Soyuq Muharibe - Wikipedia

İkinci Dünya müharibəsinin sonunda ingilis yazıçı Corc Oruell 19 oktyabr 1945-ci ildə İngilis Tribunası qəzetində yayımlanan "Siz və Atom Bombası" adlı məqaləsində ümumi bir termin olaraq Soyuq müharibə sözündən istifadə etdi. Nüvə müharibəsi təhlükəsinin kölgəsində yaşayan bir dünyanı misal gətirən Corc Oruell Ceyms Burnhamın qütblü bir dünyaya dair proqnozlarına baxaraq yazırdı:

Dünyaya bütövlükdə baxdıqda, on illərlə sürüşmə anarxiyaya deyil. Ceyms Burnhamın nəzəriyyəsi çox müzakirə edildi, lakin hələ də az adam onun ideoloji təsirlərini — yəni dünyagörüşü, inanc növləri və sosial quruluşu, ehtimal ki, bir anda əlçatmaz bir vəziyyətdə hakim ola biləcəyini düşündü. qonşuları ilə daimi müharibə vəziyyətində idi.^[3]

10 mart 1946-cı il tarixli müşahidəçi Oruell, "Keçən dekabrdakı Moskva konfransından sonra Rusiya, İngiltərə və İngilis imperiyasına qarşı soyuq müharibə etməyə başladı.^[4]

Sovet İttifaqı və ABŞ arasında müharibədən sonrakı konkret geosiyasi qarşıdurmanı təsvir etmək üçün terminin ilk istifadəsi Demokratik prezidentlərin^[5] nüfuzlu məsləhətçisi Bernard Baruchun 16 aprel 1947-ci il tarixli nitqində gəldi.^[6] Jurnalist Herbert Bayard tərəfindən yazılan nitq, "Aldanmasın: biz bu gün soyuq müharibənin ortasındayıq" .^[7] Qəzet köşə yazarı Valter Lippmann "Soyuq müharibə" adlı kitabı ilə geniş valyuta termini verdi. Terminin mənbəyi haqqında 1947-ci ildə soruşulduqda, Lippmann bunu 1930-cu illərdən etibarən bir fransız termini ilə izlədi.^[8]

İki nəhəng dövlət arasında qarşılıqlı fəaliyyətdəki konfliktin xarakteri qlobal liderliyi ələ keçirməklə bağlı idi. Hər iki dövlət beynəlxalq aləmdə təhlükəsizliyi və ekoloji sahələrdə söz sahibi olmaq istəyirdi. Moskvanı və Vaşinqtonu praktiki olaraq eyni ölçüdə "hegemonizm"də günahlandırmaq olardı. Bunu başa düşən hər iki dövlətin elitası rəqibini ən qəddar addımlarda günahlandırır, öz ekspansionizmini ört-basdır etməyə çalışır. 1970-ci illərdə ABŞ beynəlxalq münasibətlərdə təmkinlilik göstərirdisə (Vyetnam sindromundan sonra), 80-ci illərdə liderlik uğrunda ənənvi mübrarizə üsullarına qayıtdı. İdeoloji sahədə SSRİ və ABŞ öz məqsədlərini müxtəlif formada həyata keçirirdilər. Sovet İttifaqı "dünya inqilabı" konsepsiyasından çoxdan uzaqlaşmışdı, ancaq "sosialist beynəlmiləlçiliyi" və "sosial və milli azadlıq uğrunda mübarizə aparan xalqlarla həmrəylik" ideyası hələ yaşayırdı. Bu SSRİ-yə dünyanın müxtəlif regionlarında hər hansı ölkənin daxili işlərinə müdaxilə etməyə bəhanə yaradırdı. Sovet rəhbərliyi "kapitalizmin daxildən dağılması" prinsiplərindən də sakitcə uzaqlaşmışdı. Qərbi Avropa ölkələrinin kommunist partiyaları SSRİ-yə əvvəlki tək etimad göstərmirdilər.

Tarixçilərin əksəriyyəti Soyuq müharibənin başlanğıcını II Dünya müharibəsindən dərhal sonrakı dövrə təsadüf etsə də, digərləri bunun Rusiyada 1917-ci ildə Bolşeviklərin hakimiyyətə gəldiyi Oktyabr inqilabından başladığını iddia edirlər. Birinci Dünya müharibəsində İngiltərə, Fransa və Rusiya imperiyaları əvvəlcədən Müttəfiq Dövlətləri əhatə etdilər və ABŞ 1917-ci ilin martında onlara qoşuldu. Müttəfiqlər bütün Rusiyaya qarşı iqtisadi blokada ilə cavab verdilər. 1918-ci il martın əvvəlində Sovetlər, müharibəyə qarşı xalqın iyrənc dalğasını izlədi və Brest-Litovsk müqaviləsi ilə Almaniyanın sərt sülh şərtlərini qəbul etdi.^[9] Bəzi müttəfiqlərin nəzərinə görə, Rusiya indi Almaniyanın Qərb cəbhəsi üçün bir milyon alman əsgərini azad etməklə müharibəyə qalib gəlməsinə kömək etdi və "Rusiyanın çox miqdarda ərzaq təchizatı, sənaye bazası, yanacaq təchizatı və Qərbi Avropa ilə əlaqədən imtina edərək". Tarixçi Spenser Takerə görə, Müttəfiqlər hiss etdilər: "Müqavilə Müttəfiqlərin son xəyanəti idi və Soyuq müharibə üçün toxum səpdi. Brest-Litovsk ilə Almaniyanın Şərqi Avropadakı hökmranlığının reallığa çevriləcəyi ilə qorxuduldu və müttəfiqlər indi hərbi müdaxilə haqqında ciddi düşünməyə başladılar "və bolşeviklərə qarşı" iqtisadi müharibələrini başladılar. Bəzi bolşeviklər bunu gördülər. Rusiya yalnız ilk addım olaraq, hər bir qərb ölkəsində kapitalizmə qarşı inqilablar etməyi planlaşdırırdı, lakin Almaniya ilə barış ehtiyacı Sovet lideri Vladimir Lenini bu mövqedən uzaqlaşdırdı.^[10][11]

1918-ci ildə İngiltərə anti-bolşevik "Ağ" əks-inqilabçılara dəstək vermək üçün pul və bəzi qüvvələr göndərdi.^[12] Bu siyasəti müharibə əleyhinə olan antikommunist müharibə naziri Vinston Çörçill aparırdı. Fransa, Yaponiya və ABŞ da Almaniyanın qazanc əldə etməməsi üçün qüvvələr göndərdi. Buna baxmayaraq, bolşeviklər bütün müxalifəti məğlub edərək Rusiyanı, eləcə də Ukrayna, Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycan kimi parçalanan vilayətləri tam nəzarətə götürdülər.^[13]

Sovet Rusiyası beynəlxalq diplomatiyada təcrid olundu. Vladimir Lenin Sovet İttifaqının "düşmən kapitalist mühasirəsi" ilə əhatə olunduğunu bildirdi və diplomatiyaya Sovet düşmənlərinin bölünməməsi üçün bir silah kimi baxdı.^[14] Komintern adlı qardaş inqilablarını dünyada tanıtmaq üçün bir təşkilat qurdu.^[15] Hər yerdə uğursuz oldu; Almaniya, Bavariya və Macarıstanda inqilablar başlatmaq istəyəndə əzildi.^[16] Uğursuzluqlar Moskvanın daxili dönüşünə səbəb oldu və İngiltərə və digər böyük ölkələr — ABŞ-dən başqa — diplomatik iş gördü və yeni Sovet İttifaqını tanıdı.^[17] 1933-cü ilə qədər köhnə kommunist təhdidləri qorxuları azaldı və Amerika iş birliyi, qəzet redaktorları da diplomatik tanınmağa çağırdılar. Prezident Franklin D. Ruzvelt 1933-cü ilin noyabrında münasibətləri normallaşdırmaq üçün prezident səlahiyyətindən istifadə etdi. Ancaq Vaşinqton Moskvanın geri qaytarmaq istədiyi çar borcları ilə bağlı irəliləyiş olmadı. Beləliklə, genişləndirilmiş ticarətin gözləntiləri gerçək olmadı. Tarixçilər Justus D. Doeneke və Mark A. Stoler qeyd edirlər ki, "Hər iki xalq tezliklə bu razılaşmaya gəldi." Ruzvelt Villiyam Bullitt-i 1933-cü ildən 1936-cı ilə qədər səfir təyin etdi. Bullitt Sovet-Amerika münasibətlərinə böyük ümidlərlə Moskvaya gəldi. Lakin Sovet rəhbərliyinə olan baxışı daha yaxından yoxlanmasına səbəb oldu. İşlədiyi dövrün sonunda Bullitt Sovet hökumətinə açıq düşmən idi və ömrü boyu açıq-aşkar bir anti-kommunist olaraq qaldı.^[18]

1917-ci ilin əvvəllərində Rusiyada inqilabi demokratik hərəkat daha da gücləndi. "Rədd olsun müharibə!", "Rədd olsun çar!" şüarları altında tətillər bütün ölkəni bürüdü. Təkcə Petroqradda "Qanlı bazar" gününün 12-ci ildönümü münasibətilə 9 yanvarda keçirilən tətildə 150 min adam iştirak etmişdi.

Bütün bu etiraz çıxışları göstərirdi ki, Rusiyada artıq ümummilli böhran ən yüksək səviyyəsinə çatıb. Artıq çarizm ilə sazişə girməyə çalışan burjua dairələri də çarın və onun hökumətinin qətiyyətsiz hərəkətlərindən narazılığa başlamışdılar. Dövlət Dumasının sədri M. V. Rodzyankonun Dumanın səlahiyyətini uzatmaq və hökumətin heyətində dəyişikliklər etmək barədəki 1917-ci il fevralın 10-dakı xahişinə cavab olaraq fevralın 13-də çar II Nikolay Dövlət Dumasının buraxılması haqqında fərman imzaladı (Fərman fevralın 26-da elan edilmişdi).

1917-ci il fevralın ortalarında böhran daha da dərinləşdi. Fevralın 14-də Petroqradda "Rədd olsun müharibə!", "Rədd olsun çar hökuməti", "Yaşasın ikinci rus inqilabı" şüarları altında böyük tətil keçirildi. Bundan 10 gün sonra, fevralın 24-də tətil kütləvi xarakter aldı. Həmin gün təkcə Petroqradda tətilçilərin sayı 200 mindən çox idi. Hətta fevralın 25-də bir sıra müəssisələrdə fəhlələr Petroqrad Sovetinə nümayəndələr seçdilər. Tətil ümumsiyasi tətilə çevrildi. Bəzi yerlərdə polis ilə toqquşmalar da baş verdi. Bolşeviklər 1917-ci ilin noyabrında Rusiyada hakimiyyəti ələ keçirtdi. O zamanki vəziyyətə nəzər salsaq görərik ki, 1917-ci ildəki Antanta ittifaqında müharibənin sona qədər davam etdirilməsi ilə bağlı qərar qəbul olunmuşdu. Bu zaman Rusiya və Fransa isə gizli olaraq Almaniya ilə sərhədlərini müstəqil şəkildə bölməyə qərara gəldilər. Müvəqqəti Hökumət dövründə nazir bəyan etdi ki, bu müharibə almanlar üzərində qələbə ilə yekunlaşmayana qədər davam etməlidir. Ümumiyyətlə isə Rusiya o dövrdə çar Sazanovun hakimiyyətindəki siyasətə bənzər siyasət aparırdı. Daha bir maraqlı məsələlərdən biri ondan ibarətdir ki, Rusiya daxildə baş verən bu natarazlıqlar səbəbi ilə tərəfdaşlarından Almaniya üçün nəzərdə tutulan əməliyyatları bir neçə aylıq gecikdirməyi xahiş etsə də, İngiltərə və Fransanın təkidi Almanların şərq sərhədlərində xeyli üstünlük əldə etmələrinə gətirib çıxardı. Bu ölkənin həm daxili həm də xarici vəziyyətini daha da pisləşdirdi.

Bu sovet hakimiyyətinin ilk qərarı Sülh və Torpaq haqqında qanun olmuşdu. Bu qanunla bütün mülkədarların torpaqları müsadirə edilib kəndlilərə paylandı. Onun sosialist deyalarına əsasən fəhlə və kəndli cəmiyyətin əsas təbəqəsini təşkil edirdi. Varlı mülkədarlara isə xalq düşməni imici verilmişdi.

1930-cu illərin sonlarında Stalin Xarici İşlər Naziri Maksim Litvinovla birlikdə faşizmə qarşı çıxmaq üçün kapitalist partiyaları və hökumətləri ilə xalq cəbhələrini təbliğ etmək üçün çalışmışdı. Qərb dövlətləri bunun əvəzinə nasist Almaniyası ilə görüşməyi seçəndə Sovetlər qəzəbləndilər. 1939-cu ilin martında İngiltərə və Fransa, SSRİ ilə məsləhətləşmədən Hitlerə Münhen sazişində Çexoslovakiyanın böyük bir hissəsini nəzarət etdilər. Bununlada Münhen sazişi Qərbin liberal-demokrat dövlətlərinin təcavüzkarı "sakitləşdirmək", "şirnikləndirmək" və "qarışmamaq" siyasətlərinə parlaq nümunə idi. Onlar Çexoslovakiyanı parçalamaq qərarını qəbul etdilər, bu ölkənin rəyini soruşmadan, hətta onun nümayəndəsini belə konfransa dəvət etmədən Sudet vilayətini Almaniyaya güzəştə getmək sazişini imzaladılar.^[19]

"Münhen siyasəti" nəticəsində Mərkəzi Avropada vəziyyət kökündən dəyişdi. Almaniya strateji mövqeyini xeyli möhkəmləndirdi. Fransa və Böyük Britaniya isə beynəlxalq mövqelərini zəiflətdilər. Rusiya sərhədlərində də təcavüzkar bir Yaponiya ilə qarşılaşan Stalin istiqamətləri dəyişdirdi və Litvinovu Almaniya ilə daha yaxın münasibətlər quran Vyaçeslav Molotovla əvəz etdi.^[20]

Molotov-Ribbentrop paktı və Alman-Sovet sərhəd müqaviləsi imzalandıqdan sonra Sovet İttifaqı Baltikyanı ölkələri — Estoniya, Latviya və Litvanı sovet qoşunlarının öz ölkələrində yerləşdirməsinə icazə verdi.^[21] Finlandiya ərazi tələblərini rədd edərək 1939-cu ilin noyabrında Sovet işğalını istədi. Yaranan Qış müharibəsi 1940-cı ilin martında Fin güzəştləri ilə başa çatdı. Sovet İttifaqının Finlandiyaya hücumunu Almanların tərəfində müharibəyə girməyinə nisbət olaraq qiymətləndirən İngiltərə və Fransa SSRİ-nin Millətlər Liqasından qovulmasını dəstəkləyərək Sovet işğalına cavab verdi.^[22]

1940-cı ilin iyun ayında Sovet İttifaqı Estoniya, Latviya və Litvanı zorla ilhaq etdi.^[23] Bununla yanaşı, mübahisəli Rumıniya Bessarabia, Şimali Bukovina və Hertza bölgələrini ələ keçirdi, lakin Alman ordusu 1941-ci ilin iyun ayında Barbarossa Əməliyyatında Sovet İttifaqını istila etdikdən və 1941-ci ilin dekabrında ABŞ-yə müharibə elan etdikdən sonra Sovet İttifaqı və Müttəfiq güclər birlikdə Almaniyaya qarşı mübarizə apardılar. İngiltərə rəsmi bir ittifaq imzaladı və ABŞ qeyri-rəsmi bir razılaşma etdi. Müharibə illərində Birləşmiş Ştatlar Lend-Lizinq Proqramı vasitəsilə İngiltərə, Sovet İttifaqı və digər müttəfiq xalqları təmin etdi.^[24] Lakin, Stalin çox şübhəli olaraq qaldı və ingilislərin və amerikalıların Sovetlərin Almaniyaya qarşı apardığı mübarizənin baş verməsini təmin etmək üçün qəsd etdiklərinə inanırdı. Bu görüşə görə, Qərb müttəfiqləri son anda addım atmaq və barışıq nizamını formalaşdırmaq üçün ikinci anti-Alman cəbhəsinin açılmasını qəsdən təxirə saldılar. Beləliklə, Sovet İttifaqının Qərb haqqında təsəvvürü Müttəfiq güclər arasında güclü gərginlik və düşmənçilik yaratdı.^[25]

Müttəfiqlər arasında müharibənin ardınca Avropa xəritəsinin necə görünməsi və sərhədlərin necə çəkiləcəyi ilə bağlı fikir ayrılığı yarandı.^[26] Hər bir tərəf müharibədən sonrakı təhlükəsizliyin qurulması və saxlanması ilə bağlı fərqli fikirlər səsləndirdi.^[26] Bəzi alimlər iddia edirlər ki, bütün Qərb müttəfiqləri, demokratik hökumətlərin mümkün qədər geniş qurulduğu bir təhlükəsizlik sistemini istədilər, ölkələrə beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə fikir ayrılıqlarını sülh yolu ilə həll etmələrinə icazə verdilər.^[27] Digərləri qeyd edir ki, Atlantik gücləri müharibədən sonrakı dünyaya dair fikirlərini bölüşdülər. Ruzveltin hədəfləri — həm Avropa, həm də Asiyada hərbi qələbə, İngilis İmperiyası üzərində qlobal Amerika iqtisadi üstünlüyünə nail olmaq və dünyada bir sülh təşkilatının yaradılması — əsasən Aralıq dənizi üzərində nəzarəti təmin etmək və mərkəzləşdirmək olan Çörçilldən daha qlobal idi.^[28]

1945-ci ilin fevralında Yaltada "Böyük üçlüyün" dövlət başçılarının (Çörçill, Ruzvelt və Stalin) yeni görüşü keçirildi.^[26][29] Krım konfransı adını almış bu konfransda qərara alındı ki, Almaniya danışıqsız təslim olmalı və ərazisi işğal edilməlidir. SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniyadan başqa Fransaya da işğal zonası verilməlidir.^[30]

Almaniyadan təzminat alınmasının vacibliyi də qeyd olundu. Belə ki, konfrans qərara aldı ki, Almaniya 20 milyard dollar təzminat ödəməlidir və bunun da 10 milyard dolları SSRİ-yə çatmalı idi. Konfransda SSRİ qərb sərhədlərinin tanınmasına nail oldu. Bununla yanaşı, SSRİ Almaniya ilə müharibə qurtarandan 2–3 ay sonra Yaponiyaya qarşı müharibəyə başlamaq barədə götürmüş olduğu öhdəliyə sadiq qaldı. İosif Stalin bunun müqabilində Cənubi Saxalin, Kuril adaları, Mancuriyada Cənub-Şərqi Çin dəmir yolu və Port-Arturun SSRİ-yə verilməsini tələb etdi. Konfransda Azad edilmiş Avropa haqqında bəyannamədə qeyd edildi ki,^[31] qitə xalqlarının arzularına uyğun demokratik təsisatlar qurmasına təminat veriləcəkdir. Konfransda gələcək Birləşmiş Millətlər Təşkilatının iş qaydaları müəyyənləşdirildi. Yalta konfransının qərarlarının təsdiqi 1945-ci ilin 17 iyul-2 avqustda keçirilmiş Potsdam konfransının qərarları oldu.^[32]

Sovet İttifaqı sərhəd bölgələrindəki ölkələrin daxili işlərinə hakim olmağa çalışırdı.^[33] Müharibə illərində Stalin müxtəlif ölkələrin kommunistləri üçün xüsusi təlim mərkəzləri yaratmışdı ki, Qırmızı Ordunun nəzarəti altına düşən kimi Moskvaya sadiq gizli polis qüvvələri yaratsınlar.^[34] Sovet agentləri mediaya, xüsusən radioya nəzarəti ələ aldı, tez bir zamanda gənc qruplardan tutmuş məktəblərə, kilsələrə və rəqib siyasi partiyalara qədər bütün müstəqil vətəndaş institutlarına təcavüz etdilər və sonra qadağan etdilər.^[35][36]

Ruzvelt və Çörçill arasındakı anlaşılmazlıq Sovetlər ilə bir neçə ayrı sövdələşməyə səbəb oldu.^[37] 1944-cü ilin oktyabrında Çörçil Moskvaya getdi^[38] və Balkanları Rumıniya və Bolqarıstandan üstünlüyü və Yunanıstan üzərində Cörçill kartet blanklarını da daxil olmaqla Balkanları təsir dairəsinə bölmək üçün "faiz sazişi"ni təklif etdi. 1945-ci ilin fevral ayında Yalta konfransında Ruzvelt Asiya ilə əlaqədar Stalinlə ayrı bir müqavilə imzaladı və Polşaya və təmas məsələlərinə görə Çörçillə dəstək olmaqdan imtina etdi.^[39]

17 iyul–2 avqust 1945-ci ildə Almaniyanın Potsdam şəhərində keçirilmiş İkinci Dünya müharibəsinə dair konfransdır. Almaniyanın təslim olmasından sonra iyulun sonlarında başlayan Potsdam konfransında Almaniyanın və Mərkəzi və Şərqi Avropanın qalan inkişafı ilə bağlı ciddi fikir ayrılıqları ortaya çıxdı.^[40] 1945-ci ilin iyulun 17-dən avqustun 2-dək Berlin yaxınlığında yerləşən Potsdamda "böyük üçlüyün" növbəti görüşü keçirildi. SSRİ-dən İosif Stalin, Böyük Britaniyadan Klement Ettli, ABŞ-dan Harri Trumen bu konfransda iştirak edirdi. Konfransın əsas məqsədi Almaniyaya münasibətdə müttəfiqlərin siyasətini müəyyənləşdirmək idi.^[41] Almaniya ərazisi SSRİ, Böyük Britaniya, ABŞ və Fransa işğal zonalarına bölündü.^[42] Ələ keçmiş faşist rəhbərləri beynəlxalq tribunala verildi.^[43] Ölkənin paytaxtı Berlin də 4 zonaya bölündü. Konfransda Almaniyanın dövlət sərhədləri müəyyənləşdirildi. Almaniya öz ərazisinin 4/1-ni itirdi. Almaniyadan alınacaq təzminatın miqdarı 20 milyard $ müəyyən edildi. Onun 50%-i SSRİ-yə çatmalı idi.

Bu konfransda ABŞ İngiltərəni atom bombası layihəsinə dəvət etdi, lakin Sovet İttifaqından gizli saxladı. Stalin amerikalıların atom bombası üzərində işlədiyindən xəbərdar idi və o, xəbərə sakit reaksiya verdi. Potsdam konfransı başa çatdıqdan bir həftə sonra ABŞ Hirosima və Naqasakini bombaladı.^[44] Hücumlardan qısa müddət sonra Truman Sovetlərə işğal olunmuş Yaponiyada real təsir imkanını təklif etdikdə ABŞ rəsmilərinə etiraz etdi. Bombaların faktiki olaraq atılmasından Stalin də qəzəbləndi, onları "üst-üstə düşmə" adlandırdı. Trumen rəhbərliyi davam edən nüvə silahı proqramını Sovet İttifaqına beynəlxalq münasibətlərdə təzyiq göstərmək üçün istifadə etmək niyyətində idi.

Şərq bloku, Kommunist bloku və ya Sosialist bloku^[45] — Soyuq Müharibə dövründə SSRİ tərəfindən marksizm və leninizmi dəstəkləyən dövlətləri aid etdirmək üçün termindir. Baxmayaraq ki, SSRİ sovet blokunun qeyri rəsmi idarə edirdi,^[46][47] bir sıra sosialist dövlətlər (Yuqoslaviya, Çin və Albaniya) 1975–1990-cı illərdə SSRİ ilə ideoloji və siyası qarşıdurmalar peyda olmuşdur. ABŞ-də və ona ittifaq olan ölkələrdə sosialist blokuna aid ölkələri tez-tez kommunist ölkələri kimi də adlandırırlar.^[48]

Almaniyadan azad edilmiş və Sovet silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edilmiş Mərkəzi və Şərqi Avropa əraziləri, peyk dövlətlərinə çevrilərək Şərq blokuna^[49] əlavə edildi:

Blokda yaranan sovet rejimi təkcə sovet komandanlığının iqtisadiyyatını inkişaf etdirmədi, həm də İosif Stalinin və sovet gizli polisinin həm real, həm də potensial müxalifəti yatırtmaq üçün tətbiq etdiyi qəddar metodları tətbiq etdi.^[52] Asiyada, Qırmızı Ordu, müharibənin son ayında Mançuriyanı üstələdi və 38-ci paralelin şimalında yerləşən Koreyanın geniş ərazisini işğal etməyə başladı. Şərq bloku üzərində Stalinin nəzarətini gücləndirmək məqsədilə Lavrentiy Beriyanın başçılıq etdiyi Daxili İşlər Xalq Komissarlığı (NKVD), Blokda anti-kommunist müqavimətini ləğv etməli olan sovet tipli gizli polis sistemlərinin qurulmasına nəzarət etdi. Blokda kiçik bir müstəqillik qarışıqlıqları ortaya çıxdıqda, Stalinin strategiyası müharibədən qabaqkı rəqiblərlə işləmək strategiyasına uyğun gəldi: onlar hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı, mühakimə olundu, həbs edildi və bir sıra hallarda edam edildi.

İngiltərənin Baş naziri Vinston Çörçill, müharibənin sonunda Avropada yerləşdirilən sovet qüvvələrinin çoxluğunu və Sovet lideri İosif Stalinin etibarsız olduğu düşüncəsini nəzərə alsaq, Qərbi Avropa üçün Sovet təhlükəsi mövcud olduğundan narahat idi.^[53] II Dünya müharibəsindən sonra ABŞ rəsmiləri Qərbi Avropa liderlərinə Qladio Əməliyyatına çevrilən Qərb blokunda dağılmağın qarşısını almaq üçün öz gizli təhlükəsizlik qüvvələrini yaratmağa rəhbərlik etdilər.

Harri Trumen tərəfindən İkinci Dünya Müharibəsindən sonra irəli sürülmüş xarici siyasət proqramı. İlk dəfə 12 mart 1947-ci ildə bəyan edilib.^[55] Əsas mahiyyəti Sovet İttifaqının dünya üzrə ifəallığının dayandırılmasıdır. Doktrina dünyanın siyasi-iqtisadi birliyinin təmin edilməsi vəzifəsini qarşıya qoyur. ABŞ prezidenti Trumenin müşayiəti ilə Vinston Çörçill 1946-cl il martın 5-də Fulton şəhərində Vestminster kollecində nitq söylədi. O, dünya dövlətlərini yeni dünya müharibəsi təhlükəsi gözlədiyini və bu təhlükənin əsas səbəbkarının SSRİ olduğunu bəyan etdi. Çörçil SSRİ-yə qarşı ən qəddar siyasətin yeridilməsinə çağırdı, SSRİ-yə qarşı böyük dövlətlərindən ibarət ittifaqın yaradılmasını təklif etdi.

Çörçilin Fultondakı nitqinin nəticələri dərin idi. 1946-cı ilin ikinci yarısından ingilis-amerikan danışıqları başladı. Bu danışıqlar, əsasən, Yunanıstan və Türkiyənin taleyi məsələlərinin müzakirəsinə yönəldi.^[56] Trumen 1946-cı il martın 12-də Yunanıstan və Türkiyəyə yardım edilməsi müraciəti ilə çıxış etdi.^[57] Trumenin müraciətində Yunanıstan və Türkiyə kommunist təhlükəsi altında olan dövlətlər hesab edildi. Trumenin Türkiyəyə yardımı SSRİ-nin Türk boğazlarına iddiası ilə bağlı idi. Hətta 1946-cı ildə Türk boğazları böhranı da baş verdi. Bu məsələdə ABŞ TÜrkiyənin tərəfini tutdu. Türkiyəni tərəfinə çəkmək üçün üçün 400 mln. dollar həcmində amerikan yardımı ayrıldı. Bu vəsait Yunanıstan və Türkiyənin ABŞ-nin müttəfiqinə çevrilməsi məqsədini güdürdü.^[58]

Konqres prezidentin təklifini qəbul etdi. Türkiyə və Yunanıstana ABŞ-nin hərbi ehtiyatlarından göndərildi.^[59][60] SSRİ-nin Türkiyəyə böhtanlar atması və ərazi iddiaları irəli sürməsi Türkiyəni ABŞ ilə daha da yaxınlaşdırdı. Amerikan hərbçiləri Yunanıstan və Türkiyədə hərbi bazalar yaratdı.^[61] Bu bazalar Yaxın və Orta Şərqdə kommunist təhlükəsinin yayılmasının qarşısını alaraq bu regiondakı dövlətlərin təhlükəsizliyini qorudu. Trumen doktrinası Qafqaza qədərki ərazini də əhatə edirdi.^[62] Bu doktrina regionda ABŞ maraqlarını qorudu.^[63]

Trumen doktrinası diplomatiya və beynəlxalq münasibətlər tarixində yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Bu mərhələ tezliklə — "soyuq müharibə" adlandırıldı.^[64]

1946-cı il fevralın sonlarında Corc F. Kennanın Moskvadan Vaşinqtona qədər çəkdiyi "Uzun Telegram", ABŞ hökumətinin Sovet İttifaqına qarşı getdikcə sərt xəttini ortaya qoydu. Truman Administrasiyası Stalinin Avropa və İranla bağlı verdiyi vədlərə görə teleqramı qəbul etdi. II Dünya Müharibəsi Anglo-Sovet işğalından sonra ölkə uzaq şimalda Qırmızı Ordu və cənubda İngilislər tərəfindən işğal edildi. İrandan ABŞ və İngilislər Sovet İttifaqını təchiz etmək üçün istifadə etdilər və müttəfiqlər hərbi əməliyyatların dayandırılmasından sonra altı ay ərzində İrandan çəkilməyə razı oldular.^[65] Lakin bu son tarix gələndə Azərbaycan Demokratik Respublikası və Kürd Mahabad Respublikası rəhbərliyi altında İranda qaldılar. Bir qədər sonra, 5 mart tarixində, İngiltərənin keçmiş baş naziri Vinston Çörçill, Missuri ştatının Fulton şəhərində məşhur "Dəmir pərdə" nitqini söylədi.^[66] Çıxış, Avropanı "Baltikdəki Stettindən Adriatikdəki Trieste" ə bölən "dəmir pərdə" qurmaqda ittiham etdiyi Sovetlərə qarşı Anglo-Amerika birliyinə çağırıldı.^[67] Vinston Çörçillin Vestminster kollecində^[68] 1946-cı ilin 5 martında Fulton çıxışında etdiyi nitqdə "dəmir pərdə" termini, Şərqi Avropa üzərindəki Sovet dominantlığı kontekstində istifadə edilmişdi:

Baltikdə Şetsindən Adriatikdə Triestə "dəmir pərdə" qitəni bölür. Bu xətt ilə Mərkəzi və Şərqi Avropanın qədim dövlətlərinin bütün paytaxtları uzanır. Varşava, Berlin, Praqa, Vyana, Budapeşt, Belqrad, Buxarest və Sofiya; bu məşhur şəhərlərin hamısı və insanları, mənim Sovet zonası adlandırmalı olduğum yerdədir və hamısı təbəədir, yalnız Sovet təsiri deyil, bəzi hallarda Moskvanın nəzarəti artır.

Çörçillin "dəmir pərdə" barəsində coğrafi təsviri, Almaniya və Avstriyanın Sovet işğalı zonalarında Berlin və Vyana şəhərləri yerləşdiyinə görə ikimənalı idi, sonra ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və Sovet işğalı zonalarına bölündü, lakin Sovet təsiri altında olan ərazilərdə yerləşdiyindən blokadaya düşmüşdü, lakin Çörçill Oder-Neyse xəttinin şərq hissəsində yerləşən Şetsin şəhərini "dəmir pərdə"nin Baltikdəki dayanacağı kimi qələmə vermişdi.^[69][70]

Çörçillin Fulton çıxışı, SSRİ-nin tənqidinə məruz qalmışdı. ABŞ – SSRİ əməkdaşlığı iflasa uğradı və sonra ABŞ prezidenti Harri Trumen anti-kommunizm xətti siyasətini tətbiq etməyə başladı. Sonra bu ifadə məşhur oldu və Qərb ölkələrində anti-Sovet İttifaqı təbliğat termini kimi istifadə edildi.^[71]

Dəmir pərdə, ideoloji münaqişə idi və fiziki sərhəd, 1945-ci ildə İkinci dünya müharibəsinin sonundan 1991-ci ildə Soyuq müharibənin bitiminə qədər Avropanı 2 ayrı əraziyə bölürdü.^[72] Termin, SSRİ-nin özünü və peyk dövlətlərinin qərblə və sovetlərin nəzarətində olmayan ərazilərlə açıq əlaqədən məhrum etmək səylərini simvolizə edirdi. Dəmir pərdənin şərq hissəsində olan ölkələr, SSRİ-nin təsirində olan ölkələr idi. Dəmir pərdənin digər hissəsindəki dövlətlər isə özlərinin beynəlxalq iqtisadi və hərbi ittifaqlarını inkişaf etdirmişdi:^[73]

• Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası və Varşava Müqaviləsi Təşkilatına üzv ölkələr, aparıcı dövlət kimi SSRİ ilə
• Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatına üzv ölkələr və aparıcı dövlət kimi ABŞ ilə

Dəmir pərdə, əsasən qitənin mərkəzində Avropa ölkələri arasında sərhəd müdafiələri formasını götürdü. Ən diqqətəlayiq sərhəd, Berlin divarı və bütünlüklə dəmir pərdənin simvolu kimi xidmət edən Çekpoynt Çarli ilə idi. Çörçill, "dəmir pərdə" terminini ABŞ prezidenti Harri Trumenə göndərdiyi 12 may 1945-ci il teleqramında işlətmişdir. 4 iyun 1945-ci ildə də bir teleqramla bu sözləri təkrarlamışdı.

Amerikan mətbuatında ilk dəfə olaraq "dəmir pərdə" ifadəsinə rəy, 23 iyul 1945-ci ildə The New York Times qəzetində K. L. Sulzberger tərəfindən verilmiş məlumatda istifadə edilmişdi. O, termini xorvat siyasətçi Vladko Maçek tərəfindən işlədilərkən eşitmişdi.

1947-ci il iyunun 5-də dövlət katibi Corc Marşall (George C. Marshall) özünün Harvard Universitetindəki çıxışında sonradan "Marşall planı" kimi məşhurlaşan planın konturlarını cızdı.^[74]

Müharibənin səfalətini yaşamış Avropa çox ağır bir qışdan çıxmışdı. Avropa ölkələrində dönərli valyutaya satıla bilən mallar yox dərəcəsində idi, əlavə olaraq bu ölkələrin çoxundakı sosial-demokratik iqtidarlar liberal fikirli iqtisadçıların irəli sürdükləri ağrıverici bərpa tədbirlərini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Əlbəttə, humanitar sahədə islahatlar həyata keçirməklə yanaşı, kommunizmin qərbə doğru yürüşünün qabağını alan əks addımlara ehtiyac duyulurdu.

Belə bir anda Birləşmiş Ştatlar Avropa dövlətlərinə 20 milyard dollarlıq yardım təklif etdi . Ancaq bir şərtlə ki, Avropa dövlətləri bu yardımdan istifadəni çevik, planlı, həm də müştərək şəkildə həyata keçirsinlər.^[75] Avropa dövlətləri ilk dəfə idi ki, bir-biri ilə sıx şəkildə əməkdaşlıq qurmaqla, vahid iqtisadi qurum kimi fəaliyyət göstərəcəkdilər.^[76] Marşall həm də Sovet İttifaqına, eləcə də onun Şərqi Avropadakı müttəfiqlərinə də yardım təklif etdi.^[77] Fəqət, Stalin bu proqramı bir fənd kimi qəbul edərək bu yardımdan boyun qaçırdı. Stalinin mənfi cavabı ola bilsin bu planın Konqresdə qəbul olunmağında həlledici əhəmiyyət daşıdı.^[78]

Qeyd etmək lazımdır ki, Marşall planı amerikan iqtisadiyyatına da xeyir gətirdi. Çünki Avropa dövlətlərinə yardım şəklində ayrılan pullar məhz Birləşmiş Ştatlarda istehsal olunan məhsulların alınmasına xərclənməliydi və həmin məhsullar amerikan ticarət gəmilərində Atlantik okeanın o tayından bu tayına daşınmalı idi. Bu plan həqiqətən öz işini gördü. Artıq 1953-cü ilə qədər Birləşmiş Ştatlar Avropa iqtisadiyyatına 13 milyard dollar köçürmüşdü, elə bununla da Avropa iqtisadiyyatı doğrudan da dirçəlmiş oldu. Bundan əlavə, həmin proqram Qərbi Almaniyanı da əhatə edirdi ki, ölkənin qərb hissəsi yenidən Avropa işbirliyinə qatılmış oldu. (Planda yalnız iqtisadi yardım nəzərdə tutulmuşdu.^[79] Koreya müharibəsi qurtarana qədər hərbi sahədə yardım göstərilmirdi).

Avropanın bərpasından əlavə Marşall planı başqa bir Şuman planını da həyata keçirməyə imkan qazandırdı. Şuman planının nəticəsində öncə "Avroatom", "Kömür və polad birliyi" sonradan isə "Ümumi bazar" yaranmış oldu. Beləliklə, Şuman planı Avropanı inkişaf etdirərək sonradan onun iqtisadi-siyasi cəhətdən tərəqqisinə və birliyinə zəmin yaratdı.^[80]

Marşall planı xarici siyasətimizi xeyirxah və səxavətli görmək istəyənləri, həm də dünyanın reallıqlarından baş çıxaranları xeyli razı saldı; bu plan çox acların qarnını doyurdu, evsiz-eşiksizlərə yurd-yuva bəxş elədi. Ən başlıcası isə, Avropanı dirçəltməklə, kommunizmin qabağına keçilməz bir sədd çəkdi.

Centlmenlər, mən deməsəm də, sizə aydındır ki, dünyada vəziyyət son dərəcə gərgindir. Hər bir ağlı başında olan adam bunu hiss eləyir, duyur. Bir tərəfdən də, mətbuatın, radionun xalqa təqdim etdiyi saysız-hesabsız faktlar məsələni daha da qəlizləşdirir. Hər hansı insanın vəziyyətdən baş çıxarmağı əngələ düşür.

Düzdür, ölkəmizin insanları bədbəxtliyə düçar olmuş bölgələrdən çox uzaqdadır. Və əziyyət çəkən, iztirab içində çırpınan xalqların əhvalını başa düşmək bizlər üçün çətindir. Çoxumuzdan ötrü özgə dövlətlərdə yaşayanların fikrini-zikrini öz ölkələri, eləcə də dünya barədə niyyətlərini anlamaq mürəkkəbdir.

Avropada insan itkisini, dağılan şəhərləri, fabrikləri, şaxtaları, dəmir yollarını bərpa etmək üçün sərf olunan vəsait məqsədəuyğun şəkildə xərclənib. Ancaq son aylar məlum olub ki, Bütöv Avropa iqtisadi sisteminin bərpası göz önündəki dağıntıları bərpa etməkdən daha çətindir. Son on il ərzində Avropada yaşamaq hər adamın hünəri deyil. Bundan əlavə, total şəkildə aparılan silahlanma da bütün dövlət iqtisadiyyatının hər bir sahəsinə nüfuz edib. Avadanlıq sarıdan hər şey sınıq-salxaq vəziyyətdədir, yaxud da tamamilə köhnəlib. Faşist rejiminin dağıdıcı təzyiqi altında işləmək məcburiyyətində qalan hər bir müəssisə alman hərbi maşınına tabe edilmişdi. Əvvəlki kommersiya əlaqələri, şəxsi mülkiyyətlər, banklar, sığorta, eləcə də gəmiçilik şirkətləri müflis olduğundan, ya da milliləşdirildiyindən tamamilə öz fəaliyyətlərini dayandırıblar, yaxud da sadəcə olaraq, yararsız hala düşüblər. Ölkələrin çoxunda yerli pul vahidinə inam demək olar ki, itib. Müharibə dövründə Avropanın işgüzar qurumları tamamilə məhv edilib. Saydıqlarımın bərpası həm də ona görə gecikir ki, müharibədən iki il keçmiş olsa da, Almaniya və Avstriya ilə sülh danışıqları başa çatdırılmayıb. Və əgər bütün bu mürəkkəb problemlərin həlli üçün dərhal tədbir görülsə belə ümumi vəziyyətdən bəlli olur ki, Avropa iqtisadi strukturunu işlək hala salmaqdan ötrü bizim gümanımızdan daha çox zaman və qüvvə sərf olunasıdır.^[81]

Dediyimiz problemin başqa vacib cəhəti də var. Bəllidir ki, kənddəki fermerlər öz məhsullarını şəhər əhlinə məxsus digər çoxişlənən mallara dəyişmək üçün istehsal edirlər. Əslində, müasir tərəqqinin özülündə məhz həmin cür əmək bölgüsü dayanır. Hazırda isə bu sistem tamamilə yox olmaq təhlükəsi qarşısındadır. Belə ki, şəhər və şəhərətrafı müəssisələr kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən fermerlərlə dəyişmək üçün kifayət qədər mal ortaya çıxara bilmirlər. Xammal və yanacaq yoxa çıxıb. Maşın avadanlığı çatışmır, yaxud da yararsız haldadır. Fermer, kəndli satışda istədiyi malları tapmır. Beləliklə, onun öz məhsulunu satandan sonra qazandığı pul elə cibindəcə qalır, çünki istədiyi şeyi tapıb almaq mümkün deyil. Fermer belə təqdirdə məhsul əkib-becərdiyi tarlalara, sadəcə olaraq, əl gəzdirir onları mal-qara üçün örüş yerinə çevirir. Beləliklə, kəndli mal-qara üçün daha artıq yem istehsal etməyə məcbur olur, bununla da hər şeydən əvvəl özünü, öz ailəsini ərzaqla təmin edir. Əvəzində isə özünü və dediyimiz kimi ailəsini geyim-kecimlə, başqa çoxişlənən mallarla təmin etmək iqtidarında olmur. Eyni vəziyyət şəhər əhlinin də başına gəlir, yəni şəhərdə də nə doyunca yemək, nə də yanacaq tapılır. Belə olan təqdirdə, dövlət məcburdur ki, xarici valyuta ehtiyatlarından, kreditlərdən istifadə etsin və ölkədən qıraqda əhaliyə lazım olan ilk tələbat mallarını axtarsın. Bu proses ölkəni bərpa etmək üçün nəzərdə tutulan fondları müflisləşdirir. Belə bir vəziyyətə addımbaşı rast gəlirsən və bu vəziyyət heç də çıxış yolu sayıla bilməz. Məhsul dövriyyəsinə güvənən müasir əmək bölgü sistemi tamamilə dağılmaq ərəfəsindədir.

Həqiqət burasındadır ki, son 3–4 il ərzində Avropanın əcnəbi mallarına, xüsusilə də Amerika məhsullarına tələbatı o dərəcədə artıb ki, tələbat Avropanın bugünkü ödəmə qabiliyyətini qat-qat üstələyir. Bu minvalla, Avropanın əməlli-başlı əlavə yardıma ehtiyacı var, yoxsa çox dərin iqtisadi, sosial və siyasi böhrandan yan keçə bilməyəcək. Biz bu əlverişsiz dairəni sındırmalı, Avropa xalqlarının öz ölkələrində, eləcə də, bütövlükdə qitədə iqtisadi yüksəlişə nail olmaq ümidini yenidən doğrultmalıyıq. Fəhlə, ya fermer öz istehsal etdiyi məhsulu etibarlı bir pul vahidinə dəyişmək inamı ilə yaşamalı və bu yolda səylə çalışmalıdır.^[82]

İnsanların çarəsizliyi müxtəlif cür başıpozuqluq yaradar, eyni zamanda, dünyada gərəksiz effektlər doğura bilər. Ancaq Birləşmiş Ştatların iqtisadiyyatı üçün həmin hadisələrin sonluğu hamı üçün aydın olmalıdır. Buna görə də, Birləşmiş Ştatlar bütün planetin iqtisadi sağlamlığını bərpa etmək üçün əlindən gələni əsirgəməməlidir. Çünki bunsuz dünyanın əmin-amanlığı, eləcə də siyasi sabitliyi mümkün sayılmaz. Siyasətimiz hər hansı bir ölkəyə, ya doktrinə qarşı yönəlməyib. Biz yalnız aclığa, yoxsulluğa və çarəsizliyə çarə tapmağa çalışırıq. Siyasətimiz dünya iqtisadiyyatının bərpasına xidmət göstərir, bu isə, öz növbəsində, demokratik institutların varlığını mümkün edir. Yardımımız heç cürə yarımçıq olmamalıdır, çünki biz eyni vaxtda bir neçə böhranla üzləşmişik. Gələcəkdə dövlətimizin təqdim edəcəyi hər cürə kömək problemin adicə yumşalmasına deyil, onun kökündən həllinə can atmalıdır. Bərpa məsələsinə əl yetirmək istəyən hər hansı dövlət isə, mən əminəm ki, Birləşmiş Ştatlar tərəfindən başa düşüləcək, hərtərəfli rəğbət qazanacaqdır. Əksinə, başqa dövlətlərin iqtisadiyyatını dirçəltmək işinə pəl vurmaq niyyətində olan hər hansı dövlət qoy bizdən heç vaxt kömək ummasın. Hətta deyərdim ki, insan iztirablarını az qala əbədiləşdirmək istəyən, bundan siyasi, ya qeyri-faydalar götürmək iddiasında olan hər hansı bir hökumət, siyasi partiya, yaxud da qurumlar Birləşmiş Ştatlar tərəfindən özünün layiqli cavabını alacaqdır.

Ancaq belə görünür ki, Birləşmiş Ştatlar Avropanın bərpasına başlamazdan əvvəl, ilk növbədə Avropa ölkələrinin öz aralarında məxsusi razılıq yaranmalıdır. O razılıq mövcud şəraitə uyğun, həm də bizim dövlətin bu sahədə atdığı addımlara həmahəng səslənməlidir. Şübhəsiz ki, Avropa iqtisadiyyatını bərpa etmək barədə yalnız bizim hökumətimiz tərəfindən düşünülən proqram sərfəli, yeganə xeyirli proqram sayıla bilməz. Bu məsələ ilk növbədə avropalıların özlərinin işidir, yəni təşəbbüs də Avropa tərəfdən olmalıdır. Bizim ölkənin rolu isə avropalılara bu yöndə, yəni proqramın hazırlanmasında dəstək verməkdir. Belə bir proqram bütün Avropa dövlətləri ilə mümkün olmasa da, bəziləri ilə mütləq razılaşdırılmalıdır.

Birləşmiş Ştatların həyata keçirdiyi hər hansı siyasəti uğura yetirən amil – ortaya çıxan problemlərin həlli yolunda bizim xalqın məsələni bütün dərinliyi ilə dərk etməyindədir. Bu gün haqqında danışdığım çətinliklər xalqımızın uzaqgörənliyi, ölkəmizin öhdəsinə düşən müşkülləri çözə bilmək bacarığı nəticəsində vaxtında öz həllini tapacaq. Biz bu tarixi missiyamızı məğrurcasına başa düşür və anlayırıq.

Stalin Qərblə iqtisadi inteqrasiyanın Şərq Blok ölkələrinin Sovet nəzarətindən qaçmasına imkan verəcəyinə inanırdı və ABŞ-nin Avropaya tərəf yönəlmiş birləşməsini satın almağa çalışırdı. Buna görə Stalin Şərq Bloku ölkələrinə Marşal Planı yardımı almağa mane oldu. Sovet İttifaqının Sovet subsidiyaları və mərkəzi və şərqi Avropa ilə ticarəti cəlb etdiyi Marşal Planına alternativ olaraq, Molotov Planı (daha sonra 1949-cu ilin yanvarında Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası olaraq təsis edildi) olaraq tanındı. Stalin yenidən qurulan Almaniyadan qorxurdu; Müharibədən sonrakı Almaniyaya dair fikri Sovet İttifaqı üçün hər hansı bir təhlükə yarada bilmək və ya yenidən qurmaq imkanını özündə ehtiva etməmişdir. 1948-ci ilin əvvəlində "mürtəce elementləri" gücləndirmək barədə aşağıdakı məlumatlar, Sovet əməliyyatçıları Sovetlərin demokratik quruluşları saxlamağa icazə verdiyi yeganə Şərq Bloku olan Çexoslovakiyada dövlət çevrilişi etdilər. Zərbənin ictimai vəhşiliyi, Qərbin güclərini bu anadək baş verən hər hansı bir hadisədən daha çox şoka saldı, müharibənin baş verəcəyinə dair qısa bir qorxu ilə hərəkət etdi və Birləşmiş Ştatlar Konqresindəki Marşall planına qarşı çıxan müxalifətin son vizitlərini süpürdü.

Çox böyük casuslardan, ikiqat agentlərdən və telefon kabellərinə toxunmaq kimi yeni texnologiyalardan istifadə edərək casusluqla məşğul olan bütün böyük güclər.^[83] Ən məşhur və aktiv təşkilatlar Amerika CIA,^[84] Sovet KQB^[85] və İngilis MI6 idi. Şərqi Alman Stasi, digərlərindən fərqli olaraq, ilk növbədə daxili təhlükəsizliklə maraqlanırdı, lakin onun Yenidənqurma Baş İdarəsi dünyada casusluq fəaliyyətini həyata keçirirdi.^[86] CIA gizli şəkildə anti-kommunist mədəni fəaliyyət və təşkilatlara subsidiya verir və təbliğ edir. CIA Avropa siyasətində, xüsusilə İtaliyada da iştirak edirdi. Casusluq bütün dünyada baş verdi, lakin Berlin casusluq fəaliyyəti üçün ən vacib döyüş meydanı idi.^[87]

Tarixçi Raymond L. Garthoffun, hər tərəfdən əldə etdiyi gizli məlumatların miqdarında və keyfiyyətində paritet olduğu qənaətinə gəlmək üçün o qədər gizli arxiv məlumatları yayıldı.^[88] Ancaq Sovetlər HUMINT (casusluq) və "bəzən yüksək siyasət dairələrinə çatmaqda" baxımından bir üstünlüyə sahib idilər.^[89] Lakin həlledici təsir baxımından belə nəticəyə gəlir:

Artıq hər iki tərəfdə siyasi qərar vermə səviyyəsində uğurlu bir "kölgə" olmadığına dair qərarımıza da böyük inam göstərə bilərik.^[90] Eynilə, casusluq yolu ilə vaxtından əvvəl aşkar edilmiş və qarşı tərəfin qarşısını almış hər hansı bir əsas siyasi və ya hərbi qərara dair heç bir sübut yoxdur. Qarşı tərəfin bir agenti tərəfindən çox əhəmiyyətli dərəcədə təsirlənmiş (çox az istehsal edilmiş) hər hansı bir siyasi və ya hərbi qərara dair heç bir dəlil yoxdur. Adi casusluqdan əlavə, Qərb agentlikləri Şərq Bloku defektlərini pozmağa xüsusi diqqət yetirirdilər.^[91]

1947-ci ilin sentyabrında Sovetlər Kominform yaratdılar, məqsədi beynəlxalq kommunist hərəkatı daxilində ortodoksi tətbiq etmək və Sovet Blokundakı kommunist partiyaların koordinasiyası yolu ilə Sovet peyklərinə siyasi nəzarəti sərtləşdirmək idi. Kominform, növbəti iyun ayında Tito-Stalin Split üzvlərini kommunist olaraq qalmış, lakin birləşməyən bir mövqe tutan Yuqoslaviyanı qovmağı məcbur etdikdə utanc verici bir uğursuzluqla üzləşdi.^[92]

1 yanvar 1947-ci ildə ABŞ və B. Britaniya, bir müddət sonra isə Fransa sovetlərin razılığı olmadan öz işğal zonalarını iqtisadi cəhətdən birləşdirdilər.^[93] Birtərəfli razılaşmalara etiraz olaraq 20 mart 1948-ci ildə SSRİ Nəzarət Şurasını tərk etdi. Bununla da dördtərəfli idarəçilik sisteminə son qoyuldu.

1948-ci ilin mayında Qərb dövlətləri Qərbi Berlindəki işğal zonalarını birləşdirməyə qərar verdilər və vahid pul vahidinin yaradılması ilə bağlı qərar qəbul etdilər.^[94] 20 iyun 1948-də köhnə reyxsmarka əvəzinə yeni marka tədavülə buraxıldı. İ. Stalinin etirazlarına baxmayaraq islahat həyata keçirildi. Bu islahat Qərb işğal zonalarını iqtisadi cəhətdən sovet işğal zonasından ayırdı. Cavab olaraq SSRİ şərqi Berlində oxşar addım atdı. İyunda Qərb zonalarından Berlinə gələn qatarlar yoxlanmağa başladı.^[95] İosif Stalin Qərbi Berlinlə Qərb dövlətlərinin əlaqəsinin kəsmək və Qərb dövlətlərinin qüvvələrinin Berlindən çıxması üçün Berlinin mühasirəyə alınmasına qərar verdi. 1948-ci ilin mayından 1949-cu ilin 12 mayına qədər blokada davam etdi. Az sonra isə yolların təmiri adı ilə demək olar ki qərbdən Berlinə qatarların gəlməsi dayandırıldı. Su yolları və avtomobil yolları bağlandı. Blokadada olan qərb qüvvələrinin ehtiyaclarının təmin etmək məqsədilə ABŞ hərbi qüvvələrinin təyyarəıləri vasitəsilə Qərbi Berlin ərzaqla təmin olunurdu.^[96] Məhz bu əməliyyat "hava körpüsü" adı ilə adlandılırdı. Həmin əməliyyat çərçivəsində Berlinə 278 min üçüş təşkil olunmuş və 2,3 milyon ton yük daşınmışdır. Berlin blokadasının nəticəsi olaraq qərb dövlətlərində SSRİ haqqında mənfi rəy yarandı və nəticədə Almaniyanın qərbi işğal zonalarının 1949-cu ilin mayında vahid bir dövlət — Almaniya Federativ Respublikası şəklində birləşdirilməsinə yol açdı. Qərbi Berlin muxtar özünüidarə hüququ qazandı və nəqliyyat dəhlizi ilə AFR ilə birləşmişdi.^[97] 1949-cu ilin oktyabrında Şərqi Almaniya ərazisində isə SSRİ-nin dəstəyi ilə sosialist rejimin hökm sürdüyü Almaniya Demokratik Respublikası quruldu.^[98] Baş verə biləcək növbəti blokadaya hazır olmaq üçün Berlin şurası tərəfindən ən vacib qida məhsullarının ehtiyatının yaradılması ilə bağlı qərar qəbul etdi hansı ki onu "Şura ehtiyatı" da adlandırıldılar.^[99] Nəticələr effektiv şəkildə şəhərin keçmişini Şərq və Qərb versiyalarına böldü. 300.000 Berliner beynəlxalq hava gəmisini nümayiş etdirdi və davam etməyə çağırdı^[100] və ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin pilotu Gail Halvorsen Alman uşaqlarına konfet təqdim edən "Əməliyyat Vittles" yaratdı.^[101] 1949-cu ilin mayında Stalin geri çəkildi və mühasirəni qaldırdı.^[102]

1952-ci ildə Stalin dəfələrlə Şərqi və Qərbi Almaniyanı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nəzarətində olan seçkilərdə seçilmiş vahid bir hökumət daxilində birləşdirmək planını təklif etdi, əgər yeni Almaniyanın Qərb hərbi ittifaqlarından kənarda qalacağı təqdirdə bu təklif Qərb gücləri tərəfindən rədd edildi.^[103]

Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı sülhün qorunmasını və azadlıqların müdafiəsini siyasi həmrəylik yolu ilə təmin edən və üzvlərinə qarşı yönəlmiş istənilən aqressiya formalarının dəf edilməsini, lazım gəldikdə isə hərbi gücdən istifadə edilməsini nəzərdə tutan müstəqil dövlətlərin hərbi ittifaqı. 4 aprel 1949-cu ildə qurulmuşdur və hazırda 29 üzvü var.^[104] Təşkilatın üzvləri hər hansı xarici gücdən gələ biləcək hücuma qarşı ortaq müdafiə həyata keçirir. NATO-nun Baş Qərargahı üzv ölkələrdən biri olan Belçikanın paytaxtı Brüssel şəhərində, Müttəfiq Qüvvələrin Əməliyyat Komandanlığının baş qərargahı isə Belçikanın Mons şəhəri yaxınlığında yerləşir. Bütün NATO üzvlərinin ümumi hərbi xərcləri dünya üzrə bütün ölkələrin müdafiə xərclərinin 70%-dən çoxdur. Üzv ölkələrin müdafiə xərcləri ÜDM-nin ən azı 2%-ni təşkil etməlidir.^[105]

Belçika, Birləşmiş Krallıq, Fransa, Hollandiya və Lüksemburq tərəfindən 17 mart 1948-ci ildə imzalanan və Soyuq müharibənin başlanğıcındakı Sovet təhdidinə qarşı ortaq müdafiə razılaşması olan Brüssel müqaviləsi NATO-nun quruluşunun ilk addımı hesab olunur.^[106] Sovet İttifaqının həyata keçirdiyi Berlin böhranı 1948-ci ilin sentyabrında Qərbi Avropa Birliyinin müdafiə təşkilatının yaradılmasına səbəb oldu. Buna baxmayaraq, müttəfiq dövlətlər Sovet İttifaqının hərbi gücü qarşısında zəif mövqeyə sahib idi. Həmçinin, 1948-ci ildə kommunistlər tərəfindən Çexoslovakiyada həyata keçirilən hərbi çevriliş nəticəsində ölkədəki demokratik hökumətin hakimiyyəti tərk etməsinin ardınca Böyük Britaniyanın Xarici İşlər naziri Ernest Bevin oxşar hadisələrin qarşısını almaq üçün ən yaxşı yolun Qərb ölkələri arasında ortaq hərbi strategiyanın təşkil olunması olduğunu qeyd etdi.

1948-ci ildə ABŞ Xarici İşlər naziri Corc Marşallın təlimatı ilə Pentaqonda avropalı liderlərlə amerikalı hərbi və siyasi rəsmilər arasında görüş təşkil olundu. Yeni hərbi ittifaq üçün təşkil olunan bu görüşmələr 4 aprel 1949-cu ildə Vaşinqton şəhərində Şimali Atlantika müqaviləsinin imzalanması ilə nəticələndi.^[107] Bu müqaviləni imzalayanlar arasında Brüssel müqaviləsinə tərəf olan beş dövlət, həmçinin ABŞ, Danimarka, İtaliya, İslandiya, Kanada, Norveç və Portuqaliya var idi. İlk NATO baş katibi Lord İsmay 1949-cu ildə verdiyi açıqlamada bu təşkilatın məqsədinin "rusları çöldə, amerikalıları içəridə və almanları aşağıda saxlamaq" olduğunu bildirdi. Müqavilə bütün ölkələr tərəfindən müsbət şəkildə qarşılanmadı. Bəzi islandiyalılar 1949-cu ilin martında baş tutan NATO əleyhinə etirazlara qatıldı. NATO-nun yaradılmasının ilkin təşkilati nəticəsi olaraq "Atlantikçilik" adı verilən və Şimali Amerika ilə Avropa arasındakı əməkdaşlığın vacibliyinə önəm verən düşüncə tərzinin meydana gəlməsi göstərilir.

NATO-nun təşkil olunması Avropa ölkələrinin ABŞ standartlarını mənimsəməsi ilə müttəfiqlərin hərbi terminologiya, üsul və texnologiyalarına standartlaşdırma gətirdi. Təqribən 1300 standartlaşdırma razılaşması NATO-nun həyata keçirdiyi bir çox üsulu sistemləşdirdi. Bunun nəticəsi olaraq, 7,62×51mm NATO tüfəng kalibri 1950-ci illərdə bir çox NATO ölkəsində standart avtomat kalibri olaraq qəbul edildi. Təyyarə manevr işarələrinin standartlaşdırılması nəticəsində NATO təyyarələri bütün NATO bazalarına enə bilmək potensialına sahib oldu. Digər standartlar arasında yer alan NATO hecalama əlifbası NATO sərhədlərini aşaraq mülki həyatda da istifadə olunmağa başladı.^[108]

1950-ci ilin iyununda Koreya müharibəsinin başlanması nəticəsində bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləyən bütün kommunist ölkələrin müəyyən təhdidini artırması NATO-nu konkret hərbi planlar hazırlamağa məcbur etdi. Avropada yerləşən hərbi qüvvələri daha səmərəli idarə etmək üçün Avropa Müttəfiq Qüvvələri Baş Qərargahının əsası qoyuldu və 1951-ci ilin yanvarında Duayt Eyzenhauer bu qurumun ilk komandanı təyin olundu. 1950-ci ilin sentyabrında NATO Hərbi Komitəsi Sovet İttifaqı ilə tarazlığa nail olmaq üçün konvensional qüvvələr yaradılması çağırışı etdi və 1952-ci ilin fevralında Lissabon şəhərində təşkil olunan Şimali Atlantika Şurasının iclasında bu istəyi yenidən ifadə etdi.^[109] NATO-nun Uzunmüddətli Müdafiə Planı üçün lazım olan qüvvələri təşkil etmək məqsədilə keçirilən Lissabon konfransında diviziya sayının 96-ya çıxarılması təklif olunsa da, növbəti il üçün nüvə silahı istifadə edə biləcək 35 diviziyanın olması barədə razılıq əldə edildi. NATO həmin dövrdə Mərkəzi Avropada 15, İtaliya və Skandinaviyada isə 10 hazır diviziyanı çağıra bilirdi. Lissabondakı konfransda təşkilatın ən yüksək vəzifəsi hesab edilən NATO baş katibi vəzifəsi də yaradıldı və Qastinqs İsmay bu vəzifəyə təyin olundu.^[110]

1952-ci ilin sentyabrında Danimarka və Norveçin müdafiə qabiliyyətini təkmilləşdirmək məqsədilə 200 gəmi və 50.000 nəfərdən çox şəxsi heyətin qatıldığı NATO-nun ilk böyük dəniz təlimlərindən biri olan Meynbreys təlimi başladı. Bunun ardınca təşkil olunan digər böyük təlimlər arasında Aralıq dənizində həyata keçirilən "Qrand Slam" və "Lonqstep" təlimləri, Şimali İtaliyada "Italic Weld" adı altında həyata keçirilən hava-dəniz-quru təlimi, Mərkəz Ordu Qrupunun qatıldığı simulyasiya edilmiş "Monte Karlo" adlı hava-quru təlimi, ABŞ, Böyük Britaniya, İtaliya, Türkiyə və Yunanıstan hərbi dəniz qüvvələrinin iştirak etdiyi Aralıq dənizində təşkil olunan "Veldfast" adlı amfibik desant çıxarma təlimi yer aldı.^[111]

Sovet İttifaqı 1954-cü ildə Avropada sülhü qorumaq üçün NATO-ya daxil olmasının vacib olduğunu iddia etdi. Sovet İttifaqının əsas məqsədinin ittifaqı zəiflətmək olduğundan çəkinən NATO ölkələri bu təklifi qəbul etmədi.

17 dekabr 1954-cü ildə Şimali Atlantika Şurası NATO-nun nüvə silahından istifadəsi ilə bağlı olan MC 48 adlı sənədi təsdiq etdi. MC 48 Sovet İttifaqı ilə baş verə biləcək müharibənin başlanğıcından etibarən ilk olaraq SSRİ tərəfindən istifadə edilib-edilməməsindən asılı olmayaraq NATO-nun atom silahlarını istifadə etməsinin vacibliyini vurğulayırdı. Beləliklə, Avropa müttəfiq qüvvələri baş komandanına nüvə silahının avtomatik istifadəsi məsələsində ABŞ-dəki Strateji Hava Komandanlığı ilə eyni səlahiyyətlər verilmiş oldu.

9 may 1955-ci ildə Qərbi Almaniyanın təşkilata daxil edilməsi dövrün Norveç Xarici İşlər naziri Halvard Lange tərəfindən "qitəmizin tarixində qərarlı bir dönüş nöqtəsi" sözləri ilə şərh olundu. Almaniyanın ittifaqa daxil olmasının əsas səbəbi alman iş gücü olmadan Sovet işğalına qarşı mübarizə aparmaq üçün yetəri qədər konvensional qüvvə göndərmənin imkansız olması idi. Buna rəsmi cavab 14 may 1955-ci ildə Sovet İttifaqı, Macarıstan, Çexoslovakiya, Polşa, Bolqarıstan, Rumıniya, Albaniya və Şərqi Almaniyanın imzaladığı Varşava Müqaviləsi Təşkilatının qurulması oldu. Beləliklə, Soyuq müharibənin hər iki tərəfi bəlli oldu.

1957-ci ilin payızında şimalda NATO tərəfindən eyni vaxtda üç böyük təlim həyata keçirildi. Norveçdən Türkiyəyə qədər olan ərazidə 250.000 hərbçi, 300 gəmi və 1500 təyyarənin qatıldığı həmin təlimlər ittifaqın indiyə qədərki ən böyük təlimləri hesab edilir.

ABŞ Konqresinin maliyyələşdirdiyi qeyri-kommersiya təşkilatıdır. Radio Free Europe/Radio Liberty^[112] tərəfindən 1950-ci ildə qurulmuş və John Foster Dulles, qurum CIA tərəfindən Anti-Kommunizm təbliğat etmək məqsədiylə xüsusilə Soyuq Müharibə dövründə sıx şəkildə istifadə edilmişdir. O, Şərqi və Cənub-Şərqi Avropa, Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq ölkələrinə yayımlanır. 35 milyondan çox insan hər gün "Azadlıq" radiosunun verilişlərini dinləyir.^[113]

Çin Respublikası qüvvələri ilə Çin kommunistləri arasında 1927–1950-ci illərdə^[114] (fasilələrlə) baş vermiş silahlı qarşıdurmalar seriyası. Müharibə 1927-ci ildə Şimal yürüşündən sonra, Çan Kayşinin rəhbərlik etdiyi Qomindanın sağ qanadının qərarı ilə Qomindan ilə ÇKP arasındakı ittifaqın pozulan zaman başladı.^[115]

1936-cı ilin dekabrında Qomindan generalları Çjan Syuelan və Yan Xuçen,^[116] "Sian insidenti" adlandırılan hadisə zamanı Çan Kayşini həbs etdi, hər iki tərəfin yapon işğalçılarına qarşı mübarizəyə diqqət yetirməsi üçün kommunistlərin atəşkəs təklifini qəbul etməsini məcbur etdi.^[117] Yaponiya üzərində qələbədən sonra vətəndaş müharibəsi yenidən canlandı.^[118]

Koreya yarımadasının Şimal və Cənuba bölünməsi. Bu iki ölkənin meydana gəlməsi 1945-ci ildə o zamana kimi tərkibində olduğu Yaponiyanın İkinci Dünya müharibəsində məğlubiyyəti nəticəsində baş verir.^[119] İkinci Dünya müharibəsindən sonra ABŞ və SSRİ ölkənin birgə idarə edilməsi haqqında müqavilə imzaladılar. Hər iki ölkənin sərhəddi 38-ci şimal paralelindən keçməli idi.^[120][121]

Koreya müharibəsindən (1950–1953) sonra iki yeri təşkil olunan dövlət Koreya silahsızlaşdırılmış zonası ilə bir-birindən ayrılır.^[122]

Şimali və Cənubi Koreya dövlətləri arasında 1950-ci il iyunun 25-dən 1953-cü il iyulun 27-ə qədər davam etmiş hərbi münaqişə (əslində müharibənin bitməsi hələ də rəsmən elan olunmayıb). Bəzən bu konfliktə Soyuq müharibə dövründə ABŞ və onun müttəfiqləri ilə ÇXR və SSRİ qüvvələri arasında baş vermiş gizli müharibə kimi baxılır. Şimal koalisiyasının tərkibinə Şimali Koreya və onun hərbi qüvvələri, Çin ordusu (amma rəsmən hesab edilir ki, ÇXR konfliktdə iştirak etməmişdir, Çinin nizami ordusu formal olaraq "Çin Xalq Könüllüləri" adlanan birləşmə hesab olunmuşdur) daxil idi. SSRİ rəsmən müharibədə iştirak etməsə də Şimal koalisiyasının maliyələşdirilməsinin və Çin ordusunun təchizatının böyük hissəsini öz üzərinə götürmüşdür. Çoxsaylı sovet hərbi məsləhətçi və mütəxəssisləri müharibənin başlanmasına qədər Şimali Koreyadan çıxarılmış, amma müharibə dövründə SİTA-nın müxbiri adı ilə geri göndərilmişdilər. Cənub koalisiyasınında isə Cənubi Koreya, ABŞ, Böyük Britaniya, həmçinin BMT Sülhməramlı Qüvvələri tərkibində bir sıra başqa ölkələr iştirak etmişdilər.^[123] 1947-ci ilin mayında Cənubi Koreyanın Milli Məclisinə demokratik seçkilər keçirildi, keçid hökuməti yaradıldı. Cənubi Koreyada dövlət quruculuğu sahəsində ən mühüm tədbir 1948-ci ilin avqustunda Koreya respublikası yaradılmasının elan edilməsi oldu. Liberal partiyasının lideri Li Sın Man Koreya Respublikasının ilk prezidenti seçildi. Buna cavab olaraq Şimalda da 1948-ci ilin 25 avqustunda Koreya Ali Xalq Məclisi yaradıldı. Məclis 1948-ci ilin 9 sentyabrında Koreya Xalq Demokratik Respublikasının yaradıldığını elan etdi. Nazirlər Kabinetinə başçılıq Kim İr Sena tapşırıldı. O, eyni zamanda Koreya Əmək partiyasının sədri də seçildi. Beləliklə də Koreyanın iki yerə bölünməsi hüquqi baxımdan da təsbit olundu.^[124]

Tərəflərdən hər biri özünü qanuni hesab edir, digərinin varlığı fikrini yaxına buraxmırdı. Təbiidir ki, belə bir vəziyyətin yaranması bir tərəfdən regionda iki supergücün — Sovet İttifaqı və ABŞ-nin üstünlük uğrunda mübarizəsindən irəli gəlirdisə, o biri tərəfdən qarşıdurmanın daha da kəskinləşməsinə, silahlı münaqişənin qaçılmaz olmasına zəmin olaraq qalırdı. Doğrudur, formal olaraq sovet qoşunları 1948-ci ilin sonunda, amerika qoşunları isə 1949-cu ilin əvvəlində yarımadadan çıxmışdılar. Əslində isə hər iki tərəf müəyyən adlar altında burada yetərincə hərbi qüvvələr saxlamışdı və faktik olaraq Koreyanı ikiyə bölən 38-ci en dairəsi qarşı-qarşıya dayanmış iki dünya sistemini ayıran cəbhə xətti idi.^[125]

ABŞ-nin Cənubi Koreya və Yaponiyada hərbi qüvvələrinin mövcudluğu onun strateji baxımdan qüvvətli bir durumda olduğuna dəlalət edirdi. Sovet İttifaqı hələlik başı Çində kommunistlərin hakimiyyətə gətirilməsi uğrunda mübarizənin təşkilinə qatıldığından ABŞ-nin bu durumuna dözürdü. Elə ki, Çin 1949-cu ilin sonralarında kommunist rejimi idarəsi altına keçdi, bundan sonra Sovet İttifaqının Asiyada güclənməsi imkanları kifayət qədər genişləndi. Sovet rəhbərliyi belə düşünürdü ki, artıq ABŞ-ni Asiya qitəsindən atmaq zamanı çatmışdır. Bu işi Koreyada həyata keçirmək mümkün olardısa, onda ABŞ-nin Yaponiyadan da çıxarılması asanlaşa bilərdi.^[126][127]

Elə bu səbəbdən də Sovet İttifaqının təlimatı ilə KXDR rəhbərliyi Cənubi Koreyaya qarşı hərbi təcavüzə qərar verdi. 1950-ci ilin 25 iyununda səhər tezdən KXDR silahlı qüvvələri bütün sərhəd boyunca Cənuba qarşı hərbi əməliyyatlara başladılar. Həm də bu zaman Şimal elan edirdi ki, hərbi əməliyyatların başlanmasında Cənub günahkardır.^[128] Bu baxımdan 1990-cı ildə sovet mətbuatında Koreya müharibəsi dövründə KXDR baş qərargah rəisinin müavini olmuş, 1955–1956-cı illərdə SSRİ-də səfir işləmiş, siyasi motivlərə görə vətənə qayıtmaqdan imtina etmiş Li San Çanın dərc edilmiş məlumatı çox şeyi açıqlayır. Li San Çan bildirmişdir ki, müharibəni Şimali Koreya başlamışdır, təşəbbüs Kim İr Sen tərəfindən irəli sürülmüşdür və İ. V. Stalin tərəfindən bəyənilmiş və dəstəklənmişdir. Hərbi əməliyyatların bütün sərhəd boyunca aparılması, mütəşəkkil şəkildə müəyyən edilmiş istiqamətlərdə hücumlar edilməsi və qısa bir zaman kəsiyində böyük ərazilərin ələ keçirilməsi də müharibənin əvvəlcədən yüksək səviyyədə planlaşdırıldığına dəlalət edir. Belə ki, 38-ci en dairəsi boyunca cəmləşdirilmiş Şimali Koreya silahlı qüvvələrinin qəflətən hücumu artıq üç gündən sonra Seulun işğalı ilə nəticələnmişdi. Cənubi Koreya olduqca ağır bir duruma gəlmişdi.^[129]

Belə olduqda ABŞ məsələni BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına çıxardı, Şimali Koreya təcavüzkar elan olundu və ona qarşı mübarizə aparmaq üçün Cənubi Koreyaya BMT silahlı qüvvələrinin göndərilməsi qərara alındı. BMT silahlı qüvvələri müxtəlif dövlətlərin əsgərlərindən ibarət idi. Ancaq əksəriyyəti ABŞ əsgərləri təşkil edirdi. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu silahlı qüvvələrin sırasına Türkiyə də bir diviziya göndərmişdi. Milli istiqlal savaşından keçən müddət ərzində ilk dəfə idi ki, türk əsgəri hərbi əməliyyatlarda iştirak etdi və onun Koreyada göstərdiyi qəhrəmanlıq Türkiyənin NATO-ya üzv qəbul edilməsində mühüm bir rol oynadı.^[130]

Hərbi əməliyyatların getdiyi bir zamanda 1951-ci ilin iyun ayından atəşin kəsilməsi və barış danışıqlarına başlamaq haqqında razılaşma əldə edildi. Danışıqlar təklifi Şimali Koreyadan, təbiidir ki, Sovet İttifaqının təşəbbüsü və razılığı ilə gəlmişdi. Danışıqların getdiyi dövrdə hərbi əməliyyatlar hələ də davam etdirilirdi. Nəhayət, sovet lideri İ. V. Stalinin 1953-cü ilin martında ölməsi, bunun ardınca ali siyasi hakimiyyət daxilində mübarizənin güclənməsi və kəskinləşməsi səbəbindən Sovet İttifaqı təqdim olunan şərtlərə razı oldu. 1953-cü ilin iyulunda Phanmuncom kəndində \Keson şəhərinin yaxınlığında\ tərəflər arasında barışıq haqqında saziş imzalandı.

Qeyd edək ki, istər danışıqlarda, istərsə də barışıq haqqında sazişin imzalanması prosesində Çin də "könüllülər" adından iştirak edirdi. Sazişin şərtlərinə görə Şimali Koreya və Cənubi Koreya arasındakı sərhəd yenə də 38-ci en dairəsindən keçirdi. İki Koreyanın durumunda heç bir dəyişiklik olmadı. Yalnız Sovet İttifaqı və ABŞ-nin Koreyadan çıxmayacaqları gerçəkləşdi, halbuki sazişin şərtlərinə görə xarici qoşunlar 90 gün ərzində Koreyadan çıxmalı idi. Koreyanın birləşdirilməsi və bərpası üzrə BMT-nin Komissiyası ölkənin gələcəyi haqqında tədbirlər hazırlamalı və həyata keçirməli idi.

1953-cü ilin 1 oktyabrında ABŞ ilə Cənubi Koreya arasında bağlanan müqavilənin şərtləri ilə ölkədə amerika hərbi qüvvələrinin saxlanılmasına hüquqi əsas verilmiş oldu.

Bu müharibə Koreya xalqına böyük bəlalar gətirdi. Çox böyük əksəriyyəti Şimaldan olmaqla milyonlarla dinc əhali və əsgər məhv edildi və yaralandı. 1 mln-a yaxın çinli əsgər öldürüldü və şikəst edildi. BMT qoşunlarının itkisi 54 min nəfər olmuş, ölkənin iqtisadiyyatına güclü zərər dəymişdir.

1953-cü ildə hər iki tərəfdəki siyasi rəhbərlikdəki dəyişikliklər Soyuq müharibənin dinamikasını dəyişdirdi. Duayt Eyzenhauer bu ilin yanvar ayında prezident vəzifəsinə başladı. Trumen administrasiyasının son 18 ayı ərzində Amerikanın müdafiə büdcəsi dörd dəfə artdı və Eisenhower Soyuq Müharibəni təsirli şəkildə davam etdirərkən hərbi xərcləri üçdə bir azaltdı.^[118][118]

İosif Stalinin vəfatından sonra Nikita Xruşşov Lavrenti Beriyanın həbs və edam edilməsindən və rəqibləri Georgi Malenkov və Vyaçeslav Molotovun itələməsindən sonra Sovet lideri oldu.^[131] 25 fevral 1956-cı ildə Xruşşov Sovet Kommunist Partiyasının 20-ci qurultayındakı nümayəndə heyətini Stalinin cinayətlərini kataloqlaşdırmaq və inkar etməklə şoka saldı. De-Stalinization kampaniyasının bir hissəsi olaraq, o, Stalinin siyasətindən islahat və uzaqlaşmağın yeganə yolunun keçmişdə buraxılmış səhvləri etiraf etmək olduğunu bəyan etdi.

Bu təhdidlərə baxmayaraq, 1959-cu ildə diplomatiyada yüksəliş baş verdikdə, xruşşevin ABŞ-yə iki həftəlik səfəri və 1960-cı ilin mayında iki güclü sammit planları baş verdikdə həbs olunanlar üçün böyük ümidlər var idi. U-2 casus təyyarəsi skandalı ilə, Eisenhowerin Amerikanın nəzarət təyyarələrinin Sovet ərazisinə girməsi ilə əlaqədar dünyaya yalan danışdığı.^[124][132]

1953-cü ildə Stalinin ölümü gərginliyi bir qədər rahatlaşdırsa da, Avropadakı vəziyyət narahat silahlı barışıq olaraq qaldı.^[133] 1949-cu ilə qədər Şərq blokunda qarşılıqlı yardım müqavilələri şəbəkəsini yaratmış Sovetlər, 1955-ci ildə Varşava Paktı ilə rəsmi bir ittifaq qurdu. NATO-ya qarşı çıxdı.^[134]

Macarıstan Xalq Respublikasına və onun Sovetlərdən^[135] asılı siyasət yürütməsinə qarşı baş vermiş, 1956-cı ilin 23 oktyabrından 10 noyabrına qədər davam edən ümummilli inqilab.^[136] Bu, inqilab başlayan zaman hər hansı liderə sahib olmayan Sovet hakimiyyəti üçün Avropada cərəyan edən II Dünya Müharibəsinin sonlarında Qızıl ordunun Nasist Almaniyasının qüvvələrini SSRİ ərazilərindən təmizləməsi uğrunda mübarizəsindən sonrakı ən böyük və əsas təhlükə idi.^[137]

Üsyan ilk növbədə tələbə etirazları şəklində başladı.^[138] Onlar Budapeştin mərkəziylə Macarıstanın parlament binasına doğru irəliləyərkən səsucaldıcı cihazların olduğu avtofurqonlardan istifadə edərək edərək minlərlə insanın bu mübarizəyə qoşulmasına səbəb oldular. Tələbələrin ümumi tələblərini yayımlamaq cəhdi göstərərək radio binasına daxil olan bir qrup tələbə heyəti saxlanıldı. Çöldəki etirazçılar bu heyətin azad olunmasını tələb etdikdə onlara binanın içərisindən ÁVH kimi tanınan (mac. Államvédelmi Hatóság və ya ÁVH, azərb. Dövlət Mühafizə Təşkilatı) Dövlət Təhlükəsizlik Polisləri tərəfindən atəş açıldı. Nəticədə bir tələbə həyatını itirdi və bayrağa sarılaraq izdihamın çiyinləri üzərində tutuldu. Bu, inqilabın növbəti mərhələsinin başlanğıcı mənasına gəlirdi. Xəbərlər yayıldıqca paytaxtda iğtişaşlar və şiddət daha da artaraq pik həddə çatırdı.

Üsyan sürətlə yayıldı və hökumət parçalandı.^[139] Minlərlə insan milis dəstələrində birləşərək DMT (Dövlət Mühafizə Təşkilatı) və Sovet qoşunları ilə vuruşurdu.^[140] Üsyan zamanı zorakı hadisələr baş verirdi.^[141] Bir tərəfdən bir neçə yerli lider və DMT üzvləri ələ keçirilərək linç edilir, digər tərəfdən isə əvvəlki siyasi məhbuslar azadlığa çıxaraq silahlanırdı. Radikal və hazırlıqsız fəhlə şuraları bələdiyyə hakimiyyətini idarəedici Macarıstan Zəhmətkeşlər Partiyasının əlindən alaraq siyasi reform tələb etdi.^[142]

İmre Nadın başçılıq etdiyi yeni hökumət rəsmi olaraq DMT-ni ləğv etdi, Varşava Müqaviləsi Təşkilatından çıxmaq niyyətində olduğunu bildirdi və azad seçkilərin yenidən keçiriləcəyi vədini verdi. Oktyabr ayının sonunadək döyüşlər, demək olar ki, dayandı və normal günlər geri qayıtmağa başladı. Əvvəlcə SSRİ qüvvələrinin geri çəkilməsi üçün danışıqlara açıq görünən Sov. İKP MK Siyasi Bürosu daha sonra fikrini dəyişdi və inqilabı sıxışdırmağa başladı. Noyabrın 4-də çoxsaylı Sovet qüvvələri Budapeşti və ölkənin digər ərazilərini işğal etdi. Macarların müqaviməti 10 noyabra qədər davam etdi. Münaqişədə 2500-dən çox macar və 700-dən çox Sovet əsgəri həlak oldu, 200000-ə yaxın macar isə qaçqın düşdü. Bundan sonra kütləvi həbslər və ittihamlar aylarla davam etdi. 1957-ci ilin yanvarına qədər yeni qurulmuş Sovet hökuməti bütün ictimai müxalifəti aradan qaldırdı. Sovetlərin bu hərəkətləri ilə Şərq Bloku üzərində nəzarətini gücləndirməsinə baxmayaraq Qərb blokundakı bir çox marksistin rəğbətini itirdi. Nəticədə bu, parçalanmalara və kapitalist ölkələrdəki kommunist partiyaları üçün böyük üzv itkisinə səbəb oldu.^[143]

Varşava Müqaviləsi Təşkilatı 14 may 1955-ci ildə SSRİ və Avropadakı sosialist bloku dövlətləri tərəfindən imzalanan Varşava müqaviləsi əsasında yaranan hərbi ittifaq. Bu müqavilə NATO-nun yaradılmasına SSRİ-nin cavabı idi. Müqavilənin şərtlərinə görə müqaviləyə qoşulan ölkələr beynəlxalq münasibətlərdə güc nümayiş etdirmək və tətbiq etməkdən çəkinmək və müqaviləyə qoşulan ölkələrdən hər hansı birinə hərbi hücum olacağı təqdirdə ona bütün mümkün vasitələrlə, o cümlədən hərbi qüvvə ilə dərhal yardım etmək öhdəliyini götürürdülər.

Müqavilə Albaniya, Almaniya Demokratik Respublikası, Bolqarıstan, Çexoslovakiya, Macarıstan, Polşa, Rumıniya və SSRİ arasında imzalanmış və 5 iyun 1955-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Əslində Varşava Müqaviləsi əvvəllər SSRİ ilə Çexoslovakiya (1943), Polşa (1945), Bolqarıstan, Macarıstan ve Rumıniya (1948) arasında imzalanmış ikitərəfli müqavilələri tamamlayırdı. Almaniya Demokratik Respublikası Paktın hərbi qoluna 1956-cı ildə qoşuldu. 1962-ci ildə Albaniya SSRİ ilə siyasi ixtilaflarına görə təşkilatdakı fəaliyyətini dondurdu və 1968-ci ildə təşkilatın qoşunlarının Çexoslovakiyaya yeridilməsindən sonra onu tərk etdi.

1958-ci ilin noyabr aylarında Xruşşov, bütün Berlini müstəqil, silahsızlaşdırılmış "azad şəhərə" çevirmək uğursuz bir cəhd etdi. Amerika Birləşmiş Ştatlarına, Böyük Britaniyaya və Fransaya qoşunlarını Qərbi Berlində hələ də işğal etdikləri sektorlardan çıxarmaq üçün altı aylıq ultimatum verdi, yoxsa Qərbin giriş hüquqlarına nəzarəti Şərq Almanlarına verdi.^[118] Xruşşov daha əvvəl Mao Zedong-a izah etdi: "Berlin Qərbin meyvəsidir. Hər dəfə Qərbin qışqırtmaq istədiyi zaman Berlinə sıxılıram." Alman məsələsinə dair Cenevrə konfransına.^[144]

Kennedinin xarici siyasətində Amerikanın Sovet İttifaqı ilə qarşıdurmaları üstünlük təşkil edirdi, bu da proxy müsabiqələri ilə özünü büruzə verdi. Truman və Eisenhower kimi, Kennedi də kommunizmin yayılmasını dayandırmaq üçün mühasirəni dəstəklədi. Prezident Eisenhower-in "Yeni Görünüş" siyasəti, Sovet İttifaqının bütün kütləvi nüvə hücumlarını təhdid edərək Sovet təcavüzünün qarşısını almaq üçün daha az baha nüvə silahının istifadəsini vurğuladı. Nüvə silahları böyük bir daimi ordunu saxlamaqdan daha ucuz idi, buna görə Eisenhower pul qazanmaq üçün şərti qüvvələri kəsdi. Kennedi, çevik cavab olaraq bilinən yeni bir strategiya həyata keçirdi. Bu strategiya məhdud məqsədlərə çatmaq üçün adi silahlara güvənirdi. Kennedi bu siyasətin bir hissəsi olaraq ABŞ-nin xüsusi əməliyyat qüvvələrini, müxtəlif münaqişələrdə qeyri-ənənəvi şəkildə mübarizə edə biləcək elit hərbi hissələrini genişləndirdi. Kennedi, çevik cavab strategiyasının ABŞ-nin nüvə müharibəsinə müraciət etmədən Sovet təsirinə qarşı çıxmasına imkan verəcəyinə ümid etdi.^[145]

Kennedi yeni strategiyasını dəstəkləmək üçün müdafiə xərclərini çox artırmağı əmr etdi. Sovet İttifaqı üzərində itirilmiş üstünlüyü bərpa etmək üçün nüvə arsenalının sürətli bir şəkildə qurulmasını istədi və Konqres təmin etdi — 1960-cı ildə Eisenhower büdcə kəsiri ilə həddindən artıq narahatlıq üzündən onu itirdiyini iddia etdi. Kennedi açılış nitqində azadlığın müdafiəsində "hər hansı bir yük daşıyacağına" söz verdi və dəfələrlə hərbi xərclərin artırılmasını və yeni silah sistemlərinin icazə verilməsini istədi. 1961-ci ildən 1964-cü ilə qədər nüvə silahlarının sayı 50 faiz artdı və onları çatdıracaq B-52 bombardmançı sayı da artdı. Yeni ICBM qüvvəsi 63 qitələrarası ballistik raketdən 424-ə qədər artdı. Hər biri 16 nüvə raketi daşıyan 23 yeni Polaris sualtı qayığına icazə verdi. O, şəhərləri nüvə müharibəsi üçün düşərgələr hazırlamağa çağırdı. Eisenhowerin hərbi-sənaye kompleksinin təhlükələri ilə bağlı xəbərdarlığından fərqli olaraq, Kennedi yenidən silahlanmaya diqqət etdi.

Bəzi ölkələrdə və bölgələrdə, xüsusən Qvatemala, İndoneziya və Indochinadakı millətçi hərəkatlar çox vaxt kommunist qrupları ilə müttəfiq olur və ya başqa şəkildə Qərb maraqlarına qarşı dost deyildilər. Bu çərçivədə ABŞ və Sovet İttifaqı getdikcə daha çox nüfuz qazanmaq üçün rəqabət aparırdı. Üçüncü Dünyadakı proksi, dekolonizasiya olaraq 1950-ci və 1960-cı illərin əvvəllərində geniş vüsət aldı.^[146] Hər iki tərəf nüfuz qazanmaq üçün silah-sursat satırdılar.^[147] Kreml imperial güclər tərəfindən davam edən ərazi itkilərini onların ideologiyasının son qələbəsini qorumaq kimi görürdü.^[148]

ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsindən (CIA) neytral və ya düşmən olan Üçüncü Dünya hökumətlərini məhv etmək və müttəfiqlərini dəstəkləmək üçün istifadə etdi.^[149] 1953-cü ildə Prezident Eisenhower, İranın baş naziri Məhəmməd Mosaddegi devirmək üçün gizli çevriliş əməliyyatı olan Ayaks əməliyyatını həyata keçirdi. Xalq tərəfindən seçilən Mosaddeg, 1951-ci ildə İngilislərə məxsus Anglo-İran Neft Şirkətini milliləşdirdikdən bəri İngiltərənin Yaxın Şərq nemesi idi.^{[150][151][152]} Qərbyönümlü şah Məhəmməd Rza Pəhləvi avtokratik monarx kimi nəzarəti ələ aldı. Şahın siyasətinə İranın kommunist Tudeh Partiyasının qadağan edilməsi və şahın daxili təhlükəsizlik və kəşfiyyat agentliyi olan SAVAK tərəfindən siyasi müxalifətə ümumi təzyiq göstərilməsi də daxildir.^[153]

Qvatemalada, banan respublikasında, 1954-cü il Qvatemala dövlət çevrilişi ilə CİA-nın maddi dəstəyi ilə solçu prezident Jacobo Arbenzi devrildi.^[154] Arbenzdən sonrakı hökumət, Carlos Castillo Armasın başçılıq etdiyi hərbi bir xunta, mütərəqqi bir torpaq islahatı qanununu ləğv etdi, Birləşmiş Meyvə Şirkətinə məxsus milliləşdirilmiş mülkləri geri qaytardı, Kommunizmə qarşı Milli Müdafiə Komitəsi yaratdı və Kommunizmə Qarşı Mübarizə Qanunu qəbul etdi. ABŞ-nin tələbi ilə.^[155]

Qoşulmamış İndoneziya Sukarno hökuməti, 1956-cı ildə bir neçə regional komandanlığın Jakartadan muxtariyyət tələb etməyə başladığı andan, legitimliyi üçün böyük bir təhlükə ilə qarşı-qarşıya qaldı. Vasitəçilik uğursuz olduqdan sonra Sukarno müxalif komandirləri kənarlaşdırmaq üçün hərəkətə keçdi. 1958-ci ilin fevralında Mərkəzi Sumatera (Polkovnik Əhməd Hüseyni) və Şimali Sulavesi (Polkovnik Ventje Sumual) arasındakı müxalif hərbi komandirlər Sukarno rejimini devirmək məqsədilə İndoneziya Respublikası-Permesta Hərəkatının İnqilab Hökumətini elan etdilər. Bunlara kommunist Partai Komunis İndoneziya partiyasının artan nüfuzuna qarşı olan Sjafruddin Prawiranegara kimi Masyumi Partiyasından bir çox mülki siyasətçi qatıldı. Kommunist əleyhinə söylədiklərinə görə, üsyançılar CIA-dan silah, maliyyələşmə və digər gizli yardım aldılar. Amerikalı pilot Allen Lourens Papa, 1958-ci ilin aprelində hökumət tərəfindən Ambon bölgəsinə bombalı basqın edildikdən sonra vuruldu. üsyançı Padang və Manado qalalarının hava və dənizdən hərbi hücumlarına başlamaqla cavab verdi. 1958-ci ilin sonunda qiyamçılar hərbi yolla məğlub oldular və son qalan üsyançı partizan dəstələri 1961-ci ilin avqustuna təslim oldu.^[156]

1960-cı ilin iyunundan etibarən Belçikadan yeni müstəqil olan Konqo Respublikasında, CIA tərəfindən yetişdirilən Prezident Cozef Kasa-Vubu, sentyabr ayında demokratik yolla seçilmiş Baş nazir Patrice Lumumba və Lumumba kabinetinin vəzifədən alınmasını əmr etdi.^[157] Yaranan Konqo böhranında, CIA tərəfindən dəstəklənən polkovnik Mobutu Sese Seko, hərbi çevriliş cəhdi ilə hakimiyyəti ələ keçirmək üçün qüvvələrini sürətlə səfərbər etdi və Lumumbaya sui-qəsd etmək üçün Qərb xüsusi xidmət orqanları ilə birlikdə çalışdı.^[158][159]

Britaniya Qvianasında solçu Xalq Mütərəqqi Partiyasının (PPP) namizədi Cheddi Jagan 1953-cü ildə kolonial idarə olunan seçkidə baş nazir vəzifəsini qazandı, lakin İngiltərənin hələ də asılı olan ölkənin konstitusiyasını dayandırmasından sonra tez bir zamanda istefa verməyə məcbur edildi.^[160] Jaqan'ın iddia etdiyi Marksist partiyasının səsvermə zəfərindən xəcalət çəkən İngilislər PPP rəhbərliyini həbs etdilər və 1955-ci ildə Jagan və PPP həmkarları arasında parçalanma yarataraq təşkilatı bölücü bir parçalanma halına gətirdilər.^[161] 1957 və 1961-ci illərdə Jagan yenidən müstəmləkə seçkilərində qalib gəldi; İngiltərənin bu zaman sol qanadlı Jagan-a sovet tipli bir kommunist kimi baxışı yenidən nəzərdən keçirilməsinə baxmayaraq, Amerika Birləşmiş Ştatları, Jagan-a alternativ tapılmayan, dəstəklənən və vəzifəyə gətirilməyincə İngilislərə Guyanın müstəqilliyini əldən verməsinə təzyiq göstərmişdir.^[162]

Vyetnamın müstəqilliyi uğrunda kommunist partizan müharibəsi nəticəsində viran qalmış və 1954-cü ildə Dien Bien Phu döyüşündə kommunist Viet Minh üsyançılarına su məğlubiyyətini vermiş fransızlar, Vyetnamdakı müstəmləkə paylarından imtina edilməsini qəbul etdilər. Cenevrə konfransında sülh razılaşmaları imzalanaraq, Vyetnam Şimali Vyetnamdakı sovet tərəfdarı bir idarəetmə ilə 17-ci paralel şimalda Cənubi Vyetnamdakı Qərbyönümlü bir idarə arasında ayrıldı. 1954–1961-ci illər arasında Eisenhowerin Birləşmiş Ştatları Cənubi Vyetnamın qərbyönümlü rejimini sabitliyi pozmaq üçün kommunist səylərinə qarşı gücləndirmək üçün iqtisadi yardım və hərbi məsləhətçilər göndərdi.

Asiya, Afrika və Latın Amerikasının bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələri Şərq-Qərb rəqabətində tərəfləri seçmək təzyiqlərini rədd etdilər. 1955-ci ildə İndoneziyadakı Bandung konfransında onlarla Üçüncü Dünya hökumətləri Soyuq Müharibədən kənarda qalmağa qərar verdilər.^[118] Bandunqda əldə edilmiş razılıq 1961-ci ildə Belqrad-qərargahlı Qoşulmama Hərəkatının yaradılması ilə sona çatdı. Bununla yanaşı, Xruşşov Moskvanın Hindistan və digər əsas neytral dövlətlərlə əlaqələrin qurulması siyasətini genişləndirdi. Üçüncü Dünyadakı İstiqlal hərəkatları müharibədən sonrakı nizamı daha çox plüralistik bir Afrika və Orta Şərq xalqlarının və Asiya və Latın Amerikasında yüksələn millətçilik dünyasına çevirdi.

Çin-Sovet parçalanması nəticəsində Çin-Sovet sərhədi boyunca gərginlik 1969-cu ildə ən yüksək həddə çatdı və Birləşmiş Ştatlar Prezidenti Riçard Nikson Soyuq Müharibədə güc tarazlığını Qərbə doğru dəyişdirmək üçün münaqişədən istifadə etmək qərarına gəldi.^[139] Çinlilər Sovetlərdən də üstün olmaq üçün amerikalılarla münasibətləri yaxşılaşdırmağa çalışdılar.1972-ci ilin fevralında Nikson Çin ilə təəccüblü bir yaxınlaşma əldə etdi, Pekinə getdi və Mao Zedong və Zhou Enlai ilə görüşdü. Bu zaman SSRİ ABŞ ilə kobud nüvə paritetinə nail oldu; Bu vaxt, Vyetnam müharibəsi Amerikanın Üçüncü Dünyadakı təsirini zəiflətdi və Qərbi Avropa ilə münasibətləri soyudu.^[163][164]

1960-cı illərin sonu — 1970-ci illərin əvvəllərində Soyuq Müharibə gücləri arasında dolayı qarşıdurma davam etsə də, gərginlik azalmağa başladı.^[118][164]

SSRİ və ABŞ arasında 1957–1975-ci illərdə kosmosun fəthi sahəsində gedən gərgin mübarizə. Bu dövr süni peyklərin buraxılması, kosmosa heyvanların və insanın göndərilməsi, avtomatik stansiyaların Ay, Mars və Veneraya göndərilməsi və insanın Aya ayaq basması ilə xarakterizə olunur.^[165]

Terminin adı "Silahlanma yarışı"nın adına uyğunlaşdırılmışdır. Kosmik yarış soyuq müharibə dövründə SSRİ və ABŞ arasında mədəni, texnoloji və ideoloji qarşıdurmanın vacib bir hissəsinə çevrilmişdi. Bu onunla əlaqəli idi ki, kosmik tədqiqatlar elmi və hərbi layihələr üçün böyük əhəmiyyət daşımaqla yanaşı, insanlarda ruh yüksəkliyi də yaradırdı.^[166]

"Yarış" 4 oktyabr 1957-ci ildə Sovet İttifaqında Yerin ilk süni peyki "Sputnik-1"in kosmosa göndərilməsi ilə başlanmışdır. Kosmik yarış dövründə SSRİ və ABŞ peyklərini orbitə öz daşıyıcı raketləri ilə çıxaran, idarəolunan kosmik uçuşları başladan, Günəş sisteminin digər planetlərini tədqiq edən dünyanın ilk və əsas "kosmik gücünə" çevrildilər.

Kosmosa insan göndərilməsi ətrafında gedən yarış SSRİ-nin qələbəsi ilə başa çatdı. 1961-ci il, aprelin 12-də SSRİ-də "Vostok" gəmisi ilə Yuri Qaqarin yerətrafı orbitə göndərildi. Beləliklə, SSRİ dünyada kosmosa ilk insan göndərən dövlət oldu və bu məsələdə ABŞ-yə texniki və ideoloji zərbə endirdi.

Amerika buna 23 gündən sonra cavab verə bildi. ABŞ astronavtı Alan Şepard "Freedom-7" kosmik gəmisi ilə yerətrafı orbitə göndərildi, Şepard kosmosa göndərilən ikinci insan oldu. SSRİ buna növbəti kosmonavtlarını yerətrafı orbitə göndərməklə cavab verdi. SSRİ 1962-ci il avqustun 12–15-də kosmosa iki nəfər göndərdi və bununla Amerikanı yenə də qabaqlamış oldu.

Kosmos uğrunda gedən savaşa qadınlar da cəlb edildilər. Belə ki, 1963-cü il iyunun 16-da "Vostok-5" gəmisi ilə SSRİ ilk qadın kosmonavtı, Valentina Tereşkovanı kosmosa göndərdi. Bu isə ideoloji baxımdan ABŞ-yə vurulan daha bir zərbə oldu.

1966–68-ci illərdə SSRİ-nin kosmosa göndərdiyi kosmik gəmilərin bəziləri qəzaya uğradı. Bundan sonra kosmosda ağalıq etmək uğrunda mübarizədə ABŞ tədricən üstünlüyü ələ almağa başladı. 1969-cu il iyulun 21-də ABŞ-nin Ay proqramı çərçivəsində "Apollon-11" kosmik gəmisi uğurla Ay səthinə ilk astronavtları, Nil Armstronq və Edvin Oldrini çıxardı.

1961-ci ilin 17 aprel — 19 aprel tarixlərində Kubanın Donuzlar körfəzi ərazisində baş vermiş hərbi əməliyyat. Əməliyyat Kuba inqilabı vasitəsilə hakimiyyətə gələn Fidel Kastro və tərəfdarlarının hakimiyyətdən salınması üçün həyata keçirilmişdir. 2 gün davam edən döyüşlərdən sonra ABŞ tərəfindən dəstəklənən Sürgün Kuba Hökuməti birlikləri məğlub olmuş və nəticədə əməliyyat ordunun qələbəsi ilə başa çatmışdır. Donuzlar Körfəzi əməliyyatı Soyuq müharibə dövrünün əhəmiyyəti hadisələrindən biri hesab olunur.^[167]

26 iyul 1953-cü ildə başlayan və 1959-cu ildə inqilabçıların qələbəsi ilə qutaran inqilab. Fidel Kastro, Raul Kastro və Ernesto Çe Qevaranın başçılığı ilə inqilabçılar diktator Fulhensiyo Batistanın Hərbi-diktaturasını ləğv etdilər.^[168]

XX əsrin 50-ci illərində Kuba ABŞ inhisarçılığının qurbanına çevrilmiş; tam şəkildə ABŞ investisiyasından asılı idi.^[169] Fulhensiyo Batista hakimiyyətə gələndən sonra isə Kuba başqa bu cür dövlətlərdən fərqli olaraq inkişaf edir; amma o, Kubada hərbi-diktatura elan edərək bir çox partiyaları, həmçinin Kommunist Partiyasını da ləğv edir. Ölkədə Konstitusiya ləğv olunur. Cavan ali təhsilli kubalılar diktatura ilə barışmaq istəmirdilər. Onların içərisində (Fidel Kastro və onun qardaşı Raul Kastro) Kastro qardaşları ortodoks partiyasının üzvləri idilər. Kastro qardaşları Ortodoks partiyasının diktataturayla mübarizə aparacağnı düşünürdülər, amma ortodoks partiyasının qətiyətsizliyi nəticəsində Fidel və Raul partiyanı tərk etdilər olarla birlikdə bir neçə cavan kubalılarda partiyanı tərk etdilər və sərbəst mübarizəyə başladılar. Silahlar əldə etmək üçün Fidel Kastro və onun adamları Santyaqo-de-Kuba şəhərində Monkada kazarmasını və Bayamo şəhərindəki kazarmanı ələ keçirmək istəyirdilər. Bir il ərzində hücüma hazırlıq gedirdi. Silahlanmaq üçün bəzi Fidelin tərəfdaşları hər şeyi satmağa məcbur idilər.^[170]

26 iyul 1953-cü ildə bir qrup inqilabçı Fidel Kastronun başçılığı altında Santyaqo-De-Kuba da yerləşə Monkada kazarmasına hücüma keçirlər. İki saatlıq döyüşdən sonra inqilabçılar məğlub olur. Çoxsu ölür sağ qalanlar isə (Fidel və Raul qardaşları sağ qalırlar) həbs edirlər. Məhkəmədə bütün inqlabçılara ağır cəza verirlər.Kastro hüqüqşünasdan imtina edir və məhkəmədə özü özünü müdafiə edir. Məhkəmədə Fidel Kastro özünün tanınmış sözünü deyir "Tarix mənə bəraət qazandıracaq!". Məhkəmənin qərarına görə Fidel 15 il müddətinə azadlıqdan məhrum olunur. Daha sonra Batista milləti sakitləşdirmək üçün və yeni inqilabdan qorxaraq Fideli və onun tərəfdaşlarını azad edir.

2 dekabr 1956 Gəmi ilə Kubaya 82 nəfərdən ibarət inqilabçı dəstəsi gəlir. İnqilabçıların gəlməyindən xəbər tutan dövlət ordusu hücüma keçir nəticədə 82 nəfər inqılabçı qalır Kastro inqilabçıları Syerra-Maestra dağlarına aparır. Batista 1000 nəfərlik ordunu inqilabçıların üstünə yollayır yaxınlığda olan bütün yollar bağlanılır hər yerdə silahlılar dayanır. Qanlı döyüşlərlə inqilabçılar Syerra-Maestra dağlarına yalnız 22 nəfər sağ çatır buların arasında gələcəydə Kuba İnqilabında böyük rol oynayan(Fidel Kastro, Raul KastroErnesto Çe Qevara, Kamilo Syenfueqos, Ramiro Valdes, Xuan Almeyda). 22 nəfərlə qalsalarda İnqilabçılara böyük kömək millətdən eləcə-də başqa dövlətlərdə yaşayanlardan gəlirdi. Belə-ki Kuba dan kənarda 62 qrup fəaliyyət göstərirdi bular əsasən ABŞ Mərkəzi Amerika, Karib dənizinin yaxınlığında yerləşən dövlətlərdə Silah və pul yığımı ilə məşğul olurdular həm də orada yaşayanalra inqilabın məqsədi səbəbləri haqqında danışılırdı. 1 yanvar 1959-cu ildə İnqilabçı ordusu Santyaqoya daxil oldular digər inqilabçı qrupu Çe Qevaranın başçılığı altında Santa-Klara şəhərini ələ keçirdilər.

Qərbi Berlinlə dövlət sərhədi rejiminin tətbiqinə və sərhəd istehkamlarının qurulmasına Varşava müqaviləsi üzv-ölkələrin tövsiyəsi ilə 1961-ci il avqustun 13-də başlanılmışdır. Bu divarın ucaldılması ilə qədim alman paytaxt şəhərinin müttəfiq amerika, ingilis və fransız qoşunlarından tamamilə təcrid olunması gerçəkləşdirilmiş və 1948-ci ildə ikiyə bölünmüş Berlinin hissələri arasında əlaqə tamamilə kəsilmişdir.^[171] Berlin divarı 1989-cu ildə orta hündürlüyü 3,6 m və ümumi uzunluğu 106 km olan beton divardan, metal toradan (65,5 km), gərginlik altında siqnal çəpərindən (127,5 km), həmçinin ayrı-ayrı sahələrdə xəndəklərdən (105,5 km) və tank əleyhinə istehkamlardan ibarət idi. Berlin divarı boyunca 302 gözətçi qülləsi və digər sərhəd qurğuları quraşdırılmışdı. Çay və su hövzələrindən keçən sərhəd yerlərində hasar yox idi. Sərhəddə ilk vaxtlar 13 nəzarət-buraxılış məntəqəsi fəaliyyət göstərirdi; 1989-cu ildə onların sayı üç idi.^[172]

1949–61-ci illərdə Qərbi Berlindən keçməklə təqribən 1,6 mln. nəfər ADR-i qeyri-leqal şəkildə tərk etmişdir. İstehkamların qurulmasına və sərhədin ciddi qorunmasına baxmayaraq, ADR vətəndaşlarının Qərbi Berlinə qaçması davam edirdi. 1961–88-ci illərdə təqribən 39 min nəfər sərhəd istehkamlarını keçə bilmişdi. Sərhədi keçməyə cəhd edənlərin 192 nəfəri həlak olmuş, təqribən 200 nəfər yaralanmış, 3 mindən çox həbs olunmuşdur.^[118]

9 noyabr 1989-cu ildə Almaniya Demokratik Respublikasının hökuməti Almaniya Federativ Respublikası əhalisi ilə təmasa qoyulmuş məhdudiyyəti aradan qaldırmaq qərarını qəbul edib. ADR hökuməti kütləvi xalq çıxışlarının təzyiqi ilə 1989-cu il noyabrın 11-də Qərbi Berlinlə əlaqə məhdudiyyətlərini aradan qaldırdı, 1990-cı il iyulun 1-də isə sərhəd nəzarətini tamamilə ləğv etdi. Onda Şərqi Berlinin minlərlə sakini qərb tərəfə axın edib. ADR ilə Qərbi Berlin arasındakı sərhəd istehkamlarının dağıdılması rəsmən 1990-cı ilin yanvarında başladı və həmin ilin noyabrında başa çatdı.^[173]

Uzunluğu 1,3 km olan Berlin divarının hissəsi abidə kimi saxlanıldı. Almaniyanın birləşməsindən sonra (oktyabr, 1990) AFR hakimiyyət orqanları ADR ilə AFR və Qərbi Berlin arasındakı sərhəddə insanların ölümü ilə nəticələnən silah tətbiqində günahlandırılan şəxsləri, o cümlədən ADR-in keçmiş yüksəkvəzifəli rəhbərlərini məsuliyyətə cəlb etdi.

ABŞ-lı iş adamlarının və çox mühüm kapitalların yatırıldığı o dövrdə qumar və mafia cənnəti olaraq bilinən Fulgencio Batistanın prezident olduğu Kubada yaşanan rejim- əvvəllərdə rejimin lideri Fidel Kastronun ideolojik cizgisi dəqiq olmasa da, daha sonra gedərək artan antiimperalist və sosialist hərəkətləri səbəbiylə Amerikanı narahat etməyə başlamışdır.^[174] Fidel Kastro, Che Guevara və inqilabçı dostlarının 1953-cü iyulun 26 tarixindəki Moncada Kışlasına etdikləri uğursuz hücumla başlayan hərəkatlari, 1957 il mayın 28-də Uveroda bir qarnizona edilən uğurlu hücumla sürətlənmiş və 1959 il yanvarın 1-də xalqın alqışları ilə Havanaya girən Kastro və 300 qarilla dostu diktator Batıstayı hakimiyyətdən salaraq Kuba rejimini yaratmışdır. Kastro bu rejimi yaradarkən idolojik cizgisi dəqiq deyildi. Nüvələr bəhanə idi, əsl hədəf Kastro rejimi idi. Gedərək daha sosialist bir cizgiyə çevrilən və Sovet Birliyi ilə əlaqələrini genişləndirən Kastro Amerika tərəfindən ona qarşı olan ambarqo, sui-qəsd və savaş təhdidlərinə qarşı hayatda qala bilmək üçün Sovet Birliyindən daha çox kömək istəyirdi. Kastronun o dövrdəki zəifliyindən faydalanmaq istəyən Kennedi idarəçiliyi və CİA, rejimə qarşı olan maraqlı planı ilə Kastroyu hakimiyyətdən salmaq istədi. Domuzlar Körfəzi Çikartması olaraq tanınan bu plan 1961-ci il aprelin 17-də üsyan qaldıran 1500 qədər Amerikan Kubalısı, Kuba ordusu və rejimə sahib çıxan xalq tərəfindən asanlıqla yatırıldı. Elə bu vəziyyətdə Kubanın gec və ya tez devriləcəyini düşünən Sovet lideri Nikita Xruşov ani və çox fikirləşmədən verdiyi qərarla Kubaya Sovet nüvə silahlarının yerləşdirilməsi üçün əmr verdi. Əməliyyat gizli həyata keçiriləcək və dünya ictimaiyyətinə məlumat verilməyəcəkdi. Xruşovun planına görə beləcə Sovet Birliyi də sayca Amerikadan daha az nüvə başlığı olmasına baxmayaraq yaxın məsafə əldə etməsi ilə nüvə yarışında Amerikadan daha avantajlı bir mövqeyə keçəcəkdi. Ancaq Amerikanın cəsus təyyarələri Sovet nüvə mərkəzlərini tez bir zamanda müəyyən edir. Fidel Kastro bu krizin başlaması haqqında belə məlumat verir."Nüvə mərkəzlərini oktyabrın 16-da müəyyən etdilər. Çox hündürdən uçan bir Amerika U-2 cəsus təyyarəsi fırlanan rampaların fotoşəkillərini çəkir. Əslində nüvə başlıqlarının dəqiq yerini Amerikalılara Sovet gizli mərkəzindən Albay Oleg Penkovskinin verdiyi bilinir. U-2 bunları sonradan müəyyən edir. Kennedi həmin gün ayın 16-da xəbərdar edilir, kriz o vaxtdan başlanır."ABŞ-də seçki mübarizəsinin gücləndiyi dövrdə 1962-ci il oktyabrın 16-sı günü o dövrün Müdafiə naziri Robert McNamara Kubada nüvə mərkəzlərini göstərən fotoşəkilləri prezident Kennediyə göstərdi. Fotoşəkillərdən görünənə görə Sovetlərə məxsus nüvə başlıqları yerləşdirilməyə başlamış, amma atəşlənməyə hazır olmadığı üçün bəzi parçaların Kubaya gətirilməsi lazım idi.^[175]

Xruşov ABŞ ilə müharibəni gözə almadığını və nüvə müharibəsinin dünyayı bir fəlakətə aparacağını bildiyi üçün Kubadakı silahları götürməsi əvəzində ABŞ-nin da Türkiyəyə yerləşdirdiyi Yupiter nüvə başlıqlarını götürməsini və Kubayı işğal etməyəcəyi mövzusunda açıqlama verməsini istəyirdi.^[176] Xruşovun qorxaq və məsuliyyətli addımlarından cəsarət alan Kennedi- "Onsuz da Türkiyəyə qoyduğumuz nüvələr köhnəlmişdi, 6 ay içərisində onları götürəcəkdik", "ABŞ-nin onsuz da Kubanı işğal etmək fikri olmamışdır" demişdir. Nəhayət dünyanın nüvə fəlakətinin mərkəzinə çevriləcəyi bu gərgin saat və günlərin sonunda Xruşov Kennedinin təklifini müsbət qarşılayır ambarqo sona çatır və Kubadakı sovet gəmiləri geri çəkilir. Beləliklə 1962-ci il Karib böhranı sona çatdı.^[118]

Karib böhranı bir az da qarışıq olaraq Soyuq müharibənin kuliminasiya nöqtəsinə çatdığı bir dövrdə "yumuşama" və "anlaşmaya" şərait yaratmışdı. Nüvə müharibəsinin başlaya biləcəyini başa düşən tərəflər bundan sonra daha təmkinli olacaqlardı.^[177] Nato üzvləri, daha doğrusu NATO-nun Avropa qanadı belə böyük bir böhranda (hətta onları təhlükəyə atan vəziyyət olsa da) fikirlərinin nəzərə alınmayacağını, ABŞ-nin təkbaşına hərəkət edəcəyini başa düşmüşlərdi. SSRi-də Xruşşov məsuliyyətsizlikdə günahlandırmaqla iqtidardan salındı. Bu böhran o dövrdəki 2 qütblü dünya düzülüşünə, blokları təşkil edən dövlətlər arasındakı münasibətlərə təsir etdi. Şərq blokunda Çin-Sovet münasibətlərində qarışıqlıq yarandı. Qərb blokunda Fransa 2 super dövlət arasında körpü quracaq "Qərbi Avropa" əməliyyatına başladı və ABŞ ilə əlaqələrinin inkişafı istiqamətində önəmli addımlar atmaqla öz nüvə proqramını yaratmağa başladı.^[118]

ABŞ və SSRİ böhrandan sonra nüvə silahlarının yayılmasının qarşısını almaq üçün 1963-cü ildə iyulun 5-da "Nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməməsi barədə saziş" imzaladılar.(bu razılaşma atmosferdə, kosmos və dənizaltında nüvə silahlarını qadağan edirdi) Hər hansı bir böhran sırasında Vaşinqton və Moskva arasında birbaşa xəbərləşmə xəttinin qurulmasının vacibliyini ortaya çıxarmışdı. Iki paytaxt arasında dərhal əlaqə saxlaya bilmək üçün telefon xətti qurulmuşdur.^[118]

1960–1970-ci illərdə Soyuq müharibə iştirakçıları dünyanın daha aydın iki əks bloka bölünmədiyi beynəlxalq münasibətlərin yeni, daha mürəkkəb bir modelinə uyğunlaşmaq üçün mübarizə apardılar.^[178] Müharibədən sonrakı dövrün əvvəlindən etibarən Qərbi Avropa və Yaponiya İkinci Dünya müharibəsinin dağıdılmasından sürətlə qurtuldu və 1950–1960-cı illərə qədər güclü iqtisadi böyümə təmin etdi, adambaşına düşən ÜDM ABŞ-nin səviyyəsinə yaxınlaşdı, Şərq Bloku iqtisadiyyatı durğunlaşdı.^[179]

Vyetnam müharibəsi, ABŞ-nin beynəlxalq nüfuzunun və iqtisadi sabitliyin aşağı düşməsinə,^[180] silah müqavilələrinin pozulmasına və daxili iğtişaşların baş verməsinə səbəb oldu. Amerikanın müharibədən çəkilməsi, həm Çin, həm də Sovet İttifaqı ilə həbs siyasətini həyata keçirməyə səbəb oldu.

Müharibə 1954-cü ildə, Şimali Vyetnamda Xo Şi Min və onun kommunist Vyet Minh partiyasının hakimiyyətə gəlməsi ilə başlamış və iki fövqəldövlət, ABŞ və SSRİ arasında Soyuq Müharibə nəticəsində daha da şiddətlənmişdir. Vyetnam müharibəsində yarıdan çoxu Vyetnamın dinc əhalisi olmaqla, 3 milyon insan (58 000 amerikalı) həlak olmuşdur. 1969-cu ildən etibarən, ABŞ-nin müharibəyə ən yaxından cəlb olunduğu dövrdə Vyetnam münaqişəsində 500 000 nəfərdən çox hərbi qulluqçu iştirak etmişdir.^[181][182]

1973-cü ildə prezident Riçard Niksonun ABŞ qüvvələrinin geri çəkilməsi haqqında əmrindən həm əvvəl, həm də sonra ABŞ-də müharibə əleyhdarı qüvvələrin artması amerikalılar arasında daha ciddi fikir ayrılıqlarının yaranmasına səbəb olmuşdur.^[183] 1975-ci ildə kommunist qüvvələrin Sayqonu ələ keçirməsi ilə Vyetnam müharibəsi bitmiş və növbəti il ölkə Vyetnam Sosialist Respublikası adı altında birləşdirilmişdir.^[184][185]

İkinci Dünya müharibəsi dövründə Yaponiya Cənub-Şərqi Asiyada, Hind-Çin yarımadasının şərq ucqarında yerləşən və 19-cu əsrə qədər Fransanın hakimiyyəti altında olmuş Vyetnama qoşun yeritdi və onu işğal etdi. Çin və Sovet kommunizmindən ilhamlanan Ho Çi Minh Yaponiya və Fransa müstəmləkə idarəçiliyi ilə mübarizə aparmaq üçün Vyet Minhi, Müstəqil Vyetnam Liqasını yaratdı. 1945-ci ildə Yaponiya müstəqil Vyetnamın idarəsini Fransız təhsilli İmperator Bao Daiyə buraxaraq öz qoşunlarını geri çəkdi. Ho Çi Minhin Vyet Minh qüvvələri dərhal ayağa qalxaraq Hanoyun şimal şəhərini ələ keçirdi və Honun prezidentliyi altında Demokratik Vyetnam Respublikasını (VDR) elan etdi.^[186]

Regionun idarəsini yenidən öz əlinə almağa çalışan Fransa Baonu dəstəklədi və 1949-cu ilin iyul ayında paytaxtı Sayqon olan Vyetnam (Cənubi Vyetnam) dövlətini yaratdı. Silahlı münaqişə fransızların 1954-cü ilin may ayında, Dien Bien Fu döyüşündə Vyet Minh qüvvələri tərəfindən məğlub edilməsinə qədər davam etdi. Cenevrədə keçirilən növbəti sülh danışıqlarında Vyetnam 17-ci paralel boyunca iki hissəyə bölündü (Şimalda Ho, Cənubda Bao hakimiyyətdə olmaqla) və birləşmə barədə 1956-cı ildə keçirilmək üzrə ümumxalq səsverməsi çağrıldı. 1955-ci ildə isə güclü anti-kommunist görüşlərə malik Ngo Dinh Diem Baonu hakimiyyətdən salaraq Vyetnam Respublikasının prezidenti oldu.^[187]

NATO-nun birliyi tarixinin əvvəlində, Şarl de Qollun Fransaya başçılıq etdiyi dövrdə bir böhran meydana gəldi. De Gaulle Birləşmiş Ştatların təşkilatdakı güclü roluna və Birləşmiş Ştatlar ilə Birləşmiş Krallıq arasındakı xüsusi münasibət kimi qəbul etdiyi şeylərə etiraz etdi. 17 sentyabr 1958-ci ildə Prezident Duayt D. Eisenhover və Baş nazir Harold Macmillan'a göndərilən bir memorandumda, Fransanı ABŞ və Birləşmiş Krallıq ilə bərabər bir vəziyyətə gətirəcək üç tərəfli müdiriyyətin yaradılmasını müdafiə etdi.^[188] Fransanın əks coğrafi mövqe nümayiş etdirdiyi və NATO-dan kömək istədiyi Fransız Əlcəzairi maraqlandıran coğrafi bölgələri əhatə etmək üçün NATO-nun əhatə dairəsinin genişləndirilməsi, De Qollun aldığı cavabı qənaətbəxş hesab etmədi və müstəqil bir Fransız nüvə qoruyucusunun inkişafına başladı. 1966-cı ildə Fransanı NATO-nun hərbi strukturlarından çıxartdı və NATO qoşunlarını Fransa torpaqlarından qovdu.^[189]

Çexoslovakiyada 1968-ci il yanvarın 5-dən avqustun 20-dək cəmiyyətdə gedən kütləvi siyasi liberallaşma prosesi. 5 yanvar 1968-ci ildə Aleksandr Dubçekin Çexoslovakiya Kommunist Partiyası rəhbərliyinə gəlməsi ilə Çexoslovakiya açıq şəkildə SSRİ-dən asılı olmadığını nümayiş etdirməyə başladı.

"İnsan sifətli sosializm" yaratmaq məqsədilə Dubçek və onun həmfikirləri tərəfindən həyata keçirilən siyasi islahatlar 1956-cı ildə Macarıstanda olduğu kimi əvvəlki siyasi xətdən tam imtina xarakteri daşımırdı, lakin Sovet İttifaqının və Avropadakı bəzi sosialist dövlətlərin rəhbərləri Çexoslovakiyadakı islahatları sosialist dövlət quruluşunun əsaslarına və "sosialist bloku"nun bütövlüyünə qarşı yönəlmiş təhlükə kimi qəbul edirdilər.^[190][191]

Belə ki, ölkədə senzura kifayət qədər məhdudlaşdırılmış, sərbəst ictimai diskussiyalar genişlənmiş, çoxpartiyalı sistemə keçid başlamışdı. Tam şəkildə söz, toplaşma və hərəkət azadlığı veriləcəyi, dövlət təhlükəsizlik orqanları üzərində nəzarətin gücləndiriləcəyi, şəxsi müəssisələrin açılmasına icazələrin asanlaşdırılacağı və istehsal üzərində dövlət nəzarətinin məhdudlaşdırılacağı bəyan olunmuşdu. Bundan əlavə, ölkənin federasiyaya çevrilməsi və ÇSSR-in tərkibinə daxil olan Çexiya və Slovakiyanın hakimiyyət orqanlarına verilən səlahiyyətlərin artırılması planlaşdırılmışdı,

lakin Çexoslovakiya Kommunist Partiyasının bəzi rəhbərləri (Bilak, Şvestka, Kolder, İndra və Kapek) dövlətin cəmiyyət üzərindəki nəzarətinin zəifləməsindən narahat idilər və Dubçekin islahatlarını dəstəkləmirdilər. Onlar partiya rəhbərliyinin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması üçün Sovet İttifaqına müraciət də etmişdilər. SSRİ rəhbərliyinin fikrincə isə Çexoslovakiya Varşava Müqaviləsi Təşkilatının müdafiə xəttinin mərkəzində yerləşməklə soyuq müharibə dövründə böyük əhəmiyətə malik idi. 1968-ci il martın 23-də kommunist partiyalarının Drezdendə keçirilən qurultayında Çexoslovakiyadakı islahatlar tənqidə məruz qaldı, mayın 4-də Leonid Brejnev Moskvada Dubçekin rəhbərlik etdiyi çexoslovak nümayəndə heyətini qəbul etdi və bu görüşdə ÇSSR-dəki vəziyyəti kəskin tənqid etdi, iyulun 15-də kommunist partiyalarının rəhbərləri ÇKP MK-ya açıq məktubla müracət etdilər, iyulun 29-da Dubçek yenidən Brejnevlə görüşdü, avqustun 17-də Dubçeklə görüşən Macarıstan rəhbəri Yanoş Kadar onu vəziyyətin həddindən artıq gərginləşdiyi barədə xəbərdar etdi.^[118] Dunay əməliyyatı 1968-ci il avqustun 20-dən 21-nə keçən gecə VMT-nin 500 min nəfər canlı qüvvə və 5000 tankdan ibarət hərbi kontingenti Çexoslovakiya Sosialist Respublikasını işğal etdi. İşğaldan bir gün əvvəl Sovet İttifaqı Marşalı Andrey Qreçko ÇSSR müdafiə naziri Martin Dzuru hazırlanan aksiya haqqında məlumatlandıraraq, çexoslovak hərbi qüvvələri tərəfindən hər hansı müqavimət göstərilməməsi barədə xəbərdar etdi.^[192]

Polşadan sovet-polyak qoşun kontingenti Yablones, Ostrava, Olomouç və Jilina, ADR-dən sovet-alman qoşun kontingenti Praqa, Xomutov, Plzen, Karlovı Varı və nəhayət Macarıstandan sovet-macar-bolqar qoşun kontingenti Bratislava, Trençin, Banska Bistritsa istiqamətlərində yeridilmişdi. Qoşunların əsas hissəsi Sovet İttifaqı tərəfindən ayrılmışdı. Çexoslovak ordusu heç bir müqavimət göstərmədi.^[193]

Sovet İttifaqı və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının qoşunlarının ölkəyə yeridilməsi ilə bu prosesin qarşısı alınmışdır.^[118]

1968-ci ilin sentyabrında Polşa Birləşmiş İşçi Partiyasının Beşinci Qurultayında Çexoslovakiyanı işğal etdikdən bir ay sonra Brejnev, Brexnev doktrinasını açıqladı. Leninizm kapitalizmlə. Çıxış zamanı Brejnev bəyan etdi:

Sosializmə düşmən olan qüvvələr bəzi sosialist ölkələrinin inkişafını kapitalizmə yönəltməyə çalışdıqda, bu, nəinki ölkənin, həm də bütün sosialist ölkələrinin ümumi probleminə və narahatlığına çevrilir.

Doktrina, kökü Qərbi Almaniyanın və Qərbi Avropanın çiçəklənməsi ilə zidd olan yaşayış səviyyəsinin aşağı düşdüyü Polşa, Macarıstan və Şərqi Almaniya kimi dövlətlərdə marksizm-leninizmin uğursuzluqlarında tapıldı.^[194]

Con Kennedinin öldürülməsindən sonra güc qazanan Lyndon Conson Administrasiyasına görə ABŞ Latın Amerikasına qarşı daha sərt mövqe tutdu. "Mann Doktrinası" adını aldı.^[195]

Hektor Qarsiya mühafizəkar keçmiş prezident Joaquin Balaguer, 1966-cı ildə keçirilən prezident seçkilərində təşviqat aparmayan keçmiş prezident Juan Boschun qalib gəlməsinə qədər müvəqqəti prezident kimi çıxış etdi.^[196] Boşun Dominikan İnqilabi Partiyasının fəalları Dominikan polisi və silahlı qüvvələr tərəfindən şiddətlə təcavüz edildi.

İndoneziyada sərt anti-kommunist general Suharto, "Yeni nizam" yaratmaq cəhdi ilə sələfi Sukarno tərəfindən dövlətin nəzarətinə keçdi. 1965-ci ildən 1966-cı ilə qədər ABŞ və digər Qərb hökumətlərinin köməyi ilə^{[197][198][199][200][201]} ordu İndoneziya Kommunist Partiyasının 500 mindən çox üzvünün və simpatizanlarının kütləvi şəkildə öldürülməsinə səbəb oldu. və digər solçu təşkilatlarla birlikdə yüz minlərlə insanı son dərəcə qeyri-insani şəraitdə ölkə daxilindəki həbs düşərgələrində saxladılar.

Sino-Sovet parçalanması nəticəsində Çin-Sovet sərhədi boyunca gərginlik 1969-cu ildə ən yüksək həddə çatdı və Birləşmiş Ştatlar Prezidenti Riçard Nikson Soyuq Müharibədə güc tarazlığını Qərbə doğru dəyişdirmək üçün münaqişədən istifadə etmək qərarına gəldi. Çinlilər Sovetlərdən də üstün olmaq üçün amerikalılarla münasibətləri yaxşılaşdırmağa çalışdılar.^[118]

1972-ci ilin fevralında Nikson Çin ilə təəccüblü bir yaxınlaşma əldə etdi, Pekinə getdi və Mao Zedong və Zhou Enlai ilə görüşdü. Bu zaman SSRİ ABŞ ilə kobud nüvə paritetinə nail oldu; Bu vaxt, Vyetnam müharibəsi Amerikanın Üçüncü Dünyadakı təsirini zəiflətdi və Qərbi Avropa ilə münasibətləri soyudu.

1960-cı illərin sonu və 1970-ci illərin əvvəllərində Soyuq Müharibə gücləri arasında dolayı qarşıdurma davam etsə də, gərginlik azalmağa başladı.^[202]

Çinə səfərindən sonra Nikson Moskvada Brejnev də daxil olmaqla Sovet rəhbərləri ilə görüşdü.^[203] Bu Strateji Silahların məhdudlaşdırılması danışıqları iki mühüm silah müqaviləsi ilə nəticələndi: SALT I, iki gücün imzaladığı ilk hərtərəfli məhdudlaşdırma müqaviləsi və gələn raketləri tutmaq üçün hazırlanan sistemlərin inkişafını qadağan edən Ballistik Raket Müqaviləsi. Bunlar bahalı anti-ballistik raketlərin və nüvə raketlərinin inkişafını məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyırdı. Nikson və Brejnev yeni "dinc yanaşı yaşama" dövrünü elan etdilər və iki supergüc arasında dentente (və ya əməkdaşlıq) əsaslı yeni siyasət qurdular. Bu vaxt Brejnev ağır hərbi xərclər üzündən qismən azalmış Sovet iqtisadiyyatını canlandırmağa çalışdı. 1972–1974-cü illər arasında tərəflər iqtisadi əlaqələrini, o cümlədən ticarətin artırılmasına dair müqavilələri də möhkəmləndirmək barədə razılığa gəldilər. Görüşlərinin nəticəsi olaraq, Dentente Soyuq Müharibənin düşmənçiliyini əvəz edəcək və iki ölkə qarşılıqlı yaşayacaqlar.^[204]

Bu inkişaflar, Qərbi Almaniyanın kansleri Willy Brandtın "Ostpolitik" siyasəti ilə, Qərbi Almaniya və Şərqi Avropa arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq səyləri ilə üst-üstə düşdü.^[118] 1975-ci ildə Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Konfransı çərçivəsində imzalanan Helsinki Sazişində sona çatan Avropadakı vəziyyəti sabitləşdirmək üçün digər müqavilələr bağlandı. ATƏT "soyuq müharibə"nin qurtarmasından sonra ümumavropa təhlükəsizlik sistemini formalaşdıran, yeni Avropanın siyasi və iqtisadi həyatının sivil birgəyaşayış qaydalarını müəyyən edən, dövlətlərarası münasibətləri rəqiblik və münaqişə relsindən əməkdaşlıq və qarşılıqlı mənafe istiqamətlərinə yönəldən bir təşkilat funksiyasını icra edir.

Helsinki aktı 1975-ci il avqustun 1-də Finlandiyanın paytaxtı Helsinkidə Avropanın 33 dövlətinin, ABŞ və Kanadanın dövlət və hökumət başçılarının müşavirəsi oldu. Onlar Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq haqqında Zirvə aktını imzaladılar. 1960-cı illərin sonu 70-ci illərin əvvəllərində sosialist və kapitalist ölkələri arasında münasibətlərin yaxşılaşması, NATO ilə Varşava Müqaviləsi Təşkilatı arasında hərbi-strateji tarazlığın yaranması beynəlxalq aləmdə "soyuq müharibə"dən gərginliyin zəiflədilməsinə doğru dönüş yaratmış oldu.

1970-ci ildə SSRİ-AFR, AFR-Polşa arasında müqavilələrin imzanlanması, 1971-ci ildə SSRİ, ABŞ, İngiltərə və Fransa arasında Qərbi Berlinə dair dördtərəfli sazişin bağlanması, 1972-ci ildə AFR və ADR arasında münasibətlərin normallaşması haqqında müqavilənin bağlanması gərginliyin zəiflədilməsinə güclü təkan verdi. Bu da Ümumavropa müşavirəsinin hazırlanması və çağırılmasına şərait yaratdı.

1970-ci illərdə Yuri Andropovun rəhbərlik etdiyi KQB Sovet rəhbərliyini sərt şəkildə tənqid edən Aleksandr Soljenitsın və Andrey Saxarov kimi görkəmli sovet şəxsiyyətlərini təqib etməyə davam etdi.^[118]

Üst dünyada, xüsusilə Yaxın Şərq, Çili, Efiopiya və Anqoladakı siyasi böhranlar dövründə supergüclər arasında dolayı münaqişə davam etdi.^[118] Prezident Jimmy Carter 1979-cu ildə SALT II müqaviləsi ilə silah yarışında başqa bir məhdudiyyət qoymağa çalışsa da,^[118] səyləri o il digər hadisələr, o cümlədən hər ikisini ABŞ-ni devirən İran İnqilabı və Nikaraqua İnqilabı ilə sarsıtdı. rejimlər və dekabr ayında Sovet İttifaqının Əfqanıstana müdaxiləsinə qarşı qisas aldı.^[205]

İkinci Soyuq Müharibə,^[206] 1970-ci illərin sonu 1980-ci illərin əvvəllərində Soyuq Müharibə gərginlikləri və qarşıdurmalarının intensiv yenidən oyanış dövrünə aiddir.^[207] Diggins, "Reyqan üçüncü dünyada əks-inqilabçılığı dəstəkləyərək ikinci soyuq müharibə ilə mübarizə aparmaq üçün getdi". Coks "Bu" ikinci "Soyuq Müharibənin şiddəti, müddəti qısa olduğu qədər böyük idi" dedi.^[208]

1978-ci ildə Əfqanıstan Xalq Partiyasının (ƏXP) rəhbəri, SSRİ-yə meyilliliyi ilə tanınan Nur Məhəmməd Tərəki rəqibi Həfizulla Əmin tərəfindən qətlə yetirildi. Hakimiyyət Aminin rəhbərliyi altında olan ƏXP-nin "Hezb" qanadının əlinə keçdi. Aminin ölkədə həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi islahatlar iri mülkədarlar tərəfindən müsbət qarşılanmadığından Əfqanıstanın müxtəlif əyalətlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar baş verməkdə idi. Bu çıxışlar Pakistan, həmçinin ABŞ da daxil olmaqla, bir sıra qərb ölkələri tərəfindən dəstəklənirdi. Belə bir məqamda Əfqanıstandakı dayaqlarını itirməmək üçün SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi bu ölkəyə qoşun yeritmək qərarı verdi.^[209]

Beynəlxalq ictimaiyyat Sovet qoşunlarının Əfqanıstana təcavüzünü olduqca kəskin etirazla qarşıladı. BMT-nin Baş Məclisi SSRİ silahlı qüvvələrinin tezliklə Əfqanıstandan çıxarılmasını tələb edən qətnamə qəbul etdi. Bir çox ölkələr 1980-ci ildə Moskvada keçirilən dünya olimpiadasını boykot etdilər. Amerika taxılının SSRİ-yə satılmasına qadağa qoyuldu. Strateji silahların məhdudlaşdırılması haqqında Sovet-AmeriKa sazişinin Senatda ratifikasiyası dayandırıldı. Pakistan və İran ərazilərində yüzlərlə düşərgə yaradıldı.^[210][211] Sonralar bu düşərgələr mücahidlər hazırlamaq üçün bazalara çevrilmişdilər. Sovet qoşunlarının Əfqanıstana yeridilməsi ozamankı rəhbərliyin, xüsusən Sovet İKP MK-nın Baş Katibi L. İ. Brejnevin çox böyük siyasi səhvi idi. Sonralar bu səhv ciddi şəkildə pislənildi. SSRİ ilə hesablaşmayan və Əfqanıstanın işğalı ilə razılaşmayan ABŞ Konqresi 1980-ci ilin aprel ayında Əfqanıstan müxalifətinə birbaşa yardım məqsədilə 15 milyon dollar yardım ayrılmasına razılıq verdi. Bundan başqa ABŞ və Qərbi Avropa hökumətləri SSRİ qarşı döyüşən əfqan mücahidlərinə külli miqdarda silah-sursat verirdilər. Dünya ictimaiyyətini də SSRİ-nin işğalçı olduğuna inandırırdılar. Bir sözlə, Əfqanıstan müharibəsi Qərblə SSRİ arasında gedən müharibənin sonuncusu oldu. 70-ci illərin sonlarında başlayan müharibə qurtarmaq bilmirdi. Müharibə nəticəsində yaşayış məntəqələri dağıdılmış, əhali kütləvi şakildə (5 milyona yaxın) Pakistana, İrana və başqa ölkələrə qaçmışdılar. Təsərrüfat dağılmış, ərzaq məhsulları istehsalı kəskin surətda aşağı düşmüş, bir çox müəssisələr fəaliyyətini dayandırmışdılar. Aclıq, dağıntı, qardaş qırğını əhalini fəlakət qarşısında qoymuşdu.^[212] Bu da etnik, tayfa va siyasi qrupların silahlı mübarizəsinə arxalanan təməlçi islamçı, millətçi cərəyanların mövqelərinin kəskin surətdə güclənməsinə səbəb olmuşdu. Vəziyyəti sabitləşdirmək, vətəndaş müharibəsini dayandırmaq, xarici müdaxiləyə son qoymaq üçün ƏXDP "Əfqanıstanda milli barışıq haqqında" bəyannamə qəbul etdi. 1987-ci il yanvarın 15-dən ölkənin hər yerində hərbi əməliyyatlar dayandırıldı. İqtidar və müxəlifət qüvvələrinin iştirakı ilə Koalisiya hökuməti yaratmaq haqqında təklif irəli sürüldü. Milli barışığın əldə edilməsi üçün yeni Konstitusiya qəbul edildi. Konstitusiyada bütün vətəndaşların hüquq bərabərliyi, qanun çərçivəsində çoxpartiyalıliq prinsipi təsbit edildi. ƏXDP-nin baş katibi Nəcibulla respublikanın prezidenti seçildi.^[213] Əfqanıstanla Pakistan arasındakı münasibətləri normallaşdırmaq üçün 1988-ci ildə Cenevrədə BMT-nin vasitəçiliyi ilə saziş imzalandı. Saziş bu dövlətlərin bir-birinin daxili işlərinə qarışmamasını, qaçqınların geri qaytarılmasına şərait yaradılmasını, hərbi müdaxilədən imtina edilməsini və Sovet qoşunlarının Əfqanıstandan çıxarılmasını nəzərdə tuturdu. SSRİ və ABŞ sazişin yerinə yetirilməsinin təminatçısı kimi çıxış etdilər. 1988-ci ilin mayında Sovet qoşunlarının mərhələ-mərhələ Əfqanıstandan çıxarılmasına başlandı. 1989-cu il fevralın 15-də qoşunların çıxarılması başa çatdı. Milli barışığa nail olmaq üçün ƏXDP-nin adı dayişdirilib Vətən partiyası adlandırıldı.^[118]

1977-ci ilin yanvarında, prezident olmaqdan dörd il əvvəl, Ronald Reyqan, Riçard V. Allen ilə söhbətində, Soyuq Müharibə ilə əlaqədar əsas gözləntisini söylədi. "Amerikanın Sovet İttifaqına münasibətdə siyasətinə dair fikirlərim sadədir və bəziləri sadə deyəcək" dedi. "Bu budur: Biz qalib gəlirik və itiririk. Sən bu barədə nə düşünürsən?"^[214] 1980-ci ildə Ronald Reyqan 1980-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində Cimmi Karteri məğlub edərək hərbi xərcləri artıracağını və hər yerdə Sovetlərə qarşı çıxacağını vəd etdi.^[118] Həm Reyqan, həm də İngiltərənin yeni Baş naziri Marqaret Tetçer Sovet İttifaqını və onun ideologiyasını pislədi.^[118][215] Reyqan Sovet İttifaqını "pis bir imperiya" etiketlədi və Tetçer Sovetləri "dünya hökmranlığına əyilmiş" kimi təqdim edərkən, kommunizmin "tarixin kül yuvasında" qalacağını proqnozlaşdırdı. 1982-ci ildə Reyqan cəhd etdi. Qərbi Avropaya təklif olunan qaz xəttinə mane olmaqla Moskvanın sərt valyutaya çıxışını kəsmək. Sovet iqtisadiyyatına ziyan vurdu, eyni zamanda bu gəliri hesab edən Amerikadakı Avropadakı müttəfiqlər arasında pis iradəyə səbəb oldu. Reyqan bu məsələdə geri çəkildi.^[216][217]

1985-ci ilin əvvəlində Reyqanın anti-kommunist mövqeyi yeni Reyqan doktrinası kimi tanınan bir mövqeyə çevrildi. Bu, gizlənməyə əlavə olaraq mövcud kommunist hökumətlərini alt-üst etmək üçün əlavə bir hüquq yaratdı. Karterin Sovet İttifaqının İslam əleyhdarlarını və Sovet tərəfindən dəstəklənən PDPA hökumətini Əfqanıstanda dəstəkləmək siyasətini davam etdirməklə yanaşı, CIA, əksəriyyəti müsəlman olan Orta Asiya Sovet İttifaqında islamçılığı təbliğ etməklə Sovet İttifaqının özünü zəiflətməyə çalışdı. Əlavə olaraq, CIA, anti-kommunist Pakistanın İŞİD-inə dünyanın dörd bir tərəfindəki müsəlmanları Sovet İttifaqına qarşı cihadda iştirak etməyə öyrətməyə təşviq etdi.^[217]

II Papa Con Paul, anti-kommunizm üçün bir mənəvi diqqət verdi; 1979-cu ildə doğma Polşaya səfər, müxalifəti süqut edən və iki il sonra onun sui-qəsd cəhdinə səbəb ola bilən Həmrəylik hərəkatına əsaslanan bir dini və millətçi bir canlanma yaratdı. hərbi vəziyyət dövrü tətbiq etmək. Reyqan cavab olaraq Polşaya iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi.^[118] Kremlin ən böyük ideoloqu Mixail Suslov, Sovet liderlərinə Polşanın Həmrəyliyin nəzarəti altına düşdüyünə müdaxilə etməməyi tövsiyə etdi, çünki bunun ağır iqtisadi sanksiyalara səbəb olacağından və Sovet iqtisadiyyatı üçün fəlakətə səbəb olacağından qorxdu.

Moskva Sovet İttifaqının ümumi milli məhsulunun 25 faizini istehlak malları və mülki sektorlara yatırımlar hesabına istehlak edən bir hərbi qurdu. Silah yarışı və digər Soyuq Müharibə öhdəliklərinə xərclədikləri Sovet sistemində dərin quruluş problemlərini doğurdu və artırdı. Müdafiə sektoruna sovet sərmayəsi hərbi zərurətdən qaynaqlanmadı, əksinə öz güc və imtiyazlarına görə bu sektordan asılı kütləvi partiya və dövlət bürokratiyalarının maraqları hesabına həyata keçirildi.^[218] Sovet Silahlı Qüvvələri sahib olduqları silahların sayına və növlərinə, sıralarında olan qoşunların sayına və hərbi-sənaye bazasının genişliyinə görə dünyada ən böyük oldu.^[219] Lakin sovet hərbi qüvvələrinin sahib olduğu kəmiyyət üstünlükləri Şərq Blokunun Qərbdən kəskin şəkildə geri qaldığı əraziləri çox vaxt gizlədirdi. Məsələn, Fars Körfəzi müharibəsi Sovet İttifaqının ən çox yayılmış əsas döyüş tankı olan T-72'nin zireh, yanğın idarəetmə sistemləri və atəş bölgəsinin Amerikan M1 Abrams'dan kəskin dərəcədə aşağı olduğunu göstərdi, lakin SSRİ demək olar ki, üç dəfə sahil aldı. ABŞ-nin M1-lərini yerləşdirdikləri üçün çox sayda T-72 lazım idi.^[218]

1980-ci illərin əvvəllərində SSRİ ABŞ-ninkından üstün bir hərbi arsenal və ordu qurdu.^[118] Sovet İttifaqının Əfqanıstandakı işğalından bir müddət sonra, prezident Carter kütləvi şəkildə Birləşmiş Ştatlar ordusunu qurmağa başladı.^[220] 1981-ci ildə GNP-nin 5.3 faizindən 1986-cı ildə 6.5 faizə qədər artan Reygan rəhbərliyi tərəfindən sürətləndi. Carter rəhbərliyi tərəfindən ləğv edilmiş BG-1 Lancer proqramını canlandıran, LGM-118^[221] Sülhməramlı raketlər istehsal edən, ABŞ-yə Avropada ABŞ kruiz raketləri yerləşdirən və eksperimental Strateji Müdafiə Təşəbbüsünü elan etdikdən sonra gərginlik artmaqda davam etdi.^[218] Ulduz müharibələri "mediası tərəfindən, uçuşun ortasında raketləri atmaq üçün müdafiə proqramı… Sovetlər Qərbi Avropanı hədəf alan RSD-10 Pioner ballistik raketlərini yerləşdirdi və NATO, Karter başçısının təkidi ilə yerləşdirməyə qərar verdi.^[218] MGM-31 Avropada, ilk növbədə Qərbi Almaniyada fırlanma və kruiz raketləri. Bu yerləşdirmə raketləri Moskvadan cəmi 10 dəqiqəlik məsafəyə yerləşdirdi.^[222]

Reyqanın hərbi quruculuğundan sonra Sovet İttifaqı öz ordusunu daha da artırmaqla cavab vermədi, çünki, böyük hərbi xərclər səmərəsiz planlaşdırılan istehsal və kollektiv kənd təsərrüfatı ilə birlikdə Sovet iqtisadiyyatı üçün artıq ağır bir yük idi. Eyni zamanda, Səudiyyə Ərəbistanı, digər OPEC-ə daxil olmayan ölkələr kimi, hasilatı artırdı. Bu inkişaflar Sovet İttifaqına təsir edən 1980-ci illərdəki neft qatılığına öz töhfəsini verdi,^[223] çünki neft Sovet ixracının əsas mənbəyi idi. gəlirlər.^[224] Komanda iqtisadiyyatı ilə bağlı problemlər, neftin qiyməti azalır və böyük hərbi xərclər tədricən Sovet iqtisadiyyatını durğunluğa gətirdi.^[225]

1 sentyabr 1983-cü ildə Sovet İttifaqı, Reyqanın "qırğın" kimi xarakterizə etdiyi bir hərəkətdə oturan konqresmen Larry McDonald daxil olmaqla, 269 nəfərlik Boeing 747, Koreyanın Hava Hava Xətləri Uçuşunu vurdu.^[226] Təyyarəçi Sovet hava məkanını Moneron adası yaxınlığındakı Saxalin adasının qərb sahilindən bir müddət əvvəl pozmuşdu və Sovetlər naməlum təyyarələrə ABŞ-nin casus təyyarəsi kimi baxırdılar. Hadisə Reyqan və Mixail Qorbaçov arasında sonrakı razılaşmalara qədər mövcud olan Reyqan tərəfindən idarə olunan hərbi yerləşdirməyə dəstəyi artırdı. 1983-cü ilin noyabrında koordinasiya edilmiş NATO nüvə sərbəst buraxılmasının real simulyasiyası olan Able Archer 83 manevri, bəlkə də Kuba Raket Böhranından bəri ən təhlükəli məqam idi, çünki Sovet rəhbərliyi nüvə hücumunun yaxınlaşacağından qorxdu.

Amerika daxili ictimaiyyəti, xarici münaqişələrə müdaxilə etmək narahatlığı Vyetnam müharibəsinin sonundan bəri davam etdi.^[227] Reyqan rəhbərliyi xarici münaqişələrə müdaxilə etmək üçün sürətli, ucuz başa gələn əks-üsyan taktikalarının istifadəsini vurğuladı. 1983-cü ildə Reyqan rəhbərliyi çoxsahəli Livan Vətəndaş Müharibəsinə müdaxilə etdi, Qrenadanı işğal etdi, Liviyanı bombaladı və Mərkəzi Amerika Kontrasiyasını, Nikaraqua'da Sovet İttifaqı olan Sandinista hökumətini devirmək istəyən anti-kommunist tərəfdarlarını dəstəklədi.^[118] Reyqanın Qrenada və Liviyaya qarşı müdaxilələri ABŞ-də populyar olsa da, Contra üsyançılarına dəstək verməsi mübahisələrə səbəb oldu. Reyqan rəhbərliyinin Qvatemala Vətəndaş Müharibəsi dövründə Qvatemala hərbi hökumətini, xüsusən Efraín Ríos Montt rejimini dəstəkləməsi də mübahisəli idi. Bu vaxt Sovetlər öz xarici müdaxilələri üçün yüksək xərc çəkdilər. Brejnev 1979-cu ildə Sovet İttifaqının Əfqanıstandakı müharibəsinin qısa olacağına inansa da, ABŞ, Çin, İngiltərə, Səudiyyə Ərəbistanı və Pakistanın köməyi ilə müsəlman partizanlar, işğala qarşı şiddətli bir müqavimət göstərdilər.^[228] Kreml Əfqanıstandakı kukla rejimini dəstəkləmək üçün 100.000 qoşun göndərdi, bir çox kənar müşahidəçiləri müharibəni "Sovetlərin Vyetnamı" adlandırdı.^[218] Ancaq Moskvanın Əfqanıstandakı dəhşəti, Vyetnamın Amerikalılar üçün olduğundan Sovetlər üçün daha fəlakətli idi, çünki münaqişə Sovet sistemindəki daxili çürümə və daxili böhran dövrünə təsadüf etdi.^[218] ABŞ Dövlət Departamentinin yüksəkvəzifəli bir məmuru, işğalın "Sovet sistemindəki daxili böhranla" nəticələndiyini düşünərək 1980-ci ilin əvvəllərində belə bir nəticəni proqnozlaşdırdı. Ehtimal ki, entropiyanın termodinamik qanunu tutuldu.^[229] indi özünü inkişaf etdirməkdənsə, sadəcə tarazlığını qorumağa daha çox enerji xərcləyən Sovet sistemi ilə. Daxili çürümüş bir zamanda xarici hərəkət dövrünü görə bilərdik".^[230]

  Əsas məqalə: Perestroyka

Nisbətən gənc olan Mixail Qorbaçov 1985-ci ildə Baş katib olanda, sovet iqtisadiyyatı durğun idi və 1980-ci illərdə neftin qiymətinin aşağı düşməsi nəticəsində xarici valyuta qazancının kəskin azalması ilə üzləşmişdi.^[218] Bu məsələlər Qorbaçovu xəstə dövləti canlandırmaq üçün tədbirləri araşdırmağa vadar etdi.

Səmərəsiz bir başlanğıc daha dərin struktur dəyişikliklərinin zəruri olduğu qənaətinə gəldi və 1987-ci ilin iyun ayında Qorbaçov yenidən qurulma və ya yenidən qurulma adlanan iqtisadi islahatların gündəliyini elan etdi. Yenidənqurma istehsal kvota sistemini rahatlaşdırdı, müəssisələrin fərdi mülkiyyətinə icazə verdi və xarici sərmayə üçün yol açdı. Bu tədbirlər, ölkənin ehtiyatlarını Soyuq Müharibə hərbi öhdəliklərindən mülki sektorda daha məhsuldar sahələrə yönəltmək məqsədi daşıyırdı.^[118]

Qorbaçov eyni zamanda mətbuat azadlığını və dövlət qurumlarının şəffaflığını artıran şəffaflığı və ya açıqlığı tətbiq etdi.^[231] Klasnost, Kommunist Partiyasının başında olan korrupsiyanı azaltmaq və Mərkəzi Komitədəki vəzifə sui-istifadəsini mülayimləşdirmək məqsədi daşıyırdı.^[231] Klasnost həm də Sovet vətəndaşları ilə qərb dünyası arasında, xüsusən də ABŞ ilə əlaqələrin artmasına səbəb oldu və iki xalq arasında sürətlənən dentente'yə töhfə verdi.^[231]

Kremlin hərbi və siyasi güzəştlərinə cavab olaraq Reyqan iqtisadi məsələlər və silah yarışının genişlənməsi ilə bağlı danışıqları yenidən başlatmağa razı oldu.^[118] İlk zirvə görüşü 1985-ci ilin noyabrında İsveçrənin Cenevrə şəhərində keçirildi. Bir mərhələdə yalnız bir tərcüməçinin müşayiəti ilə hər iki ölkənin nüvə arsenalını 50 faiz azaltmaq barədə prinsipcə razılaşdılar.^[232] 1986-cı ilin oktyabrında İslandiyanın Reykjavik şəhərində ikinci zirvə görüşü keçirildi. Diqqəti Reyqanın Qorbaçovun ləğv etmək istədiyi Strateji Müdafiə Təşəbbüsünə keçirməyincə danışıqlar yaxşı getdi. Reyqan imtina etdi. Danışıqlar uğursuz oldu, lakin 1987-ci ildə baş tutan üçüncü zirvə görüşü, Aralıq Aralıq Nüvə Qüvvələri Müqaviləsinin (INF) imzalanması ilə bir irəliləməyə səbəb oldu. INF müqaviləsi 500 ilə 5500 kilometr arasındakı (300 ilə 3400 mil) arasındakı bütün nüvə silahlı, yerüstü ballistik və kruiz raketlərini ləğv etdi.^[233]

Şərq-Qərb gərginliyi 1980-ci illərin ortalarından sonlarına qədər sürətlə azaldı və 1989-cu ildə Moskvada keçirilən son zirvə görüşü ilə, Qorbaçov və George H. W. Buş, START I silah nəzarət müqaviləsini imzaladıqda. Növbəti il Sovet İttifaqına məlum oldu ki,^[118] neft və qaz subsidiyaları, kütləvi qoşun səviyyəsinin saxlanması xərcləri ilə yanaşı, iqtisadi cəhətdən xeyli azalıb. Bundan əlavə, bir tampon zonanın təhlükəsizlik üstünlüyü əhəmiyyətsiz sayıldı və Sovetlər rəsmi olaraq Mərkəzi və Şərqi Avropadakı müttəfiq dövlətlərin işlərinə müdaxilə etməyəcəklərini bəyan etdilər.^[118]

1989-cu ildə Sovet qüvvələri Əfqanıstandan çıxdı^[118] və 1990-cı ilədək Qorbaçov Almaniyanın birləşməsinə razılıq verdi, yeganə alternativ Tiananmen Meydanı ssenarisi olduğu üçün. Berlin Divarı yıxıldıqda, Qorbaçovun "Ümumi Avropa Evi" konsepsiyası formalaşmağa başladı.^[234] 3 dekabr 1989-cu ildə Gorbachev və George H. W. Buş Malta sammitində Soyuq Müharibə elan etdi.^[235] Bir il sonra iki keçmiş rəqib İraqa qarşı Körfəz müharibəsində (1990 Avqust — 1991 Fevral) tərəfdaş oldular.^[236]

1989-cu ilə qədər Sovet İttifaqı sistemi dağılmaq ərəfəsində idi və Sovet hərbi dəstəyindən məhrum olan Varşava Paktı dövlətlərinin kommunist liderləri güclərini itirirdilər.^[118] Polşanın Həmrəylik hərəkatı kimi ot kökləri təşkilatları güclü populyar bazalarla sürətlə yer qazdı. 1989-cu ildə Polşa və Macarıstanda kommunist hökumətləri rəqabətli seçkilərin təşkili ilə bağlı ilk danışıqlar apardılar. Çexoslovakiyada və Şərqi Almaniyada, girməmiş kommunist liderlərinin kütləvi etirazları. Bolqarıstan və Rumıniyadakı kommunist rejimləri də sonuncu vəziyyətdə şiddətli bir qiyam nəticəsində çökdü.^[237] Münasibət kifayət qədər dəyişdi ki, ABŞ dövlət katibi Ceyms Beyker Amerika hökumətinin qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün müxalifət adından Rumıniyaya sovet müdaxiləsinə qarşı çıxmayacağını təklif etdi.^[238] Dəyişiklik dalğası, Avropanın kommunist hökumətlərinin süqutunu simvollaşdıran və Avropanın Dəmir Pərdə bölgüsünə qrafik şəkildə son qoyan 1989-cu ilin noyabrında Berlin Divarının yıxılması ilə sona çatdı. 1989-cu ildə baş verən inqilab dalğası Mərkəzi və Şərqi Avropanı süpürdü və sovet tipli bütün kommunist dövlətlərini dinc yolla dağıtdı: Şərqi Almaniya, Polşa, Macarıstan, Çexoslovakiya və Bolqarıstan; Rumıniya kommunist rejimini şiddətlə yıxan yeganə Şərq bloku idi.^[118]

SSRİ-nin özündə glasnost Sovet İttifaqını birləşdirən istiqrazları zəiflətdi və 1990-cı ilin fevral ayına qədər SSRİ-nin dağılması ilə Kommunist Partiyası 73 illik dövlət hakimiyyəti inhisarını təslim etmək məcburiyyətində qaldı.^[239] Eyni zamanda, glasnost və icazə verilən "millətlər məsələsi" tərəfindən icazə verilən mətbuat və fikir ayrılıqları azadlığı getdikcə birliyin tərkibli respublikalarının Baltikyanı ölkələrin tamamilə ittifaqdan çıxaraq Moskvadan muxtariyyətlərini elan etmələrinə səbəb oldu.^[118]

Qorbaçovun Mərkəzi və Şərqi Avropaya icazəli münasibəti əvvəlcə Sovet ərazisinə şamil edilmədi; dostluq münasibətlərini qorumağa çalışan Buş, 1991-ci ilin yanvarında Latviya və Litvada baş verən qətlləri qınayaraq, zorakılığın davam edəcəyi təqdirdə iqtisadi əlaqələrin dondurulacağını xüsusi olaraq xəbərdar etdi. və getdikcə çox sayda Sovet respublikası, xüsusən də Rusiya, SSRİ-dən ayrılmaq təhlükəsi ilə üzləşdi.^[240] 21 dekabr 1991-ci ildə yaradılan Müstəqil Dövlətlər Birliyi Sovet İttifaqının varisi olaraq görülür, lakin Rusiya liderlərinin fikrincə, məqsəd Sovet respublikaları arasında "sivil bir boşanmaya icazə vermək" idi və boş bir şeylə müqayisə edilir.^[118] SSRİ 26 dekabr 1991-ci ildə rəsmi olaraq dağıldığı elan edildi. ABŞ Prezidenti George H. W. Buş duyğularını dilə gətirdi: "Dünyada həyatımda, həyatımızda baş verən ən böyük şey budur: Allahın lütfü ilə Amerika Soyuq Müharibəni qazandı".^[241]

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Rusiya hərbi xərcləri kəskin şəkildə azaltdı və iqtisadiyyatın yenidən qurulması milyonlarla işsiz qaldı.^[242] 1990-cı illərin əvvəllərində ABŞ-nin və Almaniyanın yaşadığı Böyük Depressiyadan daha ağır kapitalist islahatları tənəzzülə uğradı.^[243] Soyuq müharibənin bitməsindən sonrakı 25 il ərzində post-kommunist dövlətlərdən yalnız beş-altı nəfəri çoxları geridə qaldıqları zaman zəngin və kapitalist dünyasına qoşulma yolundadır, bəziləri bir neçə onilliklər çəkəcək dərəcədə. kommunizmin süqutundan əvvəl olduğu yerə çatmaq.^[244][245]

Soyuq Müharibə dünya işlərinə təsir etməyə davam edir.^[246] Soyuq Müharibədən sonrakı dünya birmənalı hesab olunur, ABŞ-nin yeganə qüdrətli gücüdür.^[247] Soyuq Müharibə, İkinci Dünya müharibəsindən sonra Birləşmiş Ştatların siyasi rolunu 1989-cu ilə qədər müəyyən etdi. Amerika Birləşmiş Ştatlarının 50 ölkə ilə hərbi ittifaqları vardı, 526.000 qoşun xaricdə yerləşirdi, 326.000'i Avropada (bunların üçdə ikisi qərb Almaniyada idi) və Asiyada 130.000 (əsasən Yaponiya və Cənubi Koreya).^[248] Soyuq Müharibə, xüsusən də ABŞ-dəki sülhməramlı hərbi-sənaye komplekslərinin zirvəsini və elmin genişmiqyaslı hərbi maliyyələşdirilməsini qeyd etdi.^[249] Bu komplekslər, mənşəyi 19-cu əsrin əvvəllərində tapılsa da, Soyuq Müharibə dövründə xeyli qar yağdı. Mütəxəssislər, Soyuq Müharibə dövründə 50-yə qədər nüvə silahının itirildiyini düşünürlər.^[250]

ABŞ-nin bütün Soyuq Döyüş boyu hərbi xərcləri təxminən 8 trilyon dollar təşkil etdi. Bundan əlavə 100.000-ə yaxın amerikalı Koreya və Vyetnam müharibələrində həyatını itirdi. Sovet itkilərini qiymətləndirmək çətindir, baxmayaraq ki, ümumi milli məhsulun bir hissəsi olaraq Sovet İttifaqı üçün maliyyə xərcləri ABŞ-nin çəkdiyindən çox idi.^[251]

Formalı əsgərlərin həyatını itirməsindən əlavə, dünyanın hər yerində, xüsusən də Cənub-Şərqi Asiyada fövqəldövlətlərin vəkil müharibələrində milyonlarla insan öldü.^[218] Yerli qarşıdurmalar üçün vəkil müharibələri və subsidiyaların əksəriyyəti Soyuq Müharibə ilə birlikdə başa çatdı; soyuq müharibədən sonrakı illərdə dövlətlərarası müharibələr, etnik müharibələr, inqilab müharibələri, həmçinin qaçqın və köçkünlər böhranları kəskin şəkildə azaldı.^[118]

Ancaq Soyuq Müharibənin nəticəsi bitmiş hesab edilmir. Üçüncü Dünyanın bəzi yerlərində Soyuq Müharibə rəqabətini alovlandırmaq üçün istifadə edilən bir çox iqtisadi və sosial gərginlik kəskin olaraq qalır.^[118] Əvvəllər kommunist hökumətləri tərəfindən idarə olunan bir sıra ərazilərdə dövlət nəzarətinin parçalanması, xüsusilə keçmiş Yuqoslaviyada yeni vətəndaş və etnik qarşıdurmalara səbəb oldu. Mərkəzi və Şərqi Avropada Soyuq Müharibənin sonu iqtisadi böyümə və liberal demokratiyaların sayının artması dövrünə qədəm qoydu, halbuki Əfqanıstan kimi dünyanın digər yerlərində müstəqillik dövlət uğursuzluğu ilə müşayiət olundu.^[252]

Soyuq müharibə dövründə, ABŞ və Sovet İttifaqı ilə, xüsusən də hərəkətli şəkillərdən istifadə edərək, dünyada insanların qəlbinə və zehninə təsir göstərmək üçün hazırlanmış təbliğata böyük sərmayə qoyuldu.^[253] Soyuq müharibə əyləncə mediasında geniş əks olunan və 1991-ci ildən sonrakı Soyuq Müharibə mövzusunda çoxsaylı bədii filmlər, romanlar, televiziya və digər media ilə bu günə qədər davam edən bir populyar bir mövzu kimi davam edir. 2013-cü ildə bir KGB yatmış 1980-ci illərin əvvəllərində qurulan Amerikalılar, Metacritic illik ən yaxşı yeni televiziya şouları siyahısında 6-cı yeri tutdu; altı mövsümlük qaçışı 2018-ci ilin may ayında başa çatdı.^[254][255] Krimson Tide (1995) kimi filmlər kollec tələbələrinə Soyuq müharibə haqqında məlumat vermək üçün tam olaraq göstərilir.^[256]

Soyuq müharibəyə ilk çağırışı U. Çörçill 1946-cı ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarında çıxışı zamanı etmişdir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında öz növbəsində "Marşal planı" və "Trumen doktrinası"nı qəbul edildi. Amerika Birləşmiş Ştatlarının bu addımı Soyuq müharibənin başlanması üçün real addım oldu.^[257]

Hər iki qütb tezliklə öz hərbi təşkilatını yaratdı. Kapitalist ölkələr başda Amerika Birləşmiş Ştatları olmaqla NATO, Sosialist ölkələr SSRİ başda olmaqla Varşava Müqaviləsi Təşkilatını. Marşal planı və Trumen doktrinasına cavab olaraq SSRİ sosialist düşərgəsində Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ) yaratdı.^[258]

Soyuq müharibə Amerika Birləşmiş Ştatları və SSRİ-nin İkinci dünya müharibəsi zamanı işğaldan azad etdikləri ərazilərdə ərazi bölümünə səbəb oldu. Almaniyanın ərazisində ADR (SSRİ) və AFR (Amerika Birləşmiş Ştatları), Koreya ərazisində Koreya Respublikası (Amerika Birləşmiş Ştatları) və KXDR (SSRİ) yaradıldı. SSRİ və Amerika Birləşmiş Ştatları Soyuq müharibə dövründə Hindistan-Pakistan (Kəşmir məsələsi), Ərəb-İsrail (Fələstin məsələsi), Vyetnam, Əfqanıstan müharibləri, Berlin, Karib, Kipr böhranı zamanı dövlətlər arası münasibətlər gərginləşmişdir.

Bunlara baxmayaraq Beynəlxalq münasibətlərdə yumşalma müşahidə olunmuşdur. 1959-cu ildə İlk dəfə Sovet rəhbəri Nikita Xruşşov Amerika Birləşmiş Ştatlarına səfər etmişdir. 1963-cü ildə SSRİ, Amerika Birləşmiş Ştatları və İngiltərə nüvə silahının sınağını atmosferdə, suda və kosmik fəzada aparılmaması haqqında müqavilə imzaladılar. 1968, 1971, 1972-ci illərdə nüvə silahını yaymamaq haqqında müqavilə imzalandı. Amerika Birləşmiş Ştatları və SSRİ-nin "silahlanma yarışı" Sovet iqtisadiyyatını çökdürdü və SSRİ parçalandı. Soyuq müharibə sona yetdi. Tezliklə Sosialist düşərgəsinin üzvlərinin bir-neçəsi NATO-ya daxil oldu, Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası öz fəaliyyətini dayandırdı.

Azərbaycan legionerlərinin komandiri Əbdürrəhman bəy Fətəlibəyli-Düdənginskinin 1946-cı il martın 23-də İngiltərənin baş naziri Klement Etliyə yazdığı bir məktubda SSRİ-yə qarşı Soyuq Müharibə yolu ilə necə mübarizə aparmağın mümkün olduğundan bəhs edilir. Bu məktub Soyuq Müharibənin elan edilməsindən 6 gün əvvəl yazılıb. Əbdürrəhman Fətəlibəyli–Düdənginski Soyuq Müharibənin planını yazıb.