Boyuk Selcuq Memarligi - Wikipedia

Səlcuq türkləri XI əsrdə Böyük Səlcuq İmperiyasını yaratmış, Hinduquş dağlarından Şərqi Anadoluya, Mərkəzi Asiyadan İran körfəzinə qədər geniş əraziləri fəth etmişdilər. 1050-ci ildə İsfahan Böyük Səlcuq İmperiyasının paytaxtı elan edildi.^[1] 1071-ci ildə Səlcuqların Bizans İmperiyası üzərində Malazgird döyüşündəki qələbəsindən sonra Anadolu türklər üçün məskunlaşmaya açıldı.^[2][3] Səlcuq memarlığının əsas himayə mərkəzi müasir İran əraziləri idi və ilk daimi Səlcuq abidələri burada inşa olunmuşdur.^[4] Böyük Səlcuqların mədəniyyətinin zirvəsi, adətən, I Məlikşahın (1072–1092) hakimiyyəti və onun vəziri Nizamülmülkün dövrü ilə əlaqələndirilir. Nizamülmülk, digər siyasətləri ilə yanaşı, sünniliyi şiəliyə qarşı müdafiə etmiş və bu siyasət üçün vasitə olaraq mədrəsələr şəbəkəsi yaratmışdır. Bu dövr mədrəsənin bir institut kimi sünni İslam dünyasında yayılmasının başlanğıcı hesab olunur.^[5] Baxmayaraq ki, bu günə qədər heç bir Səlcuq mədrəsəsi tam bütöv şəkildə qorunub saxlanılmayıb, Səlcuq memarlığına aid mədrəsələrin dizaynının digər bölgələrdəki mədrəsələrin dizaynına təsir etdiyi güman edilir.^[6][7]

Böyük Səlcuqların qısa sürən yüksəlişi bölgənin İslam sənəti və memarlığı tarixində əsas mərhələlərdən biri hesab olunur və bu, himayədarlığın, eləcə də bədii formaların genişlənməsinə təkan vermişdir.^[8][9] XIII əsrdə monqol istilaları nəticəsində Səlcuq memarlıq irsinin böyük bir hissəsi məhv edilmişdir.^[10] Buna baxmayaraq, Səlcuqlardan əvvəlki dövr ilə müqayisədə daha çox abidə və əsərin qorunub saxlanılması bu dövrün incəsənətinin daha dərindən öyrənilməsinə imkan yaratmışdır.^[8][9] XI-XIII əsrlər dövrü həmçinin Mərkəzi Asiya memarlığının "klassik dövrü" kimi tanınır və bu dövr yüksək keyfiyyətli tikinti və dekorasiya ilə səciyyələnir.^[11] Bu dövrdə Səlcuq paytaxtı Mərv idi və həmin dövrdə regionun bədii mərkəzi kimi qalmışdır.^[11] Amudəryanın şimalında yerləşən Mavəraünnəhr bölgəsi Məlikşahın hakimiyyəti dövründə Səlcuqlara tabe olan Qaraxanlılar tərəfindən idarə edilirdi.^[3] Bu sülalə də həmin dövrdə Mərkəzi Asiyada Səlcuq memarlığı ilə çox oxşar üslubda inşa edilmiş memarlıq abidələrinin inkişafına töhfə vermişdir.^[12][9][8] Eyni zamanda, Böyük Səlcuq İmperiyasının şərqində yerləşən Qəznəvilər və onların varisləri olan Qurilər da oxşar üslubda tikinti aparmışdır. Beləliklə, XI-XIII əsrlərdə Səlcuq dövrü və onun tənəzzülü ərzində Şərqi İslam dünyası boyunca ümumi bir memarlıq ənənəsi mövcud olmuşdur.^[8][9]

XII əsrin sonlarında Böyük Səlcuqların tənəzzülündən sonra müxtəlif türk sülalələri daha kiçik dövlətlər və imperiyalar yaratmışdır. Səlcuq sülaləsinin bir qolu Anadoluda Səlcuq Sultanlığını (Anadolu Səlcuqları), Zəngilər və Artuqlular Yuxarı Mesopotamiyada (əl-Cəzirə) və qonşu bölgələrdə hakimiyyət qurmuş, Xərazmşahlar isə XIII əsrdə monqol istilalarına qədər Azərbaycan, İran və Mərkəzi Asiyaya nəzarət etmişdir.^[13] Zəngi və Artuqlular dövründə Yuxarı Mesopotamiya şəhərləri bölgədə geniş təsir göstərən mühüm memarlıq inkişafı mərkəzlərinə çevrilmişdir.^[14][15] Zəngilər dövründə Suriyada Şərqi İslam dünyasından bu bölgəyə memarlıq formalarının yayılması baş vermişdir.^[16] Anadoluda Rum Səlcuqları həm Şərqi İslam dünyasının, həm də yerli memarlıq təsirlərinin sintezini əks etdirən abidələrin inşasına rəhbərlik etmişdir.^[17][18]

Böyük Səlcuq dövrünün ən mühüm dini abidəsi İsfahan Cümə Məscididir. Bu məscid XI əsrin sonu və XII əsrin əvvəllərində müxtəlif Səlcuq himayədarları tərəfindən genişləndirilmiş və dəyişdirilmişdir. XI əsrin sonlarında məscidə iki əsas və yenilikçi günbəzli zal əlavə edilmişdir: cənub qübbəsi (mehrabın qarşısında), Nizamülmülk tərəfindən 1086–87-ci illərdə və şimal qübbəsi, Tacülmülk tərəfindən 1088–1089-cu illərdə tikilmişdir. XII əsrin əvvəllərində isə həyətin ətrafında dörd böyük eyvan inşa edilmişdir ki, bu da dörd-eyvan planının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.^[19][20][21] Bu əlavələr Səlcuq dövrünün ən mühüm memarlıq yeniliklərindən hesab olunur.^[22]

Dörd-eyvan planı qədim memarlıq üslubuna əsaslanır və bəzi Parfiya və Sasani saraylarında rast gəlinmişdir.^[23] Səlcuqların İsfahandakı fəaliyyətləri ilə eyni vaxtda və ya ondan qısa müddət sonra bu plan digər məscidlərdə də görünmüşdür, məsələn, Zəvarə Cümə Məscidi (təxminən 1135–1136-cı illərdə tikilmişdir) və Ərdistan Cümə Məscidi (1158–1160-cı illərdə bir Səlcuq vəziri tərəfindən təmir edilmişdir).^[24] Bu plan daha sonra İran cümə məscidlərinin "klassik" forması olmuşdur.^[23] Mehrabın qarşısındakı məkanın (və ya məqsura) monumental günbəzli bir zal şəklində dəyişdirilməsi də çox təsirli olmuşdur və İran və Mərkəzi Asiya məscidlərinin gələcək formalarında geniş istifadə edilmişdir. Bu xüsusiyyət Misir, Anadolu və digər bölgələrdə də məscidlərdə tətbiq edilmişdir.^[22] İsfahan Cümə Məscidinə əlavə edilən ahəng tağları, hər biri kvadrat qübbələr üzərində dayanan silindrik tağlardan ibarət yeni növ tromp sistemi ilə inşa edilmişdir ki,^[21] bu da erkən muqarnas formaları ilə bağlı idi.^[25] Xüsusilə İsfahan məscidinin şimal qübbəsi orta əsr memarlığının şah əsərlərindən biri hesab olunur, qübbənin birləşdirici qabırğaları və dəstəkləyici divarların şaquli elementləri əsl incəlik yaradır.^[22][22][19]

Səlcuqların digər bir yeniliyi "köşk-məscid" idi,^[26] kiçik ölçülü bu tikililər üç tərəfi açıq tağlar üzərində dayanan qübbəli zal ilə fərqlənir və köşk xüsusiyyətini əks etdirirdi. Bundan əlavə, Səlcuq dövründə tikilmiş minarələr silindrik formanı qəbul etmiş və mürəkkəb naxışlarla bəzədilmişdir.^[27] Bu üslub Şimali Afrika memarlığında istifadə olunan kvadrat formalı minarələrdən xeyli fərqlənirdi.^[27]

XI əsrin sonlarında Səlcuq vəziri Nizamülmülk (1064–1092-ci illərdə vəzifədə olmuşdur) Mesopotamiya və Xorasan da daxil olmaqla, müxtəlif Səlcuq və Abbasi şəhərlərində Nizamiyyə adlı dövlət mədrəsələri sistemi qurmuşdur.^[7][9] Nizamülmülkün təsis etdiyi bu mədrəsələrin heç biri tamamilə bu günə qədər gəlib çatmamışdır, lakin İranın Xargerd şəhərindəki bir mədrəsənin qismən qalmış hissələrində bir eyvan və onun Nizamülmülkə aid olduğunu göstərən yazı mövcuddur.^[7][9] Buna baxmayaraq, məlumdur ki, Səlcuqlar qısa müddət ərzində imperiyalarının müxtəlif yerlərində çoxsaylı mədrəsələr tikmiş və bununla da həm bu qurumun konsepsiyasını, həm də sonrakı nümunələrin əsaslandığı memarlıq modellərini yaymışdır.^[7][9][29]

Nizamülmülkdən əvvəl İranda mədrəsə tipli qurumların mövcud olduğu bəllidir, lakin bu dövr geniş mənada mədrəsələrin İslam dünyasının digər bölgələrinə yayılmasının başlanğıcı hesab olunur. André Godard dörd-eyvan planının mənşəyini mədrəsələrin yaranması ilə əlaqələndirmiş və bu planın Xorasanın yerli məişət memarlığından götürüldüyünü iddia etmişdir.^[30][31]Godardın mənşə nəzəriyyəsi bütün alimlər tərəfindən qəbul edilməsə də,^[24] dörd-eyvan planının İslam dünyasında mədrəsələrin yayılması ilə birlikdə geniş yayıldığı geniş şəkildə təsdiqlənmişdir.^[7][9][22]

Ticarəti təşviq etmək və kənd yerlərində Səlcuq hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə iri karvansaraylar tikilmişdir. Bu tikililər, adətən, istehkamvari xarici görünüşə sahib olmaqla birlikdə, monumental giriş portalı və müxtəlif zallarla, o cümlədən eyvanlarla əhatə olunmuş daxili həyəti olan binalardan ibarət idi. Qismən qorunub saxlanılmış görkəmli nümunələr arasında Mavəraünnəhrdə Ribati-Məlik (təxminən 1068–1080-ci illərdə tikilmişdir) və Xorasanda Ribati-Şərəf (XII əsr) karvansarayları yer alır.^[32][33][34]

•  
  Buxara ilə Səmərqənd arasındakı yolda Ribat-i Məlik karvansarasının (təxminən 1068–1080) giriş hissəsi.
•  
  Xorasanda 1114-1115-ci illərdə tikilmiş Ribat-i Şərəf Karvansarayı

Səlcuqlar əvvəlki dövrlərdən İrana məxsus "qüllə türbələr" tikmə ənənəsini davam etdirmişdir. Bu növ tikililərdən biri də 1139–1140-cı illərdə Rey şəhərində (müasir Tehranın cənubunda) inşa edilmiş Sultan Toğrul qülləsi^[a] hesab olunur.^[37][36] Bununla yanaşı, daha yenilikçi yanaşma kvadrat və ya çoxbucaqlı planlı türbələrin yaradılması idi ki, bu da sonrakı dövrlərdə monumental məqbərələr üçün geniş yayılmış forma halına gəlmişdir. Bu tip abidələrin erkən nümunələrindən biri Qəzvin yaxınlığında yerləşən Xərrəqan türbələridir (1068 və 1093-cü illərdə tikilmişdir); bu türbələr səkkizbucaqlı formaya malikdir. Digər mühüm nümunə isə Mərvdə (müasir Türkmənistan ərazisində) yerləşən və kvadrat baza üzərində inşa edilmiş Səncər Türbəsidir (təqribən 1152-ci il).^[37]

•  
  1068 və 1093-cü illərdə tikilmiş məqbərələr toplusu olan Xərrəqan türbələri.
•  
  1139-1140-cı illərdə müasir Tehranın cənubunda yerləşən Rey şəhərində tikilmiş Sultan Toğrul qülləsi.
•  
  Müasir Türkmənistanın Mərv şəhərində 1152-ci ildə tikilmiş Sultan Əhməd Səncər türbəsi.

İran yaylasında ağac çatışmazlığı yüksək keyfiyyətli bişmiş kərpicin tikinti materialı kimi üstünlük təşkil etməsinə səbəb olmuşdur.^[38][24] Eyni zamanda bu, binaların örtülməsi üçün tağların və qübbələrin inkişafını və istifadəsini təşviq etmişdir ki, bu da öz növbəsində bu örtükləri dəstəkləmək üçün yeni konstruksiya üsullarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır.^[24] Kərpic hörgüsünün naxışları dekorativ məqsədlərlə istifadə edilmişdir: kərpicləri müxtəlif istiqamətlərdə yerləşdirməklə, basıq və çıxıntılı kərpicləri növbələməklə fərqli naxışlar əldə edilmişdir. Bu texnika XI əsrdə tam inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bəzi hallarda isə kərpiclər arasındakı boşluqlara cilalı kaşı parçaları əlavə edilərək əlavə rəng və kontrast yaradılmışdır. Kərpiclər bəzən fasadlarda motivləri və ya kitabələr oymaq üçün də istifadə edilirdi.^[39][24] Kərpic bəzəklər əsasən həndəsi motivlərə üstünlük versə də, bəzi səthlər suvaqla örtülür və bu material üzərində daha geniş çeşidli bitki və çiçək motivləri işlənə bilirdi. XII əsrin sonlarına doğru kaşı və rəngin istifadəsi daha çox önəm qazanmış, cilalı kaşı bəzəkləri ilə işlənmiş abidələr çoxalmışdır. Bu tendensiya divarların və geniş səthlərin dekorativ elementlərlə örtülərək tikilinin strukturunun gizlədilməsi istiqamətində bir meylə çevrilmişdir. Bu meyl İran və Orta Asiya memarlığında sonrakı dövrlərdə daha da nəzərə çarpan hala gəlmişdir.^[39][24]

XI əsrdə müqarna dekorasiyası texnikası İslam dünyasında geniş yayılmışdır. Lakin bu texnikanın dəqiq mənşəyi və yayılma yolları alimlər arasında tam anlaşılmamışdır.^[40][41] Muqarnas tağlarda və müxtəlif konstruktiv elementlərin (məsələn, kvadrat otaqla dairəvi qübbə arasında keçidlər) birləşdirilməsində istifadə edilmişdir.^[24] Erkən dövrlərdə İran və Orta Asiya abidələrində muqarnas texnikasının ilkin formalarına rast gəlinmiş, lakin tam formalaşmış muqarnas texnikasının nəzərə çarpan istifadəsi İsfahan Cümə Məscidinə əlavə edilən strukturlarda müşahidə olunmuşdur.^[42]

Səlcuqların memarlığında istifadə olunan ənənəvi simvollardan biri fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edən və mövcudluqla sonsuz təkamülün rəmzi sayılan səkkizgüşəli ulduz olmuşdur. Bu Səlcuq ulduzunun nümunələrinə o dövrə aid kaşı, keramika və xalçalarda rast gəlinir, hətta bu ulduz Türkmənistan və Azərbaycan dövlət simvollarına da daxil edilmişdir.^{[43][44][45][46]} Səlcuqlara məxsus digər bir tipik simvol isə onqatlı mehrab və portallarda görünən müxtəlif növ rozetlərdir. Bu rozetlər qədim Orta Asiya ənənələrinə və Tenqriçi dini inanclara əsasən, başqa dünyanın rəmzləri olan planetləri təmsil edirdi. Bu simvolların nümunələrinə onların memarlıq abidələrində də rast gəlinir.^[47]

• Böyük Səlcuq imperiyası

• Bloom və Sheila, Bloom, Jonathan M.; Blair S., Sheila, eds., Isfahan, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press, 2009a, ISBN 9780195309911 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Hattstein və Delius, Hattstein, Markus; Delius, Peter, eds., Islam: Art and Architecture, Konemann, 2011, ISBN 9783848003808 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Bosworth və başqaları, Bosworth, C. E.; Hillenbrand, Robert; Rogers, J. M.; de Blois, F. C. & Darley-Doran, R. E., Madrasa, Leiden: In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Lewis, B. & Pellat, Ch. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume V: Khe–Mahi: E. J. Brill, 1986, ISBN 978-90-04-07819-2
• Petersen, Andrew, "Seljuks". Dictionary of Islamic architecture, Routledge, 1996, ISBN 9781134613663
• Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Madrasa, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press, 2009b ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Hillenbrand, Robert, Sald̲j̲ūḳids; VI. Art and architecture; 1. In Persia, Leiden: In Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P. & Lecomte, G. (eds.). The Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Volume VIII: Ned–Sam.: E. J. Brill, 1995, ISBN 978-90-04-09834-3
• Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Architecture; V. c. 900–c. 1250; A. Eastern Islamic lands; 2. Iran, c. 1050–c. 1250, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 1. Oxford University Press, 2009b ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Saljuq, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press., 2009c, ISBN 9780195309911 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Bonner, Jay, Islamic Geometric Patterns: Their Historical Development and Traditional Methods of Construction, Springer, 2017, ISBN 978-1-4419-0217-7
• Ettinghausen və başqaları, Ettinghausen, Richard; Grabar, Oleg; Jenkins-Madina, Marilyn, Islamic Art and Architecture, Yale University Press, 2001, ISBN 978-0-300-08869-4
• Peacock, Andrew, The Great Seljuk Empire, Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd, 2015, ISBN 978-0-7486-9807-3
• Blair və Bloom, Blair, Sheila; Bloom, Jonathan, The Friday Mosque at Isfahan, In Hattstein, Markus; Delius, Peter (eds.). Islam: Art and Architecture, 2011, ISBN 9783848003808
• O'Kane, Bernard, Domes, Encyclopaedia Iranica, 1995
• Tabbaa, Yasser, Architecture, In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, Three. Brill, 2007, ISBN 9789004161658
• Khaghani, Saeid, Islamic Architecture in Iran: Poststructural Theory and the Architectural History of Iranian Mosques, Bloomsbury Publishing, 2012, ISBN 978-1-78673-302-3
• Grabar, Oleg, The Great Mosque of Isfahan, New York University Press, 1990, ISBN 0814730272
• Saoud, Rabah, Muslim Architecture Under Seljuk Patronage (1038-1327) (PDF), Foundation for Science Technology and Civilisation. Al-Hassani, Salim (ed.), 2003
• Blair, Blair, Sheila; Bloom, Jonathan, The Friday Mosque at Isfahan, In Hattstein, Markus; Delius, Peter (eds.). Islam: Art and Architecture, 2011, ISBN 9783848003808
• Abaza və Kéchichian, Abaza, Mona; Kéchichian, Joseph A., Madrasah, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford University Press, 2009
• Godard, André, L'origine de la madrasa, de la mosquée et du caravansérail à quatre īwāns, Ars Islamica 15/16, 1951
• Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Iwan, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press., 2009d, ISBN 9780195309911 ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Canby və başqaları, Canby, Sheila R.; Beyazit, Deniz; Rugiadi, Martina; Peacock, A. C. S., Court and Cosmos: The Great Age of the Seljuqs., Metropolitan Museum of Art, 2016, ISBN 978-1-58839-589-4
• Rice, Tamara Talbot, The Seljuks in Asia Minor, Thames and Hudson, 1961
• Turkish Ministry of Culture and Tourism, The Anatolian Civilisations: Seljuk, 1983
• Cummings, Sally N., Symbolism and Power in Central Asia: Politics of the Spectacular, Routledge, 2010
• Dumas, Hillary Dumas, D. G. Dumas, Trefoil: Guls, Stars & Gardens: an Exhibition of Early Oriental Carpets, Mills College Art Gallery, 1990
• Ekrem, Akurgal, The Art and Architecture of Turkey, Oxford University Press, 1980
• Bloom və Blair, Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila S., eds., Iwan, The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Vol. 2. Oxford University Press., 2009d, ISBN 9780195309911 ([[:Category:|link]])[[Category:]]