvattasını böyük bir əhəmiyyətə malikdir. Əsər fiqh mövzularına görə təsnif edilən hədislər yanında səhabələrin fikirlərini, tabiun fətvalarını və öz ictihadlarını da ehtiva etdiyindən ayrıca fiqh baxımından əhəmiyyət daşıyar və ümumi olaraq hədis və fiqhə dair yazılan ilk əsər qəbul edilir.İmam Malikin bioqrafiyasına dair günümüzə çatan ilk yığcam məlumatlar İbn Sadın "Ət-Təbəqə"sində yer almış olub böyük ölçüdə Malikin tələbəsi Vaqıdiyə dayanır. İbn Quteybə və İbn əl-Nədimin verdiyi son dərəcə çox qısa məlumatın qaynağı İbn Sad olmalıdır.
2. ət-Təfsir.
3. Risalə fil-qədər vər-rədd əla-l-qədəriyyə.
4. Kitabun-Nüfum.
5. Kitabus-Sirr

• Əhli Sünnə
• Şafi məzhəbi
• Hənbəli məzhəbi
• Maliki məzhəbi
• Hənəfi məzhəbi
• Əşərilər
• Matüridilər

• Ahmet Özel , “Malik b. Enes”, TDV İslam Ansiklopedisi, İsamyayınları,Ankara 2003, cild 27, s.506-513.
• Aybakan Bilal, “Şafii”, TDV İslam Ansiklopedisi, cild 38 İstanbul 2010 s.223-233.
• Baktır Mehmet , “MÜTEKADDiMUN SELEFiYYE VE METOD ANLAYlŞI” c.VIII, Sivas 2004 s.25-48
• Bünyadov Ziya və Məmmədəliyev Vasim, “Qurani-Kərim və Tərcüməsi”, Ankara 2018, 607s.
• Fığlalı Ethem Ruhi, “Çağımızda İtikadi İslam Mezhebleri” 11.Baskı, Kahraman Ofset İstanbul,1999, 443s.
• Gölcük Şerafeddin, “Kelam” , Tekin kitabevi yayınları, Konya1991,422s
• İlyas Üzüm ,Mustafa Öz, “İslam Məzhəbləri Tarixi”, Bakı 2008,159s.
• Kandemir M.Yaşar , “Ahmed b. Hambel”, TDV İslam Ansiklopedisi İstanbul İsamyayınları 1989, cild 2 s.75-80
• Kazaxstani Əbu Muhammad, Sünnə Əhlinin İmamı Əhməd ibn Hənbəl, Qahirə 2006, 62s
• M.Sait Özervarlı , “Selefiyye” , c.36 , İstanbul 2002, s.399-402
• Uzunpostalcı Mustafa , “Ebu Hanife” TDV İslam Ansiklopedisi, İsamyayınları istanbul 1994, cild 10, səh. 131-138
• Beyazizade (Tərcümə edən İlyas Çelebi) İmam Azam Ebu Hanifenin İtikadi Görüşleri, İstanbul-1996, s.170
• Okuyucu Nail, Şafii mezhebinin teşekkül süreci, İstanbul 2015 s.564
• Yuceer İsa , Kelam hikmet ilişkisi Birinci baskı Konya, Nisan 2007 s.429

• Sələfi salihin kimdir?
• Sələfiyyə