Xelil Rza - Wikipedia

Xəlil Rza Ulutürk 1932-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycanın Salyan rayonunun Pirəbbə kəndində dünyaya gəlmişdir. Bəzi qaynaqlarda onun doğum tarixi 1933-cü il olaraq qeyd edilib. Belə ki, şairin pasportu və hərbi biletində təvəllüdü 1933-cü il yazılıb. Lakin X.Rzanın özü doğum tarixinin 1932-ci il olduğunu bildirib və özünün "Təşviqatçı" jurnalı ilə yaşıd olduğunu söyləyib.^[2][3]

Xəlil Rzanın atasının adı Rza Nağıyev, anasının adı isə Xanım Nağıyevadır. Xəlil Rzanın babalarından Rüstəm bəy 1918-ci ildə erməni daşnaklarının Azərbaycanda həyata keçirdiyi etnik təmizləmə zamanı şəhid edilmişdir. Xəlil Rzaya adını verən digər babası Xəlil bəydir. Xəlil bəyin "bir az torpağı, bir cüt öküzü və bir kotanı" olduğu üçün 1933-cü ildə Sovet hökuməti tərəfindən əmlakı müsadirə edilib. Daha sonra isə millətçi fikirlərinə görə Sovet hökuməti tərəfindən 1937-ci ildə həbs edilərək Sibiryaya sürgün edilmişdir. Ailə əmlakını itirdikdən sonra 1939-cu ildə Salyana köçmək məcburiyyətində qalır.^[4]

Bunda sonra ailənin bütün yükü artıq 30 yaşlarında olan Xəlil Rzanın atası Rza bəyin üzərində olur. Mühasiblik və müfəttişliklə məşğul olan Rza bəy İkinci Dünya müharibəsi başlayar-başlamaz orduya çağırılmış, 1941-1942-ci illərdə Moskva yaxınlığında gedən döyüşlərdə böyük fədakarlıqlar göstərmişdir. Salyana qayıtdıqda onun bədənində mərmi və bombalardan yaranmış 17 yara var idi. Rza bəy 1957-ci il oktyabrın 17-də bu yaralar səbəbindən vəfat etmişdir.^[4][5] Xəlil Rza Ulutürkün hələ uşaq yaşlarında şahidi olduğu bu acı hadisələrin şairdə buraxdığı izlər sonrakı dövrlərdə onun ədəbi əsərlərində, elmi işlərində və geniş kütlələr qarşısında etdiyi çıxışlarında özünü göstərmişdir.^[6]

Xəlil Rza xatirələrində atasından sevgi və həsrətlə bəhs edir, ona milli şüuru aşılamaqla yanaşı, milli ədəbiyyata və fikir dünyasına maraq oyadan şəxsin də məhz atası olduğunu qeyd edir. Belə ki, Xəlil Rza Ulutürk Füzuli, Raci, Sabir, Ziya Göyalp, Tofiq Fikrət kimi şairlərin şeirlərini ilk dəfə atasının – Rza bəyin səsindən dinləmişdir.^[7]O bu barədə xatirələrində yazır:

Müstəqil Azərbaycanın birliyinin və mədəni irsin nəsildən-nəsilə ötürülməsinin yalnız ana dilinin qorunması ilə mümkün olduğunu vurğulayan Xəlil Rza Ulutürk, şeirlərində və elmi işlərində ana dil mövzusuna xüsusi həssaslıq göstərmişdir. O, xatirələrində Azərbaycan dilinin bütün incəliklərini və ahəngini məhz anasından öyrəndiyini xüsusilə vurğulayır. O həmçinin anasının evdar xanım olduğunu, 5 oğlan, 3 qız övlad böyütdüyünü bildirir.^[7]Xəlil Rza Ulutürk kimi qardaşları Rüstəm, Tofiq, Məmməd, Böyükxanım, Ulduz, Arifə və Fərhad da şeirə olan meyilləri ilə tanınırlar.^[8]

Xəlil Rza Ulutürk 1939-cu ildə Salyan rayonu 2 nömrəli orta məktəbdə təhsil həyatına başlamış və 1949-cu ildə orta məktəbi bitirmişdir. Ulutürkün düşüncə dünyasını şeirlə ifadə etmə meyli orta məktəb illərində formalaşıb. Onun orta məktəb illəri ədəbi yaradıcılığının hazırlıq dövrü sayılır. Müasir və klassik yazarların, eləcə də şifahi xalq ədəbiyyatının əsərləri ilə tanış olan şair bu illərdə özünü şeir vasitəsilə ifadə etməyə başlayır.^[9]

Xəlil Rza Ulutürk 1949-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinə daxil olur. O, universitetdə oxuduğu dövrdə Cəfər Xəndan və Bəxtiyar Vahabzadənin rəhbərlik etdiyi ədəbi dərnəyə qoşulur. Daha sonra Xəlil Rza Ulutürk “Azərbaycan Yazıçılar Birliyi”nin sədri Mirzə İbrahimovun rəhbərliyi ilə təşkil olunan “Gənclər Günü” tədbirlərində iştirak edir. Ulutürkün daxil olduğu bu ədəbi mühit onun şair kimi yetişməsində və ədəbi biliklər qazanmasında mühüm rol oynayıb.^[9]

Xəlil Rza Ulutürkün şeirləri 1949-1954-cü illərdə tez-tez çap olunur. Beləliklə o, ədəbi mühitdə tanınmağa başlayır. Ulutürk 1954-cü ildə universitetdən məzun olur və həmin il “Azərbaycan Yazıçılar Birliyi”nə üzv seçilir.^[10] Universitet təhsilini başa vurduqdan sonra “Azərbaycan Qadını” jurnalında işləməyə başlayır və iki il bu jurnalda fəaliyyət göstərir.^[11]

1957-1958-ci dərs ilində Xəlil Rza Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının tövsiyəsi ilə Moskvaya, M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu nəzdində fəaliyyət göstərən Ali Ədəbiyyat kurslarına göndərilmişdir.^[12] N.Xəzri, Ə.Kürçaylı, Qabil, M.Araz, S.Tahir, Ə.Əylisli, Fikrət Qoca, A.Mustafazadə, S.Məmmədzadə və başqaları da həmin təhsil ocağında oxumuşlar. Bu kurslarda müxtəlif illərdə Çingiz Aytmatov, Rəsul Həmzətov, Yevgeni Yevtuşenko, David Kuqultinov və başqaları da təhsil almış, görkəmli yazıçılar Pablo Neruda, Romen Rollan, Nazim Hikmət və başqaları ilə kursun müdavimlərinin maraqlı görüşləri keçirilmişdir. X.Rza Pavel Antokolskinin sinfində oxumuşdur.^[11]

● Bakı, Şirvan, Salyan, Göygöl və Xaçmaz şəhərlərində mərkəzi küçələrdən biri Xəlil Rza Ulutürkün adını daşıyır.

● Bakı şəhərində bir kitabxana Xəlil Rza Ulutürkün adını daşıyır.

● Xəlil Rza Ulutürkün Bakı şəhərində yerləşən məzarının üzərində onun heykəli ucaldılmışdır.

● Salyan şəhərində Xəlil Rza Ulutürkün adını daşıyan park salınmışdır.

● Salyan şəhərində “Ata-oğul” xatirə kompleksində Xəlil Rza Ulutürkün barelyefi vurulmuşdur.

1. Bahar gəlir. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1957, 40 səh.
2. Sevən gözlər. Bakı: Azərnəşr, 1959, 84 səh.
3. Məndən başlanır vətənim. Bakı: Yazıçı, 1988, 338 səh.
4. Davam edir 37. Bakı: Gənclik, 1992, 528 səh.
5. Ayla günəş arasında. Bakı: Yazıçı, 1992, 548 səh.
6. Qəhrəman Təbrizim. Bakı: Gənclik, 1994, 348 səh.
7. Uzun sürən gənclik. Bakı: Azərnəşr, 1994, 435 səh.
8. Türkün dünyası. Bakı: "Qorqud" nəşriyyatı, 1994, 351 səh.
9. Mən Şərqəm. Bakı: Elm, 1994, 766 səh.
10. Bağışla, ey Vətən. Bakı: "Qorqud" nəşriyyatı, 1996, 146 səh.
11. Ömür kitabını yazan şairə. Bakı: "Mütərcim" nəşriyyatı, 1998, 110 səh.
12. Lefortovo zindanında. Bakı: "Azərbaycan" Nəşriyyatı, 1998, 240 səh.
13. Xəlil Rza: Seçilmiş əsərləri, iki cilddə. "Şərq-Qərb" Nəşriyyatı, 2005.
14. Xəlil Rza: Seçmələr. Bakı: "Kitab Klubu", 2015.

• Laləzar Mustafayeva — "Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram"

• Əliyeva, Aynurə. Haqq pərvanəsi – Xəlil Rza (az.). Bakı: F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası. 2017.
• XƏLİL RZA ULUTÜRK- Biblioqrafiya (PDF) (az.). Bakı: M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası. 2017. ISBN 978 9952 476 02 6.
• Ulutürk, Firəngiz. Müasirləri Xəlil Rza Ulutürk haqqında (az.). Bakı: Çinar-Çap. 2004.
• Tahir, Söhrab. Günəşdən pay alan şair (az.). Bakı: Gənclik. 1999.
• Nəbiyev, Bəkir. İstiqlal şairi, Seçilmiş Əsərləri V cilddə (az.). III. Bakı: Çinar-Çap. 2009.Əsgərli, Əlizadə. Milli İdeal Mücahidi (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyat. 2005. ISBN 5-8066-1780-7.
• Axundlu, Yavuz. İstiqlal Şairləri (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyat. 1998. ISBN 5-8066-0949-9.

• Xəlil Rzanın şəxsi saytı Arxivləşdirilib 2005-03-19 at the Wayback Machine
• Xəlil Rza zindanda ^{[ölü keçid]}
• Xəlil Rza Ulutürkün doğum günüdür
• Ağadadaş Ağayev — Xəlil Rza Ulutürk -Gəldin
• https://oxu.az/society/607329