Sevr Muqavilesi - Wikipedia

Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Antanta Dövlətləri və Avstriya arasında Sen-Jermen sülh müqaviləsi (1919), Macarıstan arasında Trianon sülh müqaviləsi və Bolqarıstan arasındakı Neyr Sazişinin imzalanmasına baxmayaraq, 1919-cu ilin mayında Osmanlı İmperiyası ilə sülh müqaviləsi imzalanmadı və danışıqlar qeyri-müəyyən müddətə təxirə salındı. Bunun əsas səbəbi Antanta Dövlətlərinin Osmanlı İmperiyasını bölüşdürmə istəyi idi.

Antanta dövlətləri Ali Məclisinin 7 may tarixli qərarına əsasən İzmir 15 mayda yunanlar tərəfindən tutuldu. Bu hadisə bütün Türkiyədə güclü bir milli narazılığa səbəb oldu. Sivas Konqresi 4 sentyabrda toplanandan sonra İstanbuldakı Osmanlı hökuməti ölkəyə inzibati və hərbi nəzarəti itirdi. Sivasda və daha sonra Ankarada Mustafa Kamal Paşanın rəhbərliyi altında milli müqavimət hökuməti quruldu. Anadolu hökuməti olaraq da adlandırılan təşkilat mənfi şərtlərdə sülh sazişini qəbul etməyəcəyini bəyan etdi və müqavimət üçün hazırlıqlara başladı.

18 aprel 1920-ci il tarixində San Remo konfransında Antanta dövlətləri Osmanlı İmperiyasına tətbiq ediləcək sülh müqaviləsinin şərtlərini hazırladılar. 22 apreldə Osmanlı hökumətini Parisə sülh konfransına dəvət etdilər. Sultan keçmiş sədrəzam Əhməd Tofiq Paşanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyətini Parisə göndərdi. Ertəsi gün Ankarada toplanan Böyük Millət Məclisi 30 apreldə razılığa gələn dövlətlərin xarici işlər nazirliklərinə İstanbuldan ayrı bir hökumətin qurulduğunu bildirərək məktub göndərdi.

Parisdəki sülh şərtlərini öyrənən Əhməd Tofiq Paşa İstanbula bir teleqram göndərdi və sülh şərtlərinin "dövlət anlayışı ilə qonorar" olmadığını (dövlət anlayışına zidd) və danışıqlardan geri çəkildiyini bildirdi. İyunun 21-də Müttəfiq dövlətlər türk millətinin müqavimətini qırmaq üçün yunan qüvvələrini İzmirə göndərmək qərarına gəldilər. Balıkesir, Bursa, Uşak və Trakya Yunan ordusu tərəfindən tez bir zamanda işğal edildi.

Səltənət Şurası Egeydəki işğalların ardınca 22 iyulda İstanbula toplandı, sədrəzam Damat Ferit Paşanın başçılığı ilə Parisə ikinci bir heyət göndərmək qərarına gəldi. Şuradakı hadisələr hal-hazırda da müzakirə olunur. Bu görüşdə Nutuk Vahdettin haqqında: "Sevr İmtahanını ayağa qalxaraq qəbul etdi" dedi^[2]. Sarayın Baş Qərargah rəisi Lütfi Siməvinin verdiyi məlumata görə, VI Mehmed Vahidəddinin açılış nitqini oxuduqdan sonra prezidentliyi Damat Fərid Paşaya təhvil verdi və salonda dayanmadı, sonra çölə çıxdı. Sonuncu sədrəzam Tofiq Paşanın oğlu İsmail Hakkı Okdayın ifadəsi belə idi:

"Nəhayət, Sevri qəbul edənlərin ayağa qalxması lazım olduğu söyləndi. Damat Fərid Paşa Sultanın zalı tərk etməsi lazım olduğuna işarə etdi. Vahdəttin çölə çıxdı, başqa otağa keçdi. Sultan ayağa qalxanda zaldakılarda insanlar Hünkara hörmət əlaməti olaraq ayağa qalxdılar. Onu salamladılar. Belə ki, bu ayağa qalxmanın Sevri qəbul etmək demək olduğu, yoxsa Sultana hörmətdən olunduğu bilinmir. Hətta Ayandan olan topçu Feriki Rıza Paşa "Biz Sultana hörmətən ayağa qalxdıq, Sevri qəbul etdiyimizdən deyil" deyə qışqıraraq Damad Fəridin oyununu açıqca protesto etdi."

Müqavilə 10 avqust 1920-ci ildə Böyük Britaniya İmperiyası, Antanta dövlətləri, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Belçika, Yunanıstan, Hicaz Krallığı, Polşa, Portuqaliya, Rumıniya, Serblər, Xorvatlar və Sloveniya Krallığı, Çexoslovakiya və məğlub olan Osmanlı İmperiyası arasında imzalanmışdır. ABŞ Osmanlı İmperiyasına qarşı vuruşmadı^[3][4] və SSRİ hələ Millətlər Cəmiyyətinin üzvü olmadığına görə imza atmadı^[5].

Osmanlı heyətinə bu adlar daxil idi: sədrəzəm Damat Fərid paşa, keçmiş Maaarif naziri (milli təhsil naziri) Bağdadlı Mehmet Hadi paşa, Dövlət Şurasının (Dövlət Şurası) keçmiş başçısı Rıza Tefik bəy və Bern səfiri Rəşad Halis bəy.

•  
  Rıza Tevfik Bey, Reşat Halis Bey və Bağdadlı Mehmed Hâdî Paşa

•  
  Osmanlı təmsilçisi Mehmet Hadi paşa, müqaviləni imzalayır.
•  
  Yunanıstan təmsilçisi, Elefterios Venizelos, müqaviləni imzalayır.
•  
  Sevr Müqaviləsinin imzalanmasını təqibən Afinadaki Panatinaikos (stadion)da Venizelos, Kral Aleksandros (Yunanıstan kralı) ve Temistoklis Sofulisin de qatıldığı yığıncaq.

Müqavilənin qüvvəyə minməsi üçün Parlament müqaviləni müzakirə edib qəbul etməli və sonra onu imzalamaq üçün VI Mehmed Vahidəddinə göndərməli idi. Lakin müqavilə imzalanan zaman Məclis bağlı olduğundan^[6](fəaliyyət 1920-ci ilin martında başa çatdı və 1920-ci ilin aprelində bağlandı) müqavilə parlamentdə müzakirə oluna bilmədiyi üçün sultanın qarşısına çıxmadı.

Ankaradakı Böyük Millət Məclisi müqaviləni qəti bir bəyanatla pislədi və 19 avqust 1920-ci ildə müqaviləni imzalayanlara və Sultənət Şurası Məclisində müsbət səs verənləri xain elan etdi. Müqaviləni imzalayan nümayəndə heyətinin üzvləri 23 aprel 1924-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən 150 üzv siyahısına əlavə edildi. 28 may 1927-ci ildə vətəndaşlıqdan çıxarıldılar^[7].

Tərəflərdən Yunanıstan müqaviləni ratifikasiya edib, qüvvəyə minməsini istədi. Bəzi dairələr müqavilənin heç vaxt qüvvəyə minmədiyini iddia edirlər^[8]. Ancaq digər fikirlərə görə müqavilənin bir çox müddəaları o dövrdə tətbiq edildi və XX əsrin beynəlxalq siyasi döyüşlərinə səbəb oldu.^[8].

Müqavilədə maraq doğuran məsələlərdən biri də Ermənistana geniş ərazilərin verilməsi idi. Belə ki, ABŞ Prezidenti Vudro Vilsonun təklifinə əsasən, regionda Ermənistana aid olmayan, hətta erməni əhalisinin üstünlük təşkil etmədiyi bir sıra ərazilər, məsələn Qara dəniz limanı olan Trabzon onlara verilirdi. Buna görə də, bu ölkəni "Vilson Ermənistanı" adlandırırdılar.

Sultan VI Məhəmməd müqavilənin şərtlərini qəbul etsə^{[mənbə göstərin]} də, Ankarada yaranmış Atatürk hökuməti onu qəbul etməkdən imtina etdi. Türk millətçi hökuməti bu əraziləri Yunanıstan, Gürcüstan və Ermənistana verməkdən boyun qaçırdı. Atatürk hətta bəyan etdi ki, Türkiyə zərurət yaranarsa, bütün Cənubi Qafqaz üzərində nəzarəti ələ keçirmək iqtidarındadır. Lakin Qərbi Anadolunu işğal etmiş Yunanıstandan fərqli olaraq, Ermənistan müqavilədə ona verilmiş ərazilərə nəzarət etmək iqtidarında deyildi. Öz ingilis himayədarlarının göstərdikləri böyük dəstəyə baxmayaraq, ermənilər Nizam Qarabəkir Paşanın 50 000 nəfərlik ordusu qarşısında aciz qalmışdılar. Mustafa Kamal Atatürkün banisi olduğu Türk Milli Azadlıq Hərəkatı müttəfiqləri yenidən danışıqlar masasına əyləşməyə məcbur etdi. Habelə ərəblər Suriyada Fransanın, Bağdadda Britaniyanın hakimiyyətini qəbul etmək istəmirdilər. Məhz Azadlıq Mübarizəsinin gedişində türklər yunan, erməni və fransız qüvvələrinə müqavimət göstərərək, 16 mart 1921-ci ildə Sovet Rusiyası ilə Moskva müqaviləsi, Fransa ilə Ankara anlaşması imzalayaraq öz beynəlxalq əlaqələrini möhkəmləndirdilər. Ədirnə müqaviləsi və Qars müqaviləsini bağlamaqla isə Türkiyə öz şərq sərhədlərini möhkəmləndirdi. Bütün bu hadisələr türklərə Antanta ölkələri ilə yenidən danışıqlara başlamağa və 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsini imzalamağa imkan verdi.

•  
  Yunanıstanın 1832-ci və 1947-ci il arasındakı müddətdə genişlənməsi. (Sevr müqaviləsi ilə vəd edilmiş və 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi ilə geri alınan bölgələr daxildir.)
•  
  Sevr müqaviləsinə görə "Böyük Yunanıstan". (Yuxarı solda Elefterios Venizelos)

•  
  Sevrdən bir neçə il öncə 1917-ci ildə imzalanmış Sen Jen de Marin Sazişinə görə Türkiyədə İtalyan nüfuzu. Balfor tərəfindən imzalanan sənəd.
•  
  Sevr müqaviləsinin imzalandığı zamanlarda Osmanlı Türkçesinde hazırlanmış bir xəritənin 1927-ci ildə bərpa edilmiş variantı (Bu xəritədə bir çox səhv var. Çanaqqala və İzmit boyunca olan bölgə Türk hökumətinin ixtiyarına verildi. Ayrıca İzmir Türkiyədən asılı olsa da muxtar olardı. Sevrdə də təsir dairəsinin olacağını düşünən müddəalar yoxdur. Fransa və İtaliyanın lehinə. Ayrıca, İstanbul Yunanistana verilməyəcəkdi. Müqaviləyə görə, Osmanlı İmperiyasının paytaxtı olmağa davam edəcəkdir. Bu xəritə Sevrın əsl xəritəsi deyil.).
•  
  1920-ci ilde hazırlanmış, bir xəritədə Osmanlı İmparatorluğunun sərhədləri. Şərqdəki karartılı alanın Kürdüstan olduğu görülmekdədir.
•  
  Sevr müqaviləsində Boğazlar Bölgəsini göstərən, 1920-ci ildə yaradılmış bir xəritə.
•  
  Sevr müqaviləsi ile qurulması nəzərdə tutulmuş böyük Erməni dövləti üçün Amerika prezidenti Vudro Vilsonun müəyyən etdiyi qərb sərhədi, 1920-ci il.
•  
  Bir başqa xəritədə Vudro Vilsonun müəyyən etdiyi eyni sərhəd.

• 1920-ci ilin avqustunda bağlanmış Sevr müqaviləsi özündə uydurma Erməni soyqırımı ilə bağlı bir neçə maddə ehtiva edirdi. Hətta müqavilənin 230-cu maddəsi Osmanlı hökumətindən bir sıra yüksək rütbəli generalın, siyasətçi və ziyalıların müttəfiq dövlətlərin yaratdıqları Malta Tribunalına təhvil verilməsini tələb edirdi. Həmin şəxslər İstanbul, London, Paris və Vaşinqtondakı arxiv materialları araşdırılan müddətdə üç il Malta adasında saxlanıldı. Lakin Atatürkün səyləri nəticəsində Osmanlı dövlətində 1915-ci ildə yüksək mövqe tutmuş türk tarixinin bu şanlı sərkərdələri Türkiyədə saxlanılan Britaniya vətəndaşları ilə dəyişdirilərək vətənə qaytarıldılar.
• Sevr müqaviləsinin şərtlərinə görə, Türkiyə ordusunu buraxır, yalnız 15 minlik silahlı qüvvə saxlayır, hərbi dəniz donanmasını ləğv edir, Suriya, Fələstin, Ərəbistan yarımadası, İordaniya, Mesopatamiyadan imtina edirdi. İzmir Yunanıstana verilirdi. Ermənistanın müstəqilliyi nəzərdə tutulur, Ərzurum, Bitlis, Van, Trabzon ona verilirdi, Kürdüstan dövləti də yaratmaq nəzərdə tutulurdu.
• Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Sevr müqaviləsinin ləğv olunub Lozanna müqaviləsinin imzalanması hadisəsini obrazlı şəkildə belə ifadə edirdi: "Mənhus Sevr müahidəsi yırtıldı, məsud Lozan müahidəsi yazıldı!… Birincisi, çökən imperatorluğun ölüm baratı idi; ikincisi isə yüksələn cümhuriyyətin doğum vəsiqəsi oldu".

• Vilson Ermənistanı, Sovet Ermənistanı və forpost Ermənistan

• Mudros müqaviləsi
• Lozanna müqaviləsi (1923)

• Türk Tarixi Qurumu internet saytında andlaşmanın tam mətni  (türk.)
• İngiltərə Xarici İşlər Nazirliyi internet saytında andlaşmanın tam mətni  (ing.)