Ereb Qrafikali Azerbaycan Elifbasi - Wikipedia

Bu əlifba ərəb əlifbası əsasında qurulsa da, bir çox fərqləri var, Türk dilləri üçün əlavə olunan hərflər movcuddur: ŋəf ݣ [ŋ], gəf گ (G), çe ﭺ (Ç), və pə پ (P), və jey ژ (J). Buna əlavə, vizual çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədi ilə ənənəvi ərəb Kəf hərfi üçün ك yox ک hərfi işlədilir. Hərf sıralamasında da Azərbaycan əlifbasında vov (و), hə (ه), yə (ی) gedir, halbuki original ərəbcə əlifba hə, vov, yə ilə bitir.^[2] Azərbaycan tarixi yazılarında bir çox xəttlər görünür. Şeiriyyatda ən geniş işlənən və rəsmi sayılan xətt XIV əsrdə azərbaycanlı xəttat Mir Əli Təbrizi tərəfindən yeridilmiş Nəstəliq xəttidir (az.-əski. نستعلیق‎‎)^[3]. Tarixdə başqa bilinən xəttlər: təliq, şikəstə, süls, reyhani, divani, ruqə, mühəqqiq, touqi və başqalarıdır. Düz xəttlərdən də istifafə olunurdu. Elmi yazıları Nəsx xətti (azərb. نسخ‎‎) ilə yazılırdı və sonra öz sadəliyi, rahat oxunuşu və rəvan yazılışına görə rəsmi sənədlərdə də yer alırdı.^[4]

• Bu əlifbada qədimi türk Orxon əlifbasındakı kimi ahəng qanunu çox geniş işlənilir və saitlərin deyilişi çox zaman samitlərdən aslıdır. Məsələn, ön sıra saitləri (i, e, ə, ö, ü) ilə T səsi ت kimi, S səsi س kimi yazılır və arxa sıra saitləri (a, ı, o, u) ilə isə T və D səsləri ط kimi, S səsi ص kimi: طاش daş, سومک sevmək, صو su, سود süd, طورمق durmaq. İncə samitlər ilə Ə, E, İ, Ö, Ü, qalın samitlər ilə isə A, I, O, U səsləri işlənilir (alınma sözlər istisna olmaqla. Lakin onların çoxusu da bu qaydaya uyğunlaşır)

Bu qayda ərəb sözlərinə aid deyil. Ayrıca, dəqiq orfoqrafiya olmadığına görə bu qaydadan keçən müəliflər də çoxdur, odur ki hətta əsl türk sözlərinin yazışıların variantlarında س və ت hərflərini qalın sözlərdə də işlətməsinə rast gəlmək olar

• Saitlər qısa və uzun olur. Qısalar ya yazılmır ya da ki istəyə görə hərəkə kimi yazılır:

Uzun səs Azərbaycan latın əlifbasının tələffüzündə adətən : işarəsi ilə göstərilir, məsələn, kafir [ka:fir] كافِر, burada A uzun olduğuna görə hərf kimi yazılır və İ qısa olduğuna görə hərəkə kimi yazılır. Ayrıca, səsin uzunluğuna baxmayaraq saitlər sözün əvvəlində və sonunda həməşə hərf kimi yazılır (اقربا əqrəbə, اوزاق uzaq, ايتى iti). Saitlərin fərqi:

• Bütün hərflər bitişik yazılır, 7 ay hərfi istisnadır: əlif (ﺍ), dəl (ﺩ), zəl (ﺫ), rey (ﺭ), zey (ﺯ), je (ژ) və vov (و). Yəni, 7 hərfin biri sözün ortasında yazılarsa, söz kəsilmiş kimi görsənir və bu qeyri-estetik görünür, Mirzə Fətəli Axundov latın əlifbasına keçmə təbliğatında bu arqumenti işlətmişdir

• Mürəkkəb sözlərdə (şəhər adları, istilahlar da daxil) sözün hər kökü ayrı yazılır: طاش کند (Daşkənd), قره باغ (Qarabağ)

• Samit ilə başlayan şəkilçilər (məsələn, چی لق لر – lar/lər, lıq/luq, çı/çi/çu/çü) ayrı yazılırdı, əkshalda 2 samitin arasında sait səs olmalı idi, bu qayda əski uyğur əlifbasında da var idi.^[5] Lakin getdikcə bu qayda demək olar ki yoxa çıxdı

• Ərəb dilindən olan tə-i mərbutə hərfi ة işlənmir və hətta alınma sözlərdə sadə Tə ilə ت əvəz olunur: امانت əmanət (ərəb. أمانة‎)

• ث (sə), ع (əyn), ض (zad), ظ (za) ərəb dildən alınmalarda işlənilir: مثال misal, عالم aləm, ضرر zərar, ظفر zəfər

• Qoşa samit iki cür yazılır: sadə sözün özündədirsə samitin üstünə Şəddə hərəkəsi qoşulur, amma şəkilçi əlavə olunursa onda samitin ikisi də yazılır: صـقّاللی saqqallı sözündə bu iki qayda var: sözün kökü صـقّال (saqqal) + لی şəkilçisi. Şəddə başqa hərəkələr kimi çox vaxtı yazılmır

• Bu yazı növünü rəsmi standardı və idari orqanı olmadığına görə bəzi sözlərin yazılışı fərqlənə bilər, söhbət əsasən saitlərdən gedir – əlifbada getdikcə (XX-ci əsrdən) yazılı saitlərin işlənməsi çoxalır: تورک ۔ ترک türk, بير ۔ بر bir, قاسیرقا ۔ قسرقو [qasırqa] ("qasırğa"); XX-ci əsrdən alınma sözlərində çox halda səslərin hamısı yazılır: ژیمناستیک jimnastik (Gimnastika), بیگودی biqudi, بوروکراسی bürokrasi (bürokratiya), lakin Ərəb yazılı yeni Uyğur əlifbasından fərqli olaraq bütün saitlərin yazılması məcburi deyil

• نب [nb] birləşməsi «mb» kimi deyilir: انبه ənbə [əmbə] (Manqo), كلنبو‎ Kalanbu [kalambu] (Kolombo), زنبق zanbaq [zambax]

• İngilis və Avropa x (iks) hərf olan alınmalarda indiki kimi KS ilə XX əsrə kimi yox QS (qaf + sin) قس ilə yazılırdı, amma bu ancaq arxa sıra saitli sözlərə aiddir, ön sıra saitli sözlərdə isə K və S yerini dəyişir: Alexander — اسکندر (İskəndər)

VIII əsrdən bu əlifbada onluq mövqeli say sistemi işlənilir. Bu Azərbaycan rəqəmləri Şərqi Ərəb rəqəmlərin inkişaf edilmiş bir formasıdır — 4, 5 və 6 (ərəb. ٦ ٥ ٤‎, az.-əski. ۴ ۵ ۶‎) fərqlənir, eyni belələri İranda, Əfqanıstan, Pakistanda da rəsmi rəqəm sistemidir, tarixən Mərkəzi Asiyada (İndiki Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikistan) da işlənirdi. Hərflərdən fərqli olaraq bu rəqəmlər eyni latın yazısındakı kimi soldan sağa yazılır – kiçik ədəd sağda, böyük ədəd isə solda, məsələn milyon belə yazılır ۱۰۰۰۰۰۰. Ədədlərin sütunları adətən elə düzülür ki, onluq nöqtələr düzlənsin. Mənfi rəqəmi bildirən işarət rəqəmin sağında yazılır, məsələn, ٣− (−3). Quraşdırılmış kəsrlər, qərbdə olduğu kimi, kəsrin kəsik işarəsinin solunda, məxrəc isə sağda olmaqla yazılır, məsələn ٢/٧ (2⁄7) yeddidən iki

• Xarici adlar Azərbaycan əbcəd qaydalarına uyğun yazılır: Vilyam Şekspir – ویلیام شیقسپیر, Aleksandr Puşkin — الکساندر پوشکین», Yoşihito — یوشیہیطو və s.
• Ad ərəb yazısı işlədən əlifba əsasında yazılmışsa (fars, urdu, osmanlı və s.), tələffüzü öz-özünə Azərbaycan tələffüzünə keçir: محمد adının orijinal ərəbcə tələffüzü "Muhəmməd"-dir, amma eyni yazılışına görə bu ad Azərbaycan tələffüzünə görə Məhəmməd kimi tələffüz olunur, عمر "U'mər" – Ömər, رضا "Reza" – Rza və s.
• XIX-XX əsrlərdə çoxalan soyad sonunda olan «-ov», «-yev» şəkilçiləri يوف ,وف kimi yazılır: Tağıyev تقى‌يوف (Təqiyof [Təqiyif], Taqıyof [Taqıyıf]), Əsgərov عسکروف (Əskərof). Beləliklə bu şəkilçilər dodaq uyumluğuna görə: (y)ıf, (y)if, (y)of, (y)öf kimi tələffüz olunur.

Ərəb əlifbasının özü Nəbati əlifbasından inkişaf olunmuşdur, lakin yaradıldığı tarixdə (VI əsr) yenə də qeyri-ərəb yazıları üçün çox primitiv idi və güclü islahatlara ehtiyacı var idi, məsələn ‍ ح‎ hərfi həm X, həm H, həm də C kimi oxuna bilərdi – bu fərqi ərəblər seçə bilirdi, amma Xilafət fərqli millətlərlə dolu böyük coğrafiyaya yayıldığına görə əlifbaya ilk dəyişiklər yeridildi və hərfləri seçmək üçün hərflərin üstünə və ya altına nöqtələr əlavə olundu (د d, ذ z; ح h ج c və s.). Bu nöqtələri istifadə edən ilk sağ qalan sənəd də 643-cü il aprel tarixli sağ qalmış ərəb papirusudur (PERF 558), bu ərəb əlifbasının ilk islahatı oldu. VI əsrin ikinci yarısından başlayaraq sait işarələri və həmzələr əlavə edilmişdir. Əvvəlcə bu, ənənəvi hesablamalara görə, İraqın Əməvi valisi Həccac ibn Yusuf tərəfindən tapşırıldığı deyilən qırmızı nöqtələr sistemindən istifadə etməklə həyata keçirilirdi: hərfin yuxarısındada nöqtə = a, aşağıda nöqtə = i, xətt üzərində nöqtə = u. Ancaq bu, çətin idi və hərfləri fərqləndirən nöqtələrlə asanlıqla qarışdırılırdı, buna görə də təxminən 100 il sonra müasir sistem qəbul edildi. Sistem təxminən 786-cı ildə əl-Fərəhidi tərəfindən tamamlandı və saitləri seçmək üçün hərəkələr və həmzə əlavə olundu - artıq A İ və U səsləri və başqa hərflər qarışdırılmırdı (hərəkəsiz كتب KTB sözü həm kətəbə, həm kütibə, həm kütüb kimi oxuna bilərdi, sonra hərəkəli belə fərqlənirdi كُتُب كَتِبَ كَتَبَ). Daha sonra isə yeni xəttlər (ən birincisi Kufi xətti) yeridildi, əlifbada hərflər sıralaması dəyişdi (bənzər hərflər yan-yana yerləşdirildi), yeni hərf birləşmələri (luqaturlar) kəşf olunurdu.

Başqa xalqlar üçün uyğunlaşmış ərəb əlifbalarına ərəblər Əcəmi deyirdi. İslam dinini qəbul etdikdən sonra yerli Türk tayfaları (həmçinin Oğuz türkləri) ərəb əlifbasını işlətməyə başladılar. Hər millət öz keçmiş əlifbalarından yeni ərəb əlifbalarında yazılmasına təsir verirdi, məsələn İranda daha öncə Pəhləvi əlifbası işləndiyinə onlara bənzər Təliq xətti və Şikəstə xətti yaranır, Türküstanda isə daha öncə Qədim Uyğur əlifbası işləndiyinə görə Divani xətti, ayrıca qırma və reyhani xəttlər yaranır, ümumiyəttlə xəttlərin çoxusunu türk xalqları yaradıb.^[6] Türk dillərində ilk ərəb əlifbası ilə yazılan kitab XI əsrin Qaraxanlı türkcəsində Mahmud Qaşqarlının Divan Lüğət ət Türk əsəri sayılır^[7], bu kitab hələ ki sırf ərəb hərfləri və qaydaları ilə yazılırdı, bəzi hərflər çatışmırdı, məsələn P yerinə B, G yerinə K və Ç yerinə C yazılırdı, lakin Mahmud Qaşqarlı qayda olaraq sözün ortasında qısa saitləri hərəkə ilə, uzun saitləri isə hərf ilə yazmağın əsasını qoydu. Başqa tanınmış kitab ən geci XIV əsrdə yazılan Kitabi-Dədə Qorqud oldu.^[8][9] XII əsrdən əlifbaya ərəbcədə olmayan 4 hərf qoşuldu: پ Pə, چ Çe, ژ Jey, گ Gəf; fars mənbələrinə görə bu hərfləri Xoca Əbülmal (خواجه ابولمال) adlı bir xəttat əlavə edib.^[10] Daha sonra isə sırf Türk xalqlarında aid ݣ (ڭ) Ŋəf (sağır nun) hərfi də yazılmağa başladı.

Sırf Azərbaycan (ümumi türk deyil) klassik ədəbiyyatı Monqol yürüşülərindən sonra yaranması qeyd olunur^[11]. Tarixən Azərbayn dili və əlifbası böyük coğrafiyaya yayılmışdır: Xorasandan Anadoluya və Qafqazdan Bağdada qədər^[12]. Müasir Azərbaycan dilinin əcdadı sayılan Əcəm türkcəsində yazılan ilk kitablar XIII əsrə aiddir^[13]. Beləliklə, ədəbi əsərlərin gəldiyi ilk müəllif XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində yaşamış Şeyx İzzəddin Həsənoğludur («Pür Həsən»)^[11] — Həsənoğlunun müasiri, XIV-cü əsrin əvvəllərində Bakı şairi Nəsirin türk (Azərbaycan) dilində bir şeiri də günümüzə qədər gəlib çatmışdır.^[14]

XVIII əsrdən bəri Rus ziyalıları Qərb dövlətləri ilə dar münasibətlər qurmaq arzusu ilə Rus dilini latın əlifbasına köçürməyə çalışdılar, lakin çox böyük mədəni və tarixi irs bunun qarşısını alırdı, bu səbəblə Ruslar indi öz əlifbalarını deyil, hökmü altında olan xalqların əlifbalarını dəyişmək istədi.^[15]

Rusiya 1828-ci ildə indiki Azərbaycanı tam işğal etdikdən sonra, Azərbaycan dili üçün “İslam” əlifbasının ləğvi layihəsi gündəmə gətirilsə də, məsələ 100 il uzandı. Tanınmış maarif xadimi Sultan Məcid Qənizadə bildirir ki, başqa yazı sisteminə keçmək təbliğatına külli miqdarda vəsait xərclənsə də, bu heç bir nəticə vermirdi:

Yeni əlifbanın variantlarında biri də həmin Mirzə Fətəli Axundov tərəfindən hazırlanmışdı; XIX əsrin ortalarında Axundov, "İslami əlifbanın tam olaraq rədd olması, Avropa yazı sisteminin qəbul olması və soldan sağa yazmağı" tələb etmişdi. Axundov yeni layihə üzərində işləməsi nəticəsində Avropa sisteminə əsaslanan və 42 simvoldan (32 samit və 10 sait) ibarət yeni əlifba tərtib edir. Yeni layihədə Axundov həm mövcud əlifbada olan bütün hərfləri saxlayıb, həm də mövcud olmayan saitləri əlavə edib.^[16] Lakin bu əlifba qəbul edilmədi, Rusiya İmperiyası dağıldığından sonra və azad Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmasına görə məsələ dayandırırldı.

1920-ci ildə Rusiya bu dəfə SSRİ şəklində Azərbaycanı yenə işğal edir və məsələni gündəmə salır. Latın əlifbasına keçməyi Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Səməd ağa Ağamalıoğlu və başqa Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ziyalıları dəstəkləyir^[17]. 1922-ci ilin mayında latın qrafikasına keçid komitəsi yaradıldı^[18] və həmin il də təsdiq olundu, 1925-ci ildə əbcədlə paralel istifadəyə verildi.

1928-ci il iyulun 21-də Azərbaycan SSR Mərkəzi İcra Komitəsi (ЦИК) və Xalq Komissarları Soveti latın qrafikasına keçid haqqında və əbcəd ləğvi barədə qərar qəbul etdi.^[18]. Əlifbanı dəyişmə prosesi "təcavüzkar ateizmli" SSRİ hökuməti tərəfindən dini insanların öldürülməsi ilə və dini lağa qoyulması ilə bərabər aparılırdı.

Əbcədin ləğvi yerli camaatın güclü dirənişi ilə üzləşdi — 1928-1932-ci illərdə Azərbaycanın hər yerində yerli əhali tərəfindən latın əlifbası əsasında oxuyub-yazmağı öyrətmək üçün kəndlərə gələn müəllimlərə, komsomolçulara və qadın şöbəsinin fəallarına qarşı zorakılıq halları qeydə alınıb.^[19] SSRİ bütün öz hökmü altındakı olan xalqların (100-dən artıq) əlifbalarını ya latın ya kirill əlifbasına çevirdi, istisna ancaq 3 dil oldu: Erməni əlifbası, Gürcü əlifbası, İvrit əlifbası.

• Köhnə azərbaycancadakı coğrafi terminlər

• Qurani-Kərim Əlifbasi və Təcvidi, Bakı, 2023
• Əhmədağa Əhmədov, Ərəb əlifbası, Bakı, 1995