Dag Yehudileri - Wikipedia

Dağ yəhudilərinin etnik köklərinə gəldikdə, belə təxmin edilir ki, dağ yəhudiləri və tatlar çox qədimdən Qafqazda məskunlaşıblar. Onların ulu əcdadları bir zamanlar İranın cənub-qərb bölgələrində yaşayıb və orada orta-fars dilini mənimsəyiblər. Dağ yəhudilərinin əcdadları 5–6-cı əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında məskunlaşmışdır.

Hələ 1254-cü ildə flamand səyahətçisi B. Rubrukvis (Rubruk) Şərqi Qafqazın hər yerində, hər halda, həm Dağıstanda, həm də Azərbaycanda çoxlu sayda yəhudinin olduğunu qeyd edir.^[3] Tədqiqatçılar arasında dağ yəhudilərini "yəhudi tat"lar adlandıranlar, eyni etnik köklərə malik olmasına baxmayaraq, tatların dini mənsubiyyət baxımından iki qrupa: "Müsəlman tatlar" və "Yəhudi tatlar"a bölündüyünü deyənlər də var. Onların fikrincə, "tatların əcdadları indiki İran İslam Respublikasında yaşamış ari tayfaları olmuşdur. Bundan başqa talışlar, lahıclar, dağ yəhudiləri və s. xalqlar da bu qədim xalqın – ari tayfalarının davamçılarıdır". Statistikaya görə, Azərbaycan Respublikasında 10.9 min nəfər, Rusiya Federasiyasında 2.303 nəfər müsəlman tat yaşayır.

Dağ yəhudiləri ilə VII əsrdə qurulan və X əsrin ikinci yarısında dağılan türk Xəzər xaqanlığının əsas əhalisi olan xəzərlər arasında etnik bağların olub-olmaması məsələsi alimlər arasında uzun zamandır mübahisə və müzakirə mövzusudur. Belə ki, dağ yəhudilərinin xəzərlərin övladları olduğunu və əksinə dağ yəhudiləri ilə xəzərlər arasında etnik bağların heç olmadığını iddia edənlərin əsərlərinə ABŞ, Rusiya, İsraildə rast gəlmək olar.^[2] Məlumdur ki, Xəzər xaqanlığında iudaizm (yəhudi dini) dövlət dini elan edilmiş, əhalinin bir qismi və hakim sülalə yəhudi dinini qəbul etmişdir. Bəzi mənbələrdə isə dağ yəhudilərinin deyil, Şərqi Avropa yəhudilərinin (aşkenazi yəhudiləri) xəzərlərin davamçıları olduğuna dair fərziyyələr irəli sürürlər. Bu iddiaya qarşı çıxanlar, türk tayfalarından ibarət xəzərlərdən fərqli olaraq dağ yəhudilərinin fars dilinin bir şivəsində, Şərqi Avropa yəhudilərinin isə alman dilinin bir şivəsi olan "idiş" dilində danışdıqlarını qeyd edərək bu iki yəhudi qrupunun birbaşa xəzərlərin davamçıları olduğuna dair fərziyyələri təkzib edirlər. İnqa Saffron "The Philadelphia İnquirer" qəzetində "Qubanın dağ yəhudiləri" adlı yazısında dağ yəhudilərinin haradan gəldiyinə dair irəli sürülən bütün iddiaların ancaq fərziyyə olduğunu qeyd edir. Onun sözlərinə görə, bir çox dağ yəhudisi özlərini İsrailin qeyb olmuş tayfalarının övladları olduqlarını bildirir və Miladdan əvvəl 722-ci ildə Yerusəlimdə Beyt-ül-Müqəddəs (Süleyman məbədi) ilk dəfə dağıdılan zaman didərgin düşdüklərini, köç edə-edə nəhayət Şərqi Qafqazda məskunlaşdığını iddia edirlər.^[2]

18-ci əsrin ikinci rübündə Rusiya, İran, Türkiyə və bir sıra yerli hökmdarlar arasında Dağıstanın dağ yəhudilərinin yaşadıqları əraziləri ələ keçirmək uğrunda gedən mübarizə üzündən dağ yəhudilərinin vəziyyəti son dərəcə pisləşdi. 1730-cu illərdə Türk sərkərdəsi Nadir xan Dağıstanın bəzi rayonlarını ələ keçirə bildi. Döyüşlər nəticəsində dağ yəhudilərinin bir neçə yaşayış məskəni yerlə-yeksan edildi.^[3] Qırğından xilas olan dağ yəhudilərinə Qubada, Quba xanı Hüseyn xanın qəyyumluğunda sığınacaq verildi. 1797-ci ildə Surxay xan Dağıstanın əsasən dağ yəhudilərinin məskunlaşdığı Aba-Sava vadisinə hücum etdi və şiddətli döyüşlərdən sonra əsir aldığı kişiləri edam etdirdi, qadın və uşaqları isə qənimət olaraq özü ilə apardı. Kəndin müdafiəçiləri arasında 160 nəfər ağır döyüşlərdə həlak olmuşdur. Qırğından qaça bilən dağ yəhudiləri (Quba şəhərinədək ərazinin hökmdarı olan) Fətəli xanın qəyyumluğunda Dərbənddə sığınacaq tapdılar. İkinci dünya müharibəsi illərində alman qoşunları Şimali Qafqazın dağ yəhudilərinin yaşadığı bəzi rayonlarını işğal etdi. Dağ yəhudiləri ilə Avropa yəhudilərinin qarışıq yaşadıqları Kislovodsk və Pyatiqorskda bütün yəhudilər məhv edildi.^[3] Almanlar işğal etdikləri Krasnodar diyarının, habelə Krımın dağ yəhudilərinin bəzi kolxozlarının əhalisini də kütləvi qırğına məruz qoydular. Dağıstanda yəhudi-tat dilində tədris və nəşriyyat fəaliyyəti 1948–1953-cü illərdə rəsmən dayandırıldı, dağ yəhudilərinin məktəbləri rusdilli məktəblərə çevrildi. 1956-cı ildə dövlətin himayəsi altında Dağıstanda dağ yəhudilərinin məcburi "tatlaşdırılması" siyasəti çərçivəsində yerli sovet elitası dağ yəhudilərinin yəhudilərlə əlaqəsini inkar edərək, rəsmi statistikada dağ yəhudilərini tat kimi qeyd etməyə bağladı.^[3]

"Azərbaycan.az" portalının Arxivləşdirilib 2016-03-07 at the Wayback Machine məlumatına görə, yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə təmsil olunmuşdur. Movses Kalankatvasi dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu barədə fikirləri fərqlidir. Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən çıxarılmış və Midiyada məskunlaşdırılmış İsrail oğulları nəslindəndirlər. Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuşlar. Elə Midiyada ikən onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qatışıq bir ləhcəsi olan tat dilində danışırlar. Başqa tədqiqatçıların fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi Qafqaza Sasani hökmdarı Xosrov I Ənuşirəvan (531–579) tərəfindən köçürülmüşlər. Hökmdar Qafqazda qalalar tikdirir, şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə Mesopatamiyadan köçürtdüyü farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Digər mənbələrə əsasən, Azərbaycan yəhudilərinin (dağ yəhudilərinin) kökləri Qafqaz Albaniyasına qədər gedir. 1990-cı ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Bakı civarında və Qubanın 25 kilometrliyində 7-ci əsrə aid yəhudi yaşayış məntəqəsinin qalıqları tapılmışdır. Ümumi rəyə görə, dağ yəhudilərinin əcdadları İrandan və yaxud Bizans imperiyasından köç edərək Qafqaz Albaniyasında, Kür çayının sol sahilində məskən salmışlar. Dağ yəhudilərinin danışdıqları tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır. "Azərbaycan.az" portalına əsasən, dağ yəhudiləri Azərbaycana sasanilərin siyasəti ilə bağlı olaraq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrində yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar da, dinlərini, adət-ənənələrini, həyat və düşüncə tərzlərini qoruyub saxlamışlar.^[4]

Dağ yəhudiləri 5 yerli qrupa bölünür:

• qaytağlılar (qaytoği) – Dağıstanın Qaytaq rayonu, sonralar Şimali Qafqazın digər yerləri (Xasavyurt, Buynaksk, Qroznı, Nalçik)
• dərbəndlilər (dərbəndi) — Dağıstanın əsasən Dərbənd, həmçinin Məhərrəmkənd və Tabasaran rayonları
• qubalılar (quboyi) — Azərbaycanın Quba rayonu, əsasən Qırmızı Qəsəbə
• şirvanlılar (şirvoni) — Azərbaycanın İsmayıllı rayonunun Mücü və Mücühəftəran kəndləri, habelə Bakı
• vartaşenlilər (vartaşeni) — Oğuz, Gəncə, İsmayıllı, Şamaxı, sonralar Tiflis

Dağ yəhudilərinin ümumi sayı:

2004: 150 000^{[mənbə göstərin]} – 270 000^{[mənbə göstərin]} (rəqəmlər təxminidir)

Dağ yəhudilərinin məskən saldıqları ölkələr:

• İsrail: 100 000^{[mənbə göstərin]} – 140 000^{[mənbə göstərin]}
• ABŞ: 10 000^{[mənbə göstərin]} – 40 000^{[mənbə göstərin]}
• Rusiya: 20 000^{[mənbə göstərin]} – 40 000^{[mənbə göstərin]}
• Azərbaycan: 5500^[5] — 10 000^[5]
• Qazaxıstan: 2000^{[mənbə göstərin]}

• Yekutiel ("Kuti") Adam – döyüşdə həlak olmuş ən yüksəkrütbəli İsrail əsgəri – İsrail silahlı qüvvələrinin general mayoru.
• Aluf Ehud "Udi" Adam – İsrail silahlı qüvvələrinin generalı.
• Mirzə Xəzər – görkəmli radiojurnalist, publisist, tərcüməçi, "Azadlıq" radiosunun əfsanəvi səsi.
• Albert Aqarunov – Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı – milli ordunun əsgəri, Qarabağ cəbhəsində həlak olmuşdur.
• Həsən Mirzoyev – Rusiya Vəkillər Gildiyasının prezidenti, Rusiya Dumasının deputatı.
• Qavril Abramoviç İlizarov – Sovet həkimi, cərrah, İlizarov aparatının ixtiraçısı
• Mixail Dadaşov — yazıçı, rusca-tatca lüğətin müəllifi
• Jasmin – Rusiyanın məşhur müğənnisi (əsl adı Sara Lvovna Manaximova).
• Yevda Abramov – Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı.
• Ayan Babakişiyeva— Azərbaycan müğənnisi.
• Xəyyam Nisanov – Azərbaycan müğənnisi.
• Yakob Avşalomov – bəstəkar.
• Sarit Hadad – məşhur İsrail müğənnisi, "Sara Xudadatova"
• Omer Adam– məşhur İsrail müğənnisi
• Zaur Gilalov – "Dünya Dağ Yəhudiləri Konqresi"nin prezidenti, tanınmış iş adamı, 2004-cü ilin mart ayında Moskvada naməlum qatillər tərəfindən güllələnmişdir.^[6]
• Telman İsmayılov – Rusiyanın ən varlı iş adamlarından biri, "AST" şirkətlər qrupunun sahibi.
• Qavril Yuşvayev – Rusiya milyonçusu.
• İqor Babayev – Rusiya milyonçusu, "Çekizovo qrupu"nun sahibi.
• Yan Abramov – Rusiya milyonçusu, məşhur müğənni Alsunun əri
• Qod Nisanov – Rusiya milyonçusu, "Biskvit" şirkətinin baş direktoru.
• Zarah İliyev – Rusiya milyonçusu^[7].
• Matvey Elizarov – Azərbaycanın iş adamı və xeyriyyəçi, "Dünya Dağ Yəhudiləri Kongresi"nin vitse-prezidenti.
• İsrail Tsvaygenbaum — yəhudi əslli Rusiya və ABŞ rəssam
• Azad Kərimov – Azərbaycanın gənc milyonçularından biri, "ATLAS" şirkətlər birliyinin prezidenti.
• Yafa Yarkoni (Abramov)– İsrail müğənnisi

• "Dağ yəhudilərinin tarixi"
• The village people
• gorskie.ru Gorskiye.ru website
• "Azərbaycanda antisemitizm olmayıb" Arxivləşdirilib 2008-05-22 at the Wayback Machine
• "Электронная Еврейская Энциклопедия"
• Azerbaijan.az Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine
• "Dağ yəhudilərinin qısa ensiklopediyası" Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine
• "Are Mountain Jews Descended from the Khazars?"
• "История Горских Евреев" ^{[ölü keçid]}
• "О ранних контактах восточнокафказских евреев и Хазар" Arxivləşdirilib 2009-11-04 at the Wayback Machine