1995 Azerbaycanda Dovlet Cevrilisine Cehd - Wikipedia

1990 -cı ilin avqustunda Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyinə tabe olan Xüsusi Təyinatlı Milis Dəstəsi (OMON) yaradıldı.^[8] 1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini elan etdikdən sonra bu birlik Xüsusi Təyinatlı Polis Dəstəsi (XTPD) adlandırıldı. XTPD ilk dəfə 1994-cü ilin oktyabr ayında dövlət çevrilişinə cəhd hadisələrində iştirak etmişdi. Lakin sonradan XTPD Heydər Əliyevə dəstək göstərdiyi üçün birləşmə ləğv edilmədi, qiyamın digər rəhbəri Surət Hüseynov isə baş nazir postundan istefaya göndərilərək həbs edildi. Buna baxmayaraq XTPD dövlətin birbaşa nəzarətində olmayan silahlı birlik olaraq qalmağa davam edirdi. Həmin dövrdə parlamentin spikeri olan Rəsul Quliyev hökumət üzvlərinin 90%-nin XTPD-dən və onun rəhbəri Cavadov qardaşlarından fiziki olaraq qorxduğunu qeyd edirdi.

12 dekabr 1994-cü ildə Korkut Eken (Türkiyənin Milli Kəşfiyyat Təşkilatı), İbrahim Şahin və Ayxan Çarxın (Türkiyənin Özəl Hərəkat Dairəsi Başkanlığı) və Abdullah Çatlının daxil olduğu qrup Türkiyədən Azərbaycana gəldi. Onların məqsədi 60 OMON polis məmurunu çevriliş üçün hazırlamaq idi. Onlar OMON komandiri Rövşən Cavadov tərəfindən dəvət edilmişdilər.^[7][9] Rusiya Federal Təhlükəsizlik Xidməti və ABŞ-nin Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi hadisələri izləyirdi.^[10]

Rövşən Cavadov Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsində çox böyük rol oynamışdı, üstəlik bir müddət şəxsən özü XTPD üzvləri ilə birlikdə H.Əliyevi qoruyurdu. Lakin sonradan onların arasındakı ziddiyyətlər artmağa başladı. 1995-ci il martın 13-də xarici səfərdən qayıdan H.Əliyev Pakistana səfərə hazırlaşsa da, Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəl ona Azərbaycanda Cavadov qardaşlarının çevriliş etməyə hazırlaşdığı xəbərini ötürməsindən sonra səfərini ləğv etdi.^[11]

12 mart 1995-ci ildə Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanlarına Tovuz bölgəsinin ərazisində, Gürcüstana doğru gedən yolda Dövlət Yol Polisi (DYP) işçilərinin dayanma tələblərinə baxmayaraq, içərisində silahlı adamlar olan 4 avtomobilin DYP postunun yanından keçməsi barədə məlumat daxil oldu. Hüquq-mühafizə orqanları XTPD zabitlərinin müşayiəti ilə içərisində 150 ton mis daşınan avtomobilləri saxlaya bilib.^[12] Buna cavab olaraq Qazax rayonu XTPD üzvləri və onlara qoşulmuş silahlı mülki şəxslər Qazax şəhər polis idarəsini və bir hərbi hissəni ələ keçirdilər, burada bir neçə zirehli texnikanı ələ keçirərək Ağstafa rayonuna doğru hərəkət etdi. Onlar səhər saat 4:40-da, Ağstafa yaxınlığında yol polisi postuna atəş açdılar, sonra onu tutaraq tərksilah etdilər. Şəhər istiqamətində hərəkətə davam edən qiyamçılar saat 5:20-də şəhər polis idarəsinə hücuma keçdilər və səhər 6.30-da XTPD üzvləri Ağstafa Polis Şöbəsini ələ keçirərək tərksilah etdilər. Daha sonra onlar Tovuz bölgəsindəki hərbçilərə hücum etmək istəsələr də məğlub olaraq geri çəkildilər. Martın 15-də hökumət qüvvələri Ağstafa bölgəsindəki OPON mövqelərinə hücum etdilər və qiyamçıları Ağstafa rayonundan çıxardılar. TURAN agentliyinin məlumatına görə, döyüş zamanı hökumət qüvvələri Qrad qurğularından istifadə edib. Məğlub olan qiyamçıların bir hissəsi Gürcüstana qaçdı.^[13]

Martın 14-də Azərbaycanın daxili işlər naziri Ramil Usubovun XTPD-nin ləğv edilməsi ilə bağlı əmri televiziyada elan etdi. Bu qərar XTPD-nin "demək olar ki, idarə olunmayan bir vahid halına gəlməsi, nazirliyin tabeliyindən tamamilə çıxması və kriminal aləmlə işbirliyi qurması" səbəbiylə qəbul edilmişdi. XTPD komandiri Rövşən Cavadova və döyüşçülərinə, 17 Mart 00:00-a qədər üç gün ərzində dəstədəki bütün texniki vasitələri və silahları təhvil vermə əmri verildi. Əmrə görə, silahı könüllü təhvil verənlər törətdikləri əməllərə görə cəzalandırılmayacaq və DİN sistemində müvafiq işlə təmin ediləcəkdilər. Lakin XTPD-nin başçısı Rövşən Cavadov Xətai rayonunun o vaxtkı prokuroru, qardaşı Mahir Cavadovla birlikdə dövlət başçısı qarşısında müəyyən şərtlər qoydular.^[14] Həmin gün axşam saatlarında tərəfdarları ilə birlikdə Bakının “8-ci kilometr” yaşayış massivindəki XTPD bazasında məskunlaşan Rövşən Cavadov prezident H.Əliyevin, Milli Məclisin sədri Rəsul Quliyevin və DİN rəhbəri Ramil Usubovun istefasını tələb edib.

Martın 16-dan 17-nə keçən gecə XTPD qüvvələri ilə hökumət qoşunları arasında silahlı toqquşma olub. Rəsmi versiyaya görə, gecə saat 2-də döyüşlərə ilk olaraq XTPD zabitləri başlayıb, lakin üsyançıların dediyinə görə, ilk atəşi hökumət qoşunları açıb. Üsyançı polislər yaxınlıqdakı məktəb binalarını, uşaq bağçasını, yaşayış binalarının damını ələ keçirərək Neftçilər stansiyasına tərəf irəliləməy cəhd göstərsələr də, Müdafiə Nazirliyinin komendant postları tərəfindən onların qarşısı alınıb. Səhər saat 4-də general-leytenant Nəcməddin Sadıqovun rəhbərliyi altında şəhərdən postlara kömək üçün əlavə qüvvələr gəlib. Ertəsi gün Prezident Heydər Əliyev XTPD komandiri Rövşən Cavadovu daxili işlər nazirinin müavini vəzifəsindən azad etdi.^[13] Şiddətli döyüş zamanı XTPD qüvvələri öz bazalarının ərazisinə geri sıxışdırıldı, onun ətrafında şiddətli döyüşlər getdi. Ölümcül yaralanan Rövşən Cavadov daha sonra xəstəxanada dünyasını dəyişdi. Nəhayət, saat 11:30-da XTPD üzvləri ağ bayraq qaldırsalar da, atəş daha on dəqiqə davam edib və hökumət qoşunlarının qələbəsi ilə başa çatıb.^[15]

1996-cı il Milli Kəşfiyyat Təşkilatı məlumatlarına görə Türkiyənin baş naziri Tansu Çillər nazir Ayvaz Gökdemir, polis müdiri Mehmet Ağar, İbrahim Şahin və Korkut Ekenə Elçibəyi prezident etmək üçün yaşıl işıq yandırmışdı.^[10][16] Elçibəy Türkiyənin Milliyətçi Hərəkat Partiyasının lideri Alparslan Türkeşin ideoloji müttəfiqi idi. Alparslan Türkeş Qafqaza qədər uzanan bir türk dövləti yaratmaq arzusunda idi. Türkeşin çevrilişə verdiyi dəstək Türkiyə və Azərbaycan arasında diplomatik böhrana səbəb oldu. Azərbaycan dövlət çevrilişi cəhdi ilə bağlı məruzə hissəsinin təkzib edilməsi barədə bəyanat tələb etdi.^[17]

1996-cı il Susurluq Qəzasından sonra Türkiyədə ortaya çıxan məlumatlar göstərir ki, baş nazir Tansu Çillərin baş məsləhətçiləri Acar Okan və Süleyman Kamil Yüceoral çevriliş cəhdi ilə əlaqədar idilər. Susurluq Kommissiyası üzvü Fikri Sağlara görə Türkiyənin məqsədi Əfqanıstandan başlayan narkotika marşrutunu qorumaq idi. Sağlar qeyd edir ki, Yüceoral Əfqanıstanda general Əbdül Rəşid Dostuma pul ödəyib.^[17]

Sonrakı məlumatlar iddia edir ki, Veli Küçükün üzvü olması ehtimal edilən Ergenekon bu çevrilişdən məsul idi. Bu da Susurluq ilə Ergenekon arasındakı əlaqəni göstərir.^[18] Həmin dövrdə Azərbaycanın baş prokuroru işləmiş Eldar Həsənov 2021-ci ildə məhkəmədə dindirilərkən 1995-ci il çevriliş cəhdində Türkiyənin iştirakı ilə bağlı aşağıdakı sözləri deyib:^[19]

1995-ci ildə dövlət çevrilişinə cəhd ittihamıyla iki nəfər türk saxlanmışdı. Onlardan biri Türkiyə, digəri isə Avstriya vətəndaşı idi. Həmin vaxt prezident olan Heydər Əliyev baş prokuror kimi mənə və Ali Məhkəmənin sədri Xanlar Hacıyevə deyib ki, onların türk olması qabardılmasın. Dedi ki, biz hamımız gəldi-gedərik, amma bu iş uzun illər arxivdə qalacaq. Sabah türk adına xələl gəlməsin. Türkiyə vətəndaşı bütün Türkiyə deyil, bütün türk xalqı deyil. Biz 11 gün işlədik, onu təmizlədik, bu gün arxivlərdə qalan materiallarda iz buraxmadıq.

• "Rovsen Cavadov - 1" ( (az.) və  (rus.)). YouTube. 2011-07-03. İstifadə tarixi: 2015-01-17.
• "Rovsen Cavadov - 2" ( (az.) və  (rus.)). YouTube. 2011-07-03. İstifadə tarixi: 2015-01-17.
• ANS TV, Heç kim və heç nə unudulmayacaq — "OMON qiyamı", 1995-03-17, YouTube-da izlə
• ANS TV, Dərs — "1994-ün oktyabr hadisələri", 1995-10-04, YouTube-da izlə
• ANS TV, Ən Yeni Tarix — "Mart hadisələri", 2000-03-18, YouTube-da izlə
• ANS TV, Ən Yeni Tarix — "1994-cü il oktyabr hadisələri", YouTube-da izlə
• Azadlıq Radiosu, Kontext — "Rövşən Cavadov və OМON hadisələri haqda detallar", 15 mart 2012, YouTube-da izlə
• Meydan TV, Sevinc Osmanqızı ilə — "Qiyam — Rövşən Cavadov Heydər Əliyevə qarşı", 25 mart 2017, YouTube-da izlə

• de Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. 2003. ISBN 978-0-8147-1945-9.
• "1998 Report" (PDF). Ankara: Human Rights Foundation of Turkey. 2000. 2009-02-05 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-06-21. (contains the Susurluk reports in the annex, and material on the Counter-Guerrilla)  (ing.)
• "Azərbaycan Respublikasında dövlət çevrilişi cəhdinin qarşısının alınması və Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında". e-qanun.az. 20 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 fevral 2017.
• Ferman Demirkol, "Diktatörleri Uyku Tutmaz", DER YAYINLARI, 2002, ISBN 9753532555

• 4 iyun Gəncə qiyamı
• 1994 Azərbaycanda dövlət çevrilişinə cəhd

• Azerbaycanlı darbeciler: 'Çiller ve Gökdemir'le yemekte buluştuk' Arxivləşdirilib 2019-09-06 at the Wayback Machine
• Q Ə S D (1995-ci il 13-17 mart)
• Darbeden haberim vardı
• Bir darbe girişiminin perde arkası
• İşte Bakü darbesi