Tuskulan Sohbetleri - Wikipedia

"Tuskulan söhbətləri" (lat. Tusculanae disputationes) — Siseronun daha çox əxlaqi məsələləri əhatə edən fəlsəfi kitablarından biri. Təxminən m.ö. 45 ildə tamamlanmışdır.

Bu kitab Sisero yaradıcılığının ən uca zirvəsi sayılır. O, Sezara qəsd edən Markus Brutusa həsr olunmuşdur və beş kitabdan ibarətdir: 

1. “Ölümə qarşı biganə olmaq”;
2. “Ağrıdan qurtarmağın yolu”; 
3. “Kədərdən təsəlli tapmaq”; 
4. “Ehtiraslar haqqında”;
5. “Yetərli olan ərdəm haqqında”.

Bu kitablarda Sisero çoxlu fəlsəfi və əxlaqi məsələlərə toxunmuşdur. Onun fikrincə fəlsəfi düşüncəyə yiyələnmək və müdriklik məqamına çatmaq həyatı məzmunla doldurur və bunlar qocalıq, ağrı, ölüm, itki kimi əzabları yüngülləşdirir.

Bu əsərdə ölüm qarşısında qorxu hissi haqqında söhbət açılır. Həm də burada ölümün şər olub-olmaması və insan ruhunun mahiyyəti haqqında düşünülür. Ölüm şər ola bilməz, çünki demək olmaz ki, ölülər bədbəxtdirlər. Şər kimi anlayış yalnız bu dünyada vardır. Burada Sisero ruhun ölməzliyini və ruhların bədənlə birlikdə öldüyünü iddia edənlərin fikirlərini verərək belə qərara gəlmişdir ki, hər iki halda ölümdən qorxmaq lazım deyildir. Çünki, ölməzliyin tərəfdarları haqlıdırlarsa, insanı ölümdən sonra həzzlərlə dolu gözəl həyat gözləyir; ruhun ölümünü iddia edənlər haqlıdırlarsa, onda ölümdən sonra heç bir şey olmayacaqdır^[1]. Bədənin ölümündən sonra ruhların əzabda olması haqqında inancları Sisero rədd etmişdir. Çünki belə olarsa, onda insanlar əbədi olaraq əzablar üçün yaradılmış olardılar, bu isə ədalətə uyğun deyildir^[2] Ona görə də, Siseronun fikrincə bu kimi inanclar uydurmadır.

Bu əsərdə həm də iddia edilir ki, ağrı əzablı olsa da rüsvayçılıq və abırsızlıq qədər şər də deyildir^[3]. Buna görə də filosof gərək hər bir ağrıya və çətinliklərə qarşı dayanıqlı olsun, öz simasını itirməsin^[4]. Əzablar dözülməz olsa da müdrik həyatına son qoymaqla onlardan qurtulmalıdır. Hər bir insanda təbiətdən verilmiş xeyir və ərdəm vardır. Onları inkişaf etdirərək xoşbəxt olmaq mümkündür. Ancaq, insan dünyaya gələn kimi şərlə əhatə olunur və onlar onun canına hopur. Hər şey ailədən başlayır, sonra cəmiyyətdə davam edir. Kütlələr, qohumlar, dostlar, fərqli mürşidlər və müəllimlər də insanda yanlışlıqları artırır. Beləliklə, təbiətdən yadlaşma baş verir. Belə bir təsəvvür yaranır ki, insan pul, şöhrət və hakimiyyəti əldə etmək üçün yaşamalıdır. Beləliklə, insan ərdəmlə deyil, şöhrətpərəstliyin arzusu ilə yaşayır. Xalq da bu hissləri dəstəkləyir. Hər bir bədbəxtliyin səbəbi də elə budur. Ona görə də, fəlsəfənin məqsədi ruhları tərbiyə etmək, onları təbii ərdəmə qaytarmaqdır.^[5]

Bədbəxtliklərdən qurtulmaq üçün fəlsəfəyə müraciət edilməlidir. Fəlsəfə insanı təbiətə qaytarır. Ancaq, o bir anda əldə edilmir. Fəlsəfəyə doğru uzun müddət gedilməlidir ki, o məqam gəlib çatasan. Bədbəxtlik hər insan üçün böyük əzabdır. Ancaq, müdrik insan onu daha yüngül keçirir, çünki o ona hazırlıqlı olur.

Siserona görə xoşbəxtliyə çatmağa ehtiraslar mane olur. Müdrik insan üzərində kədər hökmranlıq etməz. Kədərdən azad olmaq eyni zamanda qorxudan da azad olmaq deməkdir. Bundan başqa aşırı sevinc və istəklər vardır. Ancaq, kədər və qorxuya sinə gələn müdrik üçün onlardan yayınmaq daha asandır.^[6]

Xəsis, qəzəbli, həsəd aparan, vaxtını eyş-işrətlə keçirən, qorxaq, arvadbaz, acgöz kimi insanlar bədbəxtdirlər, çünki yanlış və təbiətə zidd olan ehtiraslar onlara güc gəlmişdir. Ehtiraslarını təmin edən və onların hökmü ilə davranan insanı heç nə sevindirə bilməz, çünki ehtirasların sonu yoxdur. Birini təmin edən kimi başqasını təmin etmək istəyi yaranır. Sağlam və varlı insan belə xoşbəxtliyin mahiyyətini bilmirsə, bütün maddi nemətləri əldə etmiş olsa belə bədbəxt həyat sürür. Çünki o, ruhun yüksəlişinə aparan yollarını aça bilməmişdir. Xoşbəxt insanın ruhu isə küləksiz havada bir dənizə bənzərdir ki, onu heç nə sakit durumdan çıxarda bilməz. Belə insan təbiətinə uyğun yaşayır, ehtiraslarını cilovlayır.^[7]

Hər şeyin əxlaqı var və hər şeyin yaxşısı əxlaqlı olanıdır. Ərdəmli və xoşbəxt insan hər şeyi əxlaqla edir. O, həyatını və davranışlarını elə qurur ki, heç nədən utanmasın, heç nəyə ehtiyacı olmasın və heç nədən qorxmasın. Onun elədiyi hər şey gözəl, yüngül və ürəklərə yatan tərzdə alınır.^[8]

Siseronun əxlaqi problemlərinin mərkəzində insanpərvərlik (humanizm) ideyası dururdu. Bunun da sonralar Avropada humanist fəlsəfələrin yaranmasında böyük təsiri olmuşdur. Ümumiyyətlə, onun fəlsəfi fikirləri Qərb fəlsəfəsinin inkişafında böyük rol oynamışdır.