Vaytanq Muqavilesi - Wikipedia

Hüquqşünaslar və ya müstəmləkə idarəsi rəsmiləri tərəfindən hazırlanan sənəd layihəsi olmadan Hobson, katibəsi Ceyms Friman və İngilis rezidenti Ceyms Basbinin köməyi ilə öz müqaviləsini yazmağa məcbur oldu, onların heç biri də vəkil deyildi. Tarixçi Paul Mun, müqavilənin bəzi maddələrinin Utrext müqaviləsinə (1713), İngiltərə Şerbro müqaviləsinə (1825) və İngiltərə ilə Sumbiya Susus (1826) arasındakı müqaviləyə bənzədiyinə inanır^[11].

Bütün müqavilə üç gün ərzində hazırlanmış^[12] və bir çox düzəlişlərə məruz qalmışdı. Maori rəhbərlərinin imtina etdiyi 'suverenlik' anlayışını başa düşə biləcəyi üçün tərtib prosesində belə şübhələr var idi.

İngilis dilində bağlanmış bir müqavilənin Maori tərəfindən başa düşülə bilmədiyini, müzakirə olunmadığını və ya razılaşdırılmadığını anlayan Hobson, sənədləri tərcümə etmək üçün Maori dilində Te Reo dilini daha yaxşı bilən missioner Henri Uilliams və oğlu Eduard Marş Uilliamsa təlimat verdi və bu, 4 fevralda bir gecədə edildi^[13] . Müqavilənin tərcüməsini Ceyms Basbi nəzərdən keçirdi və o, "Konfederasiya" və ya rəhbərlərin toplaşmasını təsvir etmək üçün whakaminenga sözünün huihuinga əvəz edilməsini təklif etdi^[14]. Hobson, ölkənin başqa bir yerində Tacın 'ilk kəşfçilər' hüquqları üzərində daha çox azadlıq əldə edə biləcəyinə inanırdı, bu Cənubi Adadakı digər qəbilələrlə gələcək çətinliklərə səbəb olduğu kimi ağılsız olduğunu sübut etdi .

Fevralın 5-də orijinal müqavilənin ingilis və maori dilinə tərcümə edilmiş versiyası şimal başçılarının toplantısından (hui) əvvəl^[15] Vaytanqdaki Basbinin evinin qarşısında qazon üzərində böyük bir çadırın içərisinə qoyuldu. Hobson müqaviləni ingilis dilində ucadan Uilliams onun maori versiyasını ucadan oxudu^[16]. Maori başçıları (rangatira) sonra müqaviləni beş saat müzakirə etdilər, bunların çoxu Paihiya missioner stansiyasının printeri Uilliam Kolenso tərəfindən qeydə alınmış və tərcümə edilmişdi^[17]. Fransız katolik yepiskopu Pompalliyerin təsiri altında katolik başçım olan Reva söylədi:"Maori xalqı bir qubernator istəmir!Biz Avropa deyilik. Düzdür, torpaqlarımızın bir hissəsini satmışıq. Ancaq bu ölkə hələ də bizimdir! Biz əcdadlarımızın bu diyarını idarə edirik". Moka Kainga-mataa, avropalıların haqsız olaraq satın aldığı bütün torpaqların geri qaytarılmalı olduğunu müdafiə etdi^[18] . Vay soruşdu: “Dünən ağ bir adam tərəfindən lənətləndim. İş belə olacaqmı? ".Hone Heke, Pumuka, Te Varerahi, Taati Vaka Nene və qardaşı Eruera Maihi Patuone kimi protestant rəhbərlərini qubernator qəbul etdi. Hone Heke dedi:

Qubernator, bizimlə qalmalı və bir ata kimi olmalısan.Əgər uzaqlaşsanız, fransızlar və ya rum satıcıları bizi Maori xalqını ələ keçirəcəklər. Sənə necə.Bəziləriniz Hobsona getməsini deyirsiniz.Ancaq bu, çətinliklərimizi həll etmək niyyətində deyil.Artıq burada şimalda bu qədər torpaq satmışıq. Buna qərar verən avropalıları idarəetmək üçün yolumuz yoxdur. Onun getməyini söylədiyini eşitməyimə heyran qalmışam! Niyə ticarətçilərə və qroq-satıcılara illər əvvəl getmələrini demədin? Artıq burada çox avropalı var və irqlərimizi birləşdirəcək uşaqlarımız var.

Müqavilə ilə əlaqədar şimaldakı bir çox katolik maori ilə məsləhətləşən Bişop Pompalliyer onları müqavilədən ehtiyatlı olmağa və bir şey imzalamamağa çağırdı. İlkin müzakirələrdən sonra onlardan ayrıldı və rəislər imzalayanda iştirak etmədi^[16][19].

Maori rəhbərləri üçün, Vaytanqda imzalanma vaxtı çox böyük güvənə ehtiyacları vardı. Buna baxmayaraq,ingilis müdafiəsinin gözlənilən faydaları qorxularını üstələmədi. Xüsusilə fransızlar Yeni Zelandiyaya da maraq göstərdilər və ingilislərin tərəfində olmasaydılar,fransızların Fransa Polineziyasına çevriləcək şimalda digər Sakit okean adalarına bənzər şəkildə onlara təzyiq göstərəcəklərini söylədilər,buna görə onların böyük qorxuları var idi. İmza zamanı maorilər ingilis missionerləri tərəfindən daha da ruhlandı, Avropalı köçənlərin gəlməyə davam etdiyi müddətdə ingilis tənzimlənməsinin Maorinin gələcək rifahı üçün əvəzsiz olacağına inanırdılar.

Bundan sonra rəislər daha sonra Basbinin evinin və çəmənliyinin altındakı bir çay sahilinə keçdilər və gecə gec vaxtadək müzakirələrə davam etdilər.Busbinin evi sonradan Müqavilə Evi olaraq bilinəcək və bu gün Yeni Zelandiyanın ən çox ziyarət edilən tarixi binasıdır^[20].

Hobson imzalanmanın 7 fevralda baş tutacağını planlaşdırmışdı, lakin 6 fevral səhəri 45 rəis ^[17] imzalamağa hazır idi. Günorta saatlarında HMS Heraldın iki zabitini daşıyan bir gəmi gəldi,qubernatoru gözlədiklərini eşidəndə təəccübləndilər,ona görə bir qayıq tez onu geri göndərdi^[17]. İmzanın rəsmi şəklində Hobsonun tam dəniz rejali geyindiyi göstərilsə də,əslində o gün rəisləri gözləmirdi və xalatı və ya ^[21]"şapkasından başqa düz paltarda" idi^[17] . Müqavilənin imzalanması günortadan sonra başladı.

Hobson İngilis imza sahiblərinə rəhbərlik edirdi^[16]. Hone Heke, həmin gün imzalanan Maori başçılarından birincisi idi. Hər rəis imzaladıqca Hobson "He iwi tahi tātou" dedi, "Biz indi bir xalqıq" deməkdir. İki rəis, Marupo və Ruhe, imzalanma baş verdiyi üçün müqaviləyə sərt şəkildə etiraz etdilər, lakin sonda imzaladılar^[22] və Marupo qubernatorun əlini sıxdıqdan sonra,masadakı papağından tutdu və qoymaq üçün jest etdi^[17].

Hobson Vaytanqdakı imzalanmanı çox əhəmiyyətli hesab etdi, qırx altı "baş rəisin" iyirmi altısının imzaladığını bildirdi.Hobsonun müqaviləyə maorilərin yekdil razılığını tələb etmək niyyəti yox idi,lakin Vaytanqdakı imzaların "bu adanın şimal hissələri üzərindəki Əlahəzrətlərin suveren hüquqlarının açıq şəkildə tanınması" nı təmsil etdiyini bildirdiyinə görə əksəriyyəti qəbul etməyə hazır idi. Ancaq Vaytanqı imzalayanlar bütövlükdə şimalı belə təmsil etmirdi;imzaların təhlili göstərir ki, əksəriyyəti yalnız Adalar buxtasındandır və bu gün ən yüksək rütbəli başçıların çoxu imzalamamışdı. Hobson Vaytanqdakı ilkin imzanı "de-fakto" müqaviləsi hesab etdi,daha sonra imzalayarkən sadəcə "təsdiqlədi".

Müqavilənin nüfuzunu artırmaq üçün əlavə imza toplamaq üçün ölkə daxilinə səkkiz əlavə nüsxə göndərildi:

• Manukau-Kawhia nüsxəsi
• Waikato-Manukau nüsxəsi
• Tauranga nüsxəsi
• Bay of Plenty nüsxəsi
• Thomas Bunbury nüsxəsi
• Henry Williams nüsxəsi
• Turanga və
• Çap olunmuş nüsxəsi.

1840-cı ilin fevral-sentyabr aylarında nüsxələrin müzakirəsi və imzalanması üçün təxminən 50 görüş keçirildi və müqaviləyə daha 500 imza əlavə edildi.Çoxu nəhayət imzalasa da,xüsusilə maorilərin çox yaşadığı uzaq şimalda bir sıra başçılar və bəzi qəbilə qrupları sonda imtina etdilər, o cümlədən Potatau Te Verovero (vaikato ivi), Tuhoe, Te Arava və Nqati Tuvharetoa və ola bilsin Moka "Kainqa-mataa"da. İmza verməyən bir sıra Vaikato və Mərkəzi Şimal Adası rəhbərləri, sonradan Kinqitanqa(Maori kralı)adlı seçilmiş bir monarxla bir növ konfederasiya meydana gətirəcəklər. Nüsxələr ölkə daxilinə köçürüldü, qəbilə başçılarına mümkün qədər çox imza atma imkanı verildi, bəziləri qaçırdı, xüsusilə Cənubi Adada, əlverişsiz hava nüsxələrin Otaqaya və ya Stüart adasına çatmasının qarşısını aldı. Müqaviləyə razılıq Kaitayanda, eyni zamanda Vanqanui bölgəsində Vellinqton da yekdilliklə verildi.

Müqavilə yalnız üç maddədən ibarət qısa bir mətndir. Bu kritik sənədin mətnində imla səhvləri var.Mətnin maori dilinə tərcüməsi ingilis əslindən fərqlənir. Bu hal həmişə müqavilənin birmənalı qiymətləndirilməsini çətinləşdirirdi,avropalılar və maorilər tərəfindən mətnlərin ikiqat şərh edilməsinə icazə verdi. Zəif tərcümə, əvvəlcə hökumətin qaydalarının, mülkiyyət hüquqlarının qeyri-müəyyən mənalarını verdi,torpaq satmaq hüququ avropalılar və maorilər tərəfindən bu anlayışların qavranılması fərqlərini nəzərə almadı. Üstəlik, yazılı mədəniyyət ənənəsi olmayan Vaytanqda iştirak edən rəhbərlər,birbaşa müqavilənin mətninə deyil, leytenant qubernatorun söylədiyi sözlərə daha çox əhəmiyyət verdi.

Vaytanq müqaviləsi Böyük Britaniya tərəfindən ratifikasiya edilmədi, baxmayaraq ki, müstəmləkə rəhbərliyi və sonradan Yeni Zelandiya hökuməti onun icrasına kifayət qədər hörmətlə yanaşdılar. Buna baxmayaraq, həm Maori,həm də Avropalı mühacirlər üzərində tam nəzarəti əldə edərək, ən başlıcası ölkədə torpaq satma ehtimalı üzərində nəzarəti ələ keçirdikdən sonra, zaman keçdikcə ölkə hakimiyyəti sənədin heç bir əhəmiyyəti olmadığını gördü və XIX əsrin ikinci yarısında bir sıra məhkəmə qərarları qüvvədən düşmüş hesab edildi. Müqavilə ilə əldə edilmiş hüquqlarının pozulduğunu düşünən silahlı maori üsyanları gərginləşdi və bu da öz növbəsində Avropa sakinlərinə və İngiltərə rəhbərliyinə maorilərin müqavilə şərtlərini yerinə yetirmədiyini iddia etməyə əsas verdi.

Vaytanq sazişi ölkənin sosial quruluşunu təyin edən sənədlərdən biridir, qanunvericilik təlimatları təqdim etmir,lakin Maori və müasir Yeni Zelandiya dövlətinin mövcudluğu prinsiplərini yaradır. Bu prinsiplərin əsasları bunlardır:

• Liderlik prinsipi (dövlətin qanunlar yaratmaq və onların icrasını müəyyən etmək hüququ və vəzifəsi var).
• Özünüidarəetmə prinsipi (Maori özü təşkilatlanma və bütün qaynaqlarından sərbəst istifadə etmək hüququna malikdir).
• Bərabərlik prinsipi (Yeni Zelandiyalıların hamısı bərabər hüquqlara malikdir).
• Ağlabatan əməkdaşlıq prinsipi(ortaq məsələlərin həllində bütün tərəflər xoş niyyətlə rəhbər olmalıdırlar).
• Kompensasiya prinsipi(Dövlət ağlabatan tədbirlər görməli və imkanlarına uyğun olaraq əvvəlcədən Maoriyə vurduğu ziyanı kompensasiya etməlidir).

Bu müqavilənin əhəmiyyətinin ümumi qəbul edilməsinə baxmayaraq, bir çox cəhətdən mübahisəli və birmənalı olmayan qiymətləndirmə mövzusu olaraq qalır, xüsusən də XX əsrin 60-70-ci illərində kəskinləşir. Nəticədə 1975-ci ildə müqavilənin dövlətin sosial və qanunverici sistemindəki mövqeyini müəyyən edən bir dövlət sərəncamı qəbul edildi. Eyni zamanda, Vaytanq Tribunal Məhkəməsi (ing. Waitangi Tribunal) yaradıldı, bu mübahisələri araşdırır və torpaq müharibələrindən bəri Maori xalqına vurduğu zərərin əvəzinin ödənilməsini təyin edir. Hər il 6 fevral Yeni Zelandiyanın milli bayramı olaraq qeyd olunur. 1997-ci ildə YUNESKO Vaytanq müqaviləsini Dünya Reyestrinin yaddaşına daxil etdi^[23].

Müqavilənin imzalanmasının ildönümü - 6 fevral - Yeni Zelandiya milli gün, Vaytanq günüdür. Gün ilk dəfə tərəflərin imzaladığı günündə 1934-cü ildə^[24] xatırlandı,Müqavilə Evi xalqın ziyarət etdiyi bir yer oldu. Lakin, 1974-cü ilə qədər bu tarix dövlətdə tətil günü deyildi^[25][26].Vaytanq günü maorilərin etirazına səbəb oldu (xüsusən 1970-ci illərdən 1990-cı illərə qədər),lakin bu gün çox vaxt müqavilənin tarixi və davamlı təsirlərini müzakirə etmək üçün bir fürsət olaraq istifadə olunur^[27][28].Yubiley rəsmi olaraq ilk imzalandığı Vaytanqdakı Müqavilə Evində qeyd olunur.

• Yeni Zelandiya

• Thomas Lindsay, Buick. The Treaty Of Waitangi: Or How New Zealand Became A British Colony. Kessinger Publishing, LLC^[ing.]. 2008. ISBN 978-1436659475.
• David K., Round. Truth or treaty?: Commonsense questions about the Treaty of Waitangi. Canterbury University Press. 1998. ISBN 978-0908812721.
• Claudia, Orange. The Treaty of Waitangi. Bridget Williams Books^[ing.]. 1996. ISBN 978-0868614274.

• New Zealand History Online: The Treaty of Waitangi (ing.)
• The Treaty of Waitangi (ing.)