Yeni Iqtisadi Cografiya - Wikipedia

Yeni iqtisadi coğrafiyanın yaranması iqtisadiyyat elmində inqilabın dördüncü dalğasını hesab edilir. Onun mahiyyəti resurslardan istifadədən gəlirləri artırmağa imkan verən rəqabət modellərini yaratmaqdır. Hesab edilir ki, dönüş nöqtəsi 1970-ci illərdə, sənaye bazarları nəzəriyyəsi çərçivəsində ilk belə modellərin yaradıldığı zaman baş tutmuşdur.^[3] Sonrakı tədqiqatlara Avinaş Diksit və Cozef Stiqlitsin 1977-ci ildə "The American Economic Review" jurnalında dərc olunmuş "İnhisarçı rəqabət və optimal məhsul müxtəlifliyi" əsəri böyük təsir göstərmişdir.^[4] Məqalədə təklif olunan modellər Edvard Çemberlin tərəfindən hazırlanmış inhisarçı rəqabət doktrinasının rəsmiləşdirilməsinin nəticəsi idi. 1970-ci illərin sonlarında bir sıra nəzəriyyəçilər beynəlxalq ticarəti öyrənmək üçün sənaye bazarları nəzəriyyəsinin analitik üsullarından istifadə etmişdilər. Bir neçə ildən sonra həmin analitik alətləri elmi-texniki tərəqqi və iqtisadi artımı tədqiq edənlər götürmüşdülər. Eyni zamanda, təhlil üçün əsas alət Diksit və Stiqlits modeli olaraq qalmışdır. Onun tətbiqi mexaniki deyildi.^[3]

Pol Kruqman iqtisadi coğrafiyanın mövzu sahəsində tədqiqat üçün yeni analitik vasitələrdən istifadə etməyə ilk cəhd etmişdir. Alimin özü yazmışdır ki, bütün peşə həyatını beynəlxalq iqtisadiyyat sahəsində mütəxəssis kimi keçirmişdir və bu zaman iqtisadi coğrafiyanın problemləri haqqında düşünsə də, onları dərk etməmişdir.^[5] Yeni iqtisadi coğrafiyanın son formalaşması 1999-cu ildə Masahisa Fucita, Pol Kruqman və Entoni Veneyblsın "Məkan iqtisadiyyatı" kitabının nəşri ilə bağlıdır. Bu əsərdə iqtisadi fəaliyyətin məkanının təhlilinə görə Kruqman 2008-ci ildə "Nobel" mükafatına layiq görülmüşdür. Kitabın giriş hissəsində müəlliflər regional elmdən və şəhər iqtisadiyyatından onların təhlili üçün ən mühüm modelləri təsvir etmiş, bununla da yeni iqtisadi coğrafiyanın davamlılığını göstərmişlər. Bu modellər Yohan fon Tünenin klassik təcrid olunmuş dövlət modelindən, Alfred Marşallın xarici təsirlərdən, şəhərlərin ölçüsünün onların ixtisaslaşmasından asılılığını təsvir edən Henderson modelindən, həmçinin Kristaller və Löşün mərkəzi yerlər nəzəriyyəsi və əsas çarpan təhlili (ing. base-multiplier analysis) idi.^[6] Jak-Fransua Tiss, həmçinin qartopu effekti adlanan prosesə səbəb olan müsbət qarşılıqlı əlaqə prinsipinin yeni iqtisadi coğrafiyanın yaranmasında rolunu qeyd etmişdir.^[7]

Yeni yaranan istiqamətin regional elm, şəhər iqtisadiyyatı və yerləşmə nəzəriyyəsi ilə müqayisədə əsas üstünlüklərindən biri şəhərin (iqtisadi fəaliyyət mərkəzinin) mövcudluğunun verilənlərlə nəzərdə tutulmamasıdır. Yeni iqtisadi coğrafiya modellərində mərkəzin görünüşü məsafə amili nəzərə alınmaqla analitik şəkildə təsvir edilən mərkəzdənqaçan qüvvələrin qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Ümumiyyətlə, yeni iqtisadi coğrafiya coğrafiya elminə çoxdan məlum olan qanunauyğunluqların rəsmiləşdirilməsinin nəticəsidir.^[8]

Oksford Universitetinin iqtisadiyyat üzrə professoru Entoni Veneybls yeni iqtisadi coğrafiyanın iki analitik komponentinin mövcudluğu haqqında yazmışdır.^[9]

Birincisi, məkan qarşılıqlı təsirlərinin məsrəflərlə gəldiyinin etirafıdır. Bu o deməkdir ki, işçilər bir-birinə yaxın olmasalar, daha az səmərəli olacaqlar. Yeni iqtisadi coğrafiya yekun nümunənin müxtəlif malların və müxtəlif məkanlar arasında iqtisadi fəaliyyətlərin hərəkət dərəcəsindən necə asılı olduğunu göstərir.^[9]

İkinci əsas komponent istehsalın kosmosda cəmləşməsinə sövq edən mərkəzdənqaçan qüvvələrin olması ehtimalıdır.^[9] Əslində, mərkəzdənqaçma (məsələn, istehsalda irəli və geri birləşmələr, daşınma zamanı artan gəlirlər, bəzi istehsal amillərinin hərəkətsizliyi, torpaq rentası) qüvvələrin qarşılıqlı təsiri yanaşmanın diqqət mərkəzindədir. Bir modeldə reallığın bütün müxtəlifliyini nəzərə almaq olduqca çətin olduğundan, yanaşma tərəfdarları diqqəti bir mərkəzdənqaçan qüvvənin qarşılıqlı təsirinə yönəltməyi təklif edirlər. Bir qayda olaraq, istehsalda irəli və geri əlaqələr (xammal tədarükçüləri və emal müəssisələri arasında və ya işçilərlə işəgötürənlər arasında) mərkəzdənqaçan qüvvə hesab olunur. İngilis ədəbiyyatında bu cür əlaqələr bəzən bazar ölçüsü effektləri adlanır. İqtisadi fəaliyyətin məkanda təmərküzləşməsinə qarşı təsir göstərən qüvvə adətən müəyyən istehsal amillərinin hərəkətsizliyidir. Yeni iqtisadi coğrafiyanın əsas nümayəndəsi Pol Kruqman məqalələrinin birində bu seçimin lehinə iki arqument verir:^[10]

1. Nəticələrdən fərziyyələri ayırmaq, yəni aqlomerasiyanı (məkanda konsentrasiyanı) aqlomerasiya effektinin təsiri ilə izah etməkdən çəkinmək məqsədəuyğundur. Buna baxmayaraq, qara qutunun daxilində yerləşən və "xarici təsirlər" adlanan qüvvələr mərkəzdənqaçan qüvvələr kimi qəbul edilən zaman bu şərti pozmamaq olduqca çətindir.
2. Diqqət məkan kateqoriyasında olduğuna görə təbii olaraq məsafə kateqoriyasının daxil olduğu modelə üstünlük verilir. Bu tələb nəqliyyat xərclərinin vasitəçiliyi ilə həyata keçirilən əlaqələrin təsiri ilə daha yaxşı qarşılanır.^[10]

"Məkan iqtisadiyyatı" kitabında Pol Kruqman, Masahisa Fujita və Entoni Veneybls yeni iqtisadi coğrafiya tərəfdarlarının analizin texniki mürəkkəbliklərini həll etmək üçün istifadə etdikləri üsulların mahiyyətini ifadə edən bir şüar təklif etmişdilər: "Diksit–Stiqlitz, aysberqlər, inkişaf və kompüter".^[11]

1977-ci ildə Avinaş Diksit və Cozef Stiqlits tərəfindən təklif edilən Diksit–Stiqlits–Kruqman modeli inhisarçı rəqabəti inhisarçı gücün mövcudluğunu və bu gücü yaradan artan gəlirləri tanımaq cəhdi kimi təsvir edir. Eyni zamanda, model tələb və təklif modelinin sadəliyini qoruyub saxlamağa çalışır. Beləliklə, model müəssisələrin bazar gücünə malik olduğunu və ondan istifadə etdiyini nəzərdə tutur. Eyni zamanda, model hər hansı bir kartel və ya qiymət sövdələşməsinin yaradılması imkanlarını istisna edir. Modeldəki hər bir müəssisə müəyyən bir məhsul üzərində inhisara malikdir, lakin digər müəssisələr bu məhsul üçün qeyri-kamil əvəzedicilər təklif edə bilərlər. İstehlakçı davranışı və istehsal texnologiyası ilə bağlı əsas fərziyyələrə baxmayaraq, model yenə də müəyyən dərəcədə dəstəklənir. Nəticədə o, artan gəlirlərin olduğu, lakin tədqiqatçıların reallığa yaxın oliqopoliyanı nəzərdən keçirərkən üzləşdiyi çətinliklər olmadan iqtisadi fəaliyyətin paylanmasının mənzərəsini təqdim edir.^[12]

"Aysberqlər" 1952-ci ildə Pol Samuelson tərəfindən nəqliyyat xərclərini nəzərə almaq üçün bir neçə ticarət nəzəriyyəsi məqalələrindən birində təklif edilən nəqliyyat modelinə aiddir. Samuelson nəqliyyat sənayesini iqtisadiyyatın ayrıca bir sahəsi kimi təsvir etmək əvəzinə, məhsulların sərbəst daşına biləcəyini, lakin yükün bir hissəsinin yol boyu "əridiyini" təsəvvür etməyi təklif etmişdir. Bu, inhisarçı müəssisələrin qiymətləri necə təyin etmələrinin təsvirini sadələşdirməyə imkan verir.^[13]

İnkişaf (təkamül) haqqında danışan zaman "Məkan iqtisadiyyatı"nın müəllifləri iqtisadiyyatın mümkün coğrafi strukturlardan birini necə "seçməsi"nin konseptuallaşdırılmasını nəzərdə tuturlar. Əksər yeni iqtisadi coğrafiya modelləri bifurkasiya qrafiklərində əks olunan çoxlu tarazlıq vəziyyətini qəbul edir. Yeni iqtisadi coğrafiyanın səciyyəvi xüsusiyyəti onun qərarların qəbul edilməsində ən mühüm iqtisadi agentlərin gözləntilərinin rolunu bilməməsidir.^[14] Əsas rol iqtisadiyyatın özünü təşkili ideyasına, iki inkişaf konsepsiyası arasında bir növ körpüyə verilir: bəzi modellərdə əsas rol təsadüflərə, digərlərində isə məkanların təbii potensialındakı fərqlərə verilir.^[15]

"Kompüter" sözü mürəkkəb ədədi modellərin qurulmasını asanlaşdıran kompüterlərin rolunu ifadə edir. Müasir kompüterlərin imkanlarına müsbət yanaşan yeni iqtisadi coğrafiya nümayəndələri buna baxmayaraq, çətin riyazi aparatlardan istifadə etmədən qənaətbəxş nəticələr əldə etməyin mümkünlüyünü qəbul edirlər.^[16]

İqtisadi coğrafiya üçün mərkəz–periferiya modeli 1991-ci ildə Kruqman tərəfindən təklif edilmişdir. Bu, firma səviyyəsində artan gəlirlərin, nəqliyyat xərclərinin və amilin hərəkətliliyinin qarşılıqlı təsirinin məkan iqtisadi strukturunda necə dəyişikliklərə səbəb ola biləcəyini göstərir.^[17]

Model iki istehsal sektoru (kənd təsərrüfatı və sənaye) və iki növ işçi qüvvəsi (kəndlilər və işçilər) olan iki regionu təqdim edir. Sənaye sektoru üfüqi diferensiallaşdırılmış məhsul növlərinin davamlılığını istehsal edir. Hər bir çeşid miqyas iqtisadiyyatı ilə ayrıca bir müəssisə tərəfindən istehsal olunur. Bu vəziyyətdə yeganə giriş resursu bir regiondan digərinə sərbəst hərəkət edə bilən işçilərdir. Kənd təsərrüfatı sektoru istehlak olunan yeganə resurs kimi kəndlilərdən istifadə edir və daimi gəlirlilik şəraitində homojen məhsul istehsal edir. Güman edilir ki, iki region arasında bərabər paylanmış kəndlilərin bir regiondan digərinə köçmək imkanları yoxdur. Model iki region arasında kənd təsərrüfatı məhsulunun ticarətinin heç bir xərc tələb etmədiyini nəzərdə tutur. Eyni zamanda, sənaye məhsullarının regionlararası ticarəti müsbət nəqliyyat xərclərini nəzərdə tutur, yəni tranzit zamanı "əriməsi" səbəbindən son istehlakçıya çatmayan məhsulların payı kimi təsvir olunur.^[18]

Kəndlilər hər iki növ məhsul istehlak etdikləri üçün onların hərəkətsizliyi mərkəzdənqaçan qüvvəni təmsil edir. Bu modeldə mərkəzdənqaçan qüvvə dairəvi səbəbiyyət (ing. circular causation) və ya müsbət rəy ilə əlaqələndirilir. Müəyyən bir regionda daha çox sayda müəssisə orada istehsal olunan məhsulların daha çox çeşidliliyinə gətirib çıxarır. Buna görə də, bu regionda həm də istehlakçı olan işçilər başqa regiondakı işçilərlə müqayisədə daha çox çeşiddə məhsul əldə edə bilirlər. Nəticə etibarı ilə, birinci regiondakı işçilər daha yüksək real gəlirə malikdirlər. Bu, digər regiondakı işçiləri, digər şeylər bərabər olmaqla, həmin regiona köçməyə həvəsləndirir. Müəyyən bir regionda işçilərin sayının artması beynəlxalq ticarətdə məlum olan daxili bazar effektinə səbəb olur. Başqa sözlə, miqyas iqtisadiyyatı hər hansı çeşiddə üfüqi diferensiallaşdırılmış məhsulların istehsalını bir regionda cəmləşdirməyə təşviq edir.^[18]

İqtisadi fəaliyyətin son dərəcə bir regionda cəmləşdiyi iqtisadiyyatın strukturuna mərkəzin və kənarın strukturu deyilir. Pol Kruqman aşağıdakı şərtlərdən ən azı birinin yerinə yetirildiyi təqdirdə belə bir strukturun yaranma ehtimalının yüksək olduğunu iddia edir:^[18]

• sənaye məhsullarının daşınması xərcləri kifayət qədər aşağıdır;
• bu məhsulların çeşidləri olduqca fərqlənir;
• sənaye məhsullarının alınması xərcləri kifayət qədər yüksəkdir.^[18]

Mərkəz–periferiya modeli iqtisadi fəaliyyətin iki regiondan birində cəmləşməsinin səbəblərini izah edir. Buna baxmayaraq, reallıqda iqtisadi fəaliyyət bir çox regionlarla davamlı bir məkana yayılır. Bu halda, tarazlıq vəziyyətlərinin sayı çox böyük olur və beləliklə, sistemin inkişafının nəticələrini proqnozlaşdırmaq demək olar ki, mümkünsüz olur.^[19]

İki hissəli dünyanı modelləşdirməkdən kənara çıxmaq üçün adətən Alan Türinqin biologiyada morfogenez yanaşması qəbul edilir. Beləliklə, "Məkan iqtisadiyyatı" kitabının müəllifləri əhalinin bir dairə ətrafında paylandığı dairəvi iqtisadiyyatı (ing. circular economy) təsəvvür etməyi təklif edirlər. Onlar göstərirlər ki, istehsalın təsadüfi paylanması müəyyən sayda mərkəzlərə gedir və onların ölçüsü nəqliyyat xərcləri ilə tərs mütənasibdir. Müəyyən sayda mərkəzlər verilirsə, nəqliyyat xərclərinin dəyərinin azalması yalnız müəyyən bir kritik nöqtəyə çatdıqda dəyişikliklərə səbəb olur. Bu zaman iqtisadiyyat mərkəzlərin sayının azalması və ölçülərinin artması üçün özünü təşkil edir.^[19]

1997-ci ildə Fucita və Mori tərəfindən fərqli bir yanaşma təklif edilmişdir. Onların modelində əhalinin məskunlaşdığı region ilk növbədə kiçikdir. Əhali artımı regionun genişlənməsinə səbəb olur. Birincisi, genişlənmə kənd təsərrüfatı məhsullarının ətraf ərazilərə yayılması hesabına həyata keçirilir. Kəndlilərin sənaye məhsullarının ehtiyacı olduğu üçün köhnələrindən uzaqda olan yeni sənaye mərkəzləri yaranır. Beləliklə, genişlənən iqtisadiyyat onun şəhər sisteminin inkişafını stimullaşdırır.^[20]

Hər iki halda homogen coğrafiyaya malik ərazi nəzərdə tutulur. Ərazinin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması sənaye məhsullarının istehsalı üçün yeni mərkəzlərin mümkün məkanlarının çeşidini daraltmağa imkan verir. Məsələn, bir naviqasiya çayının digəri ilə qovuşduğu məkanda yerləşmənin üstünlüyü vurğulanır.^[19]

İqtisadi fəaliyyətin yuxarıda təsvir edilən modellərdə cəmləşməsi əmək resurslarının hərəkətliliyi ilə əlaqədar baş verir. Buna baxmayaraq, reallıqda istehsalın təmərküzləşməsi resursların təmərküzləşməsindən qat-qat artıqdır. Yəni, hər aqlomerasiya bütün sənaye sahələrində mühüm istehsalçı deyil.^[21]

Mərkəz–periferiya modeli diqqəti resursların aqlomerasiyasından ayrı-ayrı sənaye sahələrinin coğrafi konsentrasiyasına keçirmək üçün bir qədər dəyişdirilmişdir. Dəyişikliyin mahiyyəti bəzi müəssisələrin digər müəssisələr üçün yarımfabrikat istehsal etdiyi belə şaquli istehsal strukturunun fərz edilməsindən ibarət idi. Eyni zamanda, hər iki sektordakı müəssisələr artan gəlirlərin və məhsullarının daşınması xərclərinin təsirini hiss edirlər. Buradan mütləq belə nəticə çıxır ki, müxtəlif sektorlardakı müəssisələri bir məkanda cəmləşdirməyə sövq edən irəli və geri əlaqələr mövcuddur. Başqa sözlə, aralıq məhsullar istehsalçıları son məhsul istehsal edənlərlə eyni məkanda yerləşməkdən faydalanırlar, çünki orada onlar üçün daha geniş bazar var. Eyni zamanda, son məhsul istehsalçıları təchizatçı müəssisələrin yaxınlığında yerləşməkdən faydalanırlar.^[21]

Bu modeldə təmərküzləşmə, hətta işçi qüvvəsinin hərəkətliliyi az olduğu və ya heç olmadığı halda belə yalnız müəssisələrin hərəkətliliyinə görə baş verir. Model bir çox müxtəlif vəziyyətlərə tətbiq olunur. Məsələn, ölkə daxilində hər bir şəhərdə qeyri-elastik torpaq və ya mənzil təchizatı ola bilər, bu isə əmək resurslarının hərəkətliliyini məhdudlaşdırır. Buna baxmayaraq, müxtəlif şəhərlərdə müxtəlif məşğulluq səviyyələri və fərqli mənzil qiymətləri səbəbindən konsentrasiya hələ də baş verə bilər.^[22]

Model beynəlxalq ticarətin öyrənilməsində də istifadə edilmişdir. Nəticədə Şimal və Cənub ölkələrinin inkişafını təsvir edən bir model yaranmışdır. Modelin müəllifləri özləri ona "Dünya tarixi. I hissə" ironik adını vermişdilər (ing. History of the World, Part I).^[23]

Yeni iqtisadi coğrafiyanın yaranmasına qədər ciddi nəzəri təhlillər aparmaq cəhdləri regional elm çərçivəsində həyata keçirilirdi.^[24] Tədqiqat mövzusunun ümumiliyi iki istiqamət arasında "narahat" münasibətin səbəbi olmuşdur. Məsələn, köhnə hərəkatın nümayəndələrindən biri Endryu İssermanın "Aydındır, səhvdir və hər halda bunu illər əvvəl deyiblər? Pol Kruqman Böyük Şəhərlər haqqında." başlıqlı tənqidi məqaləsi var.^[25] Yeni iqtisadi coğrafiyanın digər tənqidçisi Kembric Universitetinin professoru Ron Martindir. O, 1999-cu ildə yazdığı məqalədə yeni iqtisadi coğrafiyanın "axmaqcasına dejavu hissi"ni doğurduğunu yazmışdır.^[26] Professor Trevor Con Barns yeni iqtisadi coğrafiyanın rolunu qiymətləndirməkdə sərt idi və iddia etmişdir ki, yeni iqtisadi coğrafiya iqtisadçıları iqtisadi coğrafiyaya cəlb etmək cəhdlərindən yalnız biridir.^[24]

• Barnes, Trevor. New Economic Geography // The Dictionary of Human Geography (5th ed.). Singapore: Wiley-Blackwell. Edited by Derek Gregory, Ron Johnston, Geraldine Pratt, Michael J. Watts, and Sarah Whatmore. 2009. 500. ISBN 978-1-4051-3287-9.
• Dixit, Avinash K.; Stiglitz, Joseph E. Monopolistic Competition and Optimum Product Diversity (PDF) // The American Economic Review . 67. № 3. 1977.
• Fujita M., Krugman P., Venables A. J. The Spatial Economy: Cities, Regions, and International Trade. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. 1999. ISBN 0-262-06204-6.
• Fujita M., Krugman P. The New Economic Geography: Past, Present and the Future (PDF) // Papers in Regional Science . 83. Wiley-Blackwell. 2004. doi:10.1007/s10110-003-0180-0.
• Fujita M., Mori T. Structural Stability and the Evolution of Urban Systems // Regional Science and Urban Economics . 27. № 4—5. Elsevier. 1997. doi:10.1016/S0166-0462(97)80004-X.
• Isserman, Andrew M. "It's Obvious, It's Wrong, and Anyway They Said It Years Ago"? Paul Krugman on Large Cities // International Regional Science Review . 19. № 1—2. 1996. doi:10.1177/016001769601900204.
• Krugman P. R. Center and Periphery // Geography and Trade. The MIT Press. 1991. ISBN 0-262-61086-8.
• Krugman P. R. Increasing Returns and Economic Geography (PDF) // The Journal of Political Economy . 99. № 3. The University of Chicago Press. 1991.
• Krugman P. R. Introduction // Development, Geography, and Economic Theory. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. 1995. ISBN 0-262-11203-5.
• Krugman P. R. The Role of Geography in Development (PDF) // International Regional Science Review . 22. № 2. 1999. doi:10.1177/016001799761012307.
• Krugman P. Where in the World Is the 'New Economic Geography'? // The Oxford Handbook of Economic Geography. New York: Oxford University Press. Edited by Gordon L. Clark, Meric S. Gertler, and Maryann P. Feldman. 2000. 49–59. ISBN 0-19-823410-4.
• Martin R. L. The New 'Geographical Turn' in Economics: Some Critical Reflections (PDF) // Cambridge Journal of Economics . 23. № 1. 1999. doi:10.1177/016001769601900204. 2017-09-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Thisse, Jacques-François. "Economic Geography" (PDF). CREA, University of Luxembourg. 2011-01. 2012-08-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-07-16.
• Venables A. J. Equilibrium Locations of Vertically Linked Industries (PDF) // International Economic Review . 37. № 2. Blackwell Publishing. 1996.Şablon:Недоступная ссылка
• Venables A. "New Economic Geography" (PDF). 2005-03-10. 2012-08-22 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-07-16.