Salmas Zelzelesi 1930 - Wikipedia
1930-cu il Salmas zəlzələsi — 7 may 1930-cu ildə, Tehran vaxtı ilə saat 01:34:26-da Pəhləvilər İranının Qərbi Azərbaycan ostanında baş tutmuş zəlzələ. İranın ən böyük zəlzələlərindən biridir. Moment maqnitudası üzrə 7,1 bal gücündə olmuş və maksimum Merkalli intensivliyi IX olmuşdur.[3] Zərərli foreşok əsas hadisədən on beş saat əvvəl baş vermiş və bunu güclü hiss edən insanlara xəbərdarlıq olmuşdur. Seysmoloqların və seysmoloji təşkilatların hesabatları göstərir ki, İranın şimal-qərbində və Türkiyənin cənub-şərqində 3,000-ə qədər insan həlak olmuşdur.
| 1930-cu il Salmas zəlzələsi | |
|---|---|
| Növü | Maili-sürüşən qırılma |
| Tarix |
|
| Maqnituda | 7.1 Mw[1] |
| Hiposentrin dərinliyi | 15 km (9.3 mil)[1] |
| Episentrin yeri | 38°05′ şm. e. 44°47′ ş. u.HGYO[1] |
| Ölənlər | 1,360–3,000 nəfər[2] |
| Xəritədə yeri | |
|
|
|
Salmas düzündə və ətraf dağlıq rayonlarda altmış kənd (o cümlədən əhalisi köçürülüb Salmas adı ilə yenidən qurulan Dilman qəsəbəsi) məhv edilmişdir. Dağıdıcı afterşok ardıcıllığı bir çox kəndlərə təsir etmiş və bəzi hallarda əsas təkan zamanı dağıntılardan xilas olan bəziləri kəndlərə ziyan dəymişdir. Regionda təftiş aparılmışdır, lakin onilliklər sonra o zaman əhəmiyyətli səth qırılmaları və digər yerüstü təsirlər sənədləşdirilmişdir.
Zəmin
redaktəSalmas düzündə episentri 300 kv. metkilor (120 kv. mil) və Urmiya gölünün şimal-qərbində yerləşir. Bu ərazidə zəlzələdən əvvəl təxminən min il ərzində əsasən xristianlar məskunlaşmışdı. Bu, 1900-cü ildən İranda baş vermiş ən böyük zəlzələlərdən biri idi. Düzənliyi əhatə edən dağlıq ərazilər bir-birindən çox uzaqda yerləşən kəndlərlə (əhalisi əsasən kürdlərdən ibarətdir) son dərəcə təcrid olunmuşdur. Montan kəndliləri əsasən buğda və maldarlıqla dolanırdılar. Qərbdə, Türkiyə sərhədinin yaxınlığında regionun ən yüksək zirvəsi olan Aravil dağı vulkanı yerləşir.[4][5]
Foreşok
redaktə6 may 1930-cu ildə Tehran vaxtı ilə saat 10:03:26 radələrində meynşok ilə eyni ərazidə nisbətən güclü foreşok baş vermişdir. Bu dağıdıcı hadisə 25 nəfərin ölümünə səbəb olmuş, Azərbaycan SSR-nin şimal-qərbinə və Türkiyənin cənub-şərqinə qədər hiss olunmuşdur. Kərpic evlərə ciddi ziyan dəymişdir. Damlar və divarlar uçmuş, bəzi hallarda bütün evlər darmadağın olmuşdur. Vadidə yaşayan bir çox kəndlilər növbəti gecəni açıq havada keçirmiş və əsas hadisə zamanı xilas olmuşdular, lakin sarsıntının o qədər də hiss olunmadığı dağlıq kəndlərdə (Şəkəryazısı, Şeydan, Aşnaq, Aslanik və s.) əhalidə narahatlıq yaşanmamışdır. Çoxları qapalı şəraitdə yatırdı və bu, 15 saatdan bir qədər sonra baş verən meynşok zamanı həmin ərazilərdə yüksək itkilərə səbəb olmuşdur.[4]
Zəlzələ
redaktə| M | Tarix | Vaxt (UTC) |
|---|---|---|
5
|
May 8
|
05:29:32
|
5
|
May 8
|
15:05:28
|
6.25
|
May 8
|
15:35:28
|
5
|
May 8
|
23:38:22
|
5
|
May 10
|
21:43:33
|
5.25
|
May 23
|
09:48:23
|
5.5
|
May 29
|
17:14:59
|
5.25
|
June 4
|
07:28:08
|
5.25
|
Aug 3
|
22:05:59
|
| Tchalenko, Berberian, 1974 | ||
Zəlzələ maili-sürüşən qırılma nəticəsində olmuş, şimalda Ermənistanda Leninakan və Gürcüstanda Tbilisi, cənubda isə İraqda Bağdad və Kərkükdən tutmuş çox geniş ərazidə hiss olunmuşdur. Qərbdən-şimal-qərbə doğru uzanan qırılma xətti üzərində əyilmə-sürüşmə hərəkəti (normal qırılma, şimal-şərq tərəfi aşağı) ilə yanaşı, dekstral zərbə-sürüşmə hərəkəti baş vermişdir. ABŞ-nin Milli Geofizika Verilənlər Mərkəzi hadisə ilə bağlı 1,360 nəfərin öldüyünü, Belçika Fəlakətlərin Epidemiologiyası üzrə Araşdırma Mərkəzinin EM-DAT verilənlər bazası, eləcə də Ambraseys və Melvill hər ikisi 2,500-ü nəfəri siyahıya almışdır. Çalenko və Bərbəryan, BŞGX PAGER zərər təxminləri bazası və Utsu 2,514 nəfərin həlak olduğunu yazmışdır. Utsunun siyahısı 1,360 və 3,000 nəfər kimi digər təxminləri də qəbul edir.[4][2][6]
Ziyan
redaktəSalmas düzünün cənub-qərbində və ətraf dağlıq rayonlarda altmış kənd və 40-a yaxın kilsə dağılmışdır. Ən böyük dağıntı zonasında (Köhnəşəhr, Pəyəcik və Zivəcik kəndləri ilə həmsərhəddir) bütün evlər və kilsələrin birindən başqa hamısı dağılmışdır. Bu ərazidən şərqdə yerləşən böyük Dilman kəndində 1,100 itki olduğu bildirilmişdir, lakin seysmoloqlar C. S. Çalenko və M. Bərbəryan bu rəqəmin etibarlılığını şübhə altına almışdılar. Kiçik kəndlərdə sağ qalanlar itkinlərin dəqiq sayını vermişdilər, çünki onlar qurbanları adları ilə xatırlayırdılar, lakin 18,000 nəfərlik kənddə sağ qalanlar itkilərin həcmini müəyyən edə bilməmişdilər. Orada cəmi iki ev qalmışdı və kəndin əhalisi qərbə doğru yeni bir yerə köçürülmüşdür və bura Salmas adlandırılmışdır.[7]
Salmas düzünün cənubunda, qərbində və şimalında dağlarda yerləşən kəndlər ümumiyyətlə daha kiçik həcmdə idi və məhv olmuş kəndlərin ümumi sayının təxminən yarısını təşkil edirdi. Boruslikalanda (dağıdılmış ən qərb kəndi) foreşok hiss olunmamış və itkilər çox olmuşdur. Urmiya gölünün şərqində və Təbrizin cənub-qərbində) də foreşok güclü hiss olunmamış, lakin burada Mamağan kəndinin tamamilə dağılmış və 85 nəfər həlak olmuşdur. Digər yaxınlıqdakı kəndlər demək olar ki, zərər görməmiş və müxtəlif miqdarda zərər torpaq növünə aid edilmişdir.[7]
Yer effektləri
redaktəYerin postzəlzələdən tədqiqi seysmoloqlar N. N. Ambraseys və S. P. Melvill tərəfindən aparılmışdır, lakin 1970-ci illərin ortalarına qədər tamamlanmamışdır. Həmin dövrdə Şurgil və Köhnəşəhr kəndləri arasında 1–4 metr (3 ft 3 düym–13 ft 1 düym) arasında sağa doğru əyilmiş 16 kilometr (9.9 mil) ölçüsündə səth qırıntıları yerləşirdi. Qərb-şimal-qərb meyilli qırılmanın əhəmiyyətli şaquli hərəkəti də müşahidə edilmiş, daha da böyük maksimum yerdəyişmələr 4–6 metr (13–20 ft) olmuşdur, lakin müşahidə olunan səth qırılma boyu orta şaquli sürüşmə təxminən 1.2 metr (3 ft 11 düym) idi. Təxminən 30 kilometr (19 mil) uzunluğunda müşahidə olunan qırılmalar sarsıntılardan dərhal sonra mövcud idi, lakin 45 il sonra tədqiqatlarını tamamlayana qədər səth xüsusiyyətlərinin təxminən yarısı eroziyaya məruz qalmışdır. Digər təsirlərə pozulmuş axın və bulaq axını, su cədvəlinin dəyişməsi və sürüşmələr daxildir.[6]
Afterşoklar
redaktəZəlzələdən sonra güclü və dağıdıcı afterşoklar silsiləsi təxminən üç ay yarım davam etmişdir. Ardıcıllığın ən böyüyü 8 mayda baş tutmuşdur. Hadisə ilkin meyzseysmal ərazinin şimal-şərqində əlavə dağıntılara səbəb olmuşdur. Meynşok ilə az qala dağılan Qotur daha bir ciddi zərbə almışdır. Digər kəndlər (Çalyan, Givəran, Mir Ömər və Ravyan) da böyük dağıntılarla üzvləşmişdir. Şəkəryazı cənub-şərq bölgəsində meynşokdan ciddi təsirlənməmişdir, lakin 8 may hadisəsi zamanı böyük dağıntılar yaşayan kənd olmuşdur. Bu şok daha dörd ölümlə nəticələnmişdir.[6][8]
Həmçinin bax
redaktəMənbə
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ 1 2 3 ISC, ISC-GEM Global Instrumental Earthquake Catalogue (1900–2009), Version 2.0, International Seismological Centre, 2015, 2016-11-25 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2023-12-04
- ↑ 1 2 USGS, PAGER-CAT Earthquake Catalog, Version 2008_06.1, United States Geological Survey, September 4, 2009, January 15, 2018 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: December 4, 2023
- ↑ Berberian, M., Earthquakes and Coseismic Surface Faulting on the Iranian Plateau, Developments in Earth Surface Processes (1st), Elsevier, 2014, səh. 595, ISBN 978-0-444-63292-0
- ↑ 1 2 3 Tchalenko, Berberian, 1974. səh. 151–155, 159
- ↑ Yeats, R. S.; Sieh, K. E.; Allen, C. R. The Geology of Earthquakes. Oxford University Press. 1997. səh. 479. ISBN 978-0-19-507827-5.
- ↑ 1 2 3 Ambraseys, N.N.; Melville, C.P. A History of Persian Earthquakes. Cambridge University Press. 2005. 80, 81. ISBN 978-0-521-02187-6.
- ↑ 1 2 Tchalenko, Berberian, 1974. səh. 161, 172–186, 209, 210
- ↑ Berberian, M., "Tabas-e-Golshan (Iran) catastrohic earthquake of 16 September 1978; A preliminary report" (PDF), Disasters, 2 (4), 1979: 212, 2017-08-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib
Ədəbiyyat
redaktə- Tchalenko, J.S.; Berberian, M., "The Salmas (Iran) earthquake of May 6, 1930", Annali di Geofisica, 27 (1–2), 1974: 151–212, April 24, 2022 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: February 24, 2023
- Utsu, T. R., A List of Deadly Earthquakes in the World: 1500–2000 // International Handbook of Earthquake & Engineering Seismology, Part A, Volume 81A (First), Academic Press, 2002, ISBN 978-0-12-440652-0
Xarici keçidlər
redaktə- The International Seismological Centre has a bibliography and/or authoritative data for this event.
