Aprel Isgali - Wikipedia

1918-ci ilin iyulunda Bakıda sovet hakimiyyəti devirilmişdi və sentyabrda Qafqaz islam ordusu tərəfindən tutulduqdan şəhər Azərbaycan Demokratik Respublikasının paytaxtı oldu. Ancaq bolşevik mövqeyində olan müxtəlif partiyalar və sosializm oriyentasiyasının ("Hümmət" və "Ədalət" təşkilatları) təşkilatları gizlin şəkildə hərəkət edirdi. Əvvəlcə onlar çox zəiflədilmişdilər. Yalnız 1918-ci il avqust-sentyabr aylarında Bakının alınması vaxtı 100 "Ədalət" üzvü öldürülmüş və 95 nəfəri əsir düşmüşdü, sağ qalanlar və həbsdən qaçanlar qeyri-leqal fəaliyyətə keçdilər.^[20] "Hümmət" təşkilatı Sovet hakimiyyətinin düşməsindən sonra demək olar ki, tam dağıdılmış oldu və yalnız 1918-ci ilin sonunda yenidən qurulmağa başlandı.^[21]

"Hümmət"in bolşevik qanadından fərqli olaraq, onun demokratik qanadı Azərbaycanın müstəqillik bəyannaməsində iştirak edirdi və Milli Şurada şəxsi fraksiyasını yaratdı.^[22] 1918-ci ilin dekabrında öz işinə başlayan Azərbaycanın birinci parlamentində onun nümayəndələri (Səməd ağa Ağamalıoğlu, Əliheydər Qarayev, Əhməd bəy Pepinov, K. Camalbəyov, İbrahim Əbilov, Əkbər ağa Şeyxülislamov) Sosializm fraksiyasının üzvü oldular.^[22] Deputatlar Səməd ağa Ağamalıoğlu və Əliheydər Qarayev parlamentdə əhəmiyyətli rol oynadılar.^[23] Sosialist "Hümmət"in bəzi nümayəndələri 1920-ci ildə bolşeviklərə qoşuldular və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulmasının aktiv tərəfdarı oldular.^[22]

Azərbaycanda sol SR partiyasının formalaşdırılması (üzvləri Ruhulla Axundov, Əli Bayramov, Həbib Cəbiyev və başqaları) 1918-ci ilin noyabr ayında bolşeviklərlə ittifaqda baş vermişdir. Milli məsələ ilə bağlı onlar Rusiya sol SR-lərindən fərqli olaraq Azərbaycanın müstəqil sovet respublikası kimi təşkil edilməsini və onun müstəqilliyinin tanınmasını istəyirdilər.^[24] 1919-cu ilin yazında Azərbaycan sol SR təşkilatı demək olar ki bütün üzvləri ilə birlikdə Hümmər ilə birləşdilər.^[25]

1918-ci ilin dekabrında fəhlə təşkilatları (zavod və sənaye komitələri) birləşərək Bakı Fəhlələr Konfransını yaratdılar və bu qurum tezliklə Bakı fəhlələrinin daimi ali nümayəndə orqanına çevrildi. Anastas Mikoyan onu "bir növ Şura" adlandırmış, Sergey Kirov isə "fəhlə parlamenti" kimi təsvir etmişdir.^[26] Onun daxilində bolşeviklər bir tərəfdən, menşeviklər və SR-lər digər tərəfdən kəskin mübarizə aparırdılar. Menşeviklər və SR-lərə görə, Fəhlələr Konfransının səlahiyyətləri fəhlələrin əmək haqqı və yaşayış şəraiti ilə bağlı məsələlərlə məhdudlaşmalı, siyasi mübarizə isə parlamentdə aparılmalı idi. Daha sonra bolşeviklər Fəhlə, Əsgər və Kəndli Deputatları Sovetinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdilər və bu təklif 1919-cu il yanvarın 22-də keçirilən Fəhlələr Konfransında təsdiqləndi. Mart ayının ortalarına qədər isə Fəhlələr Konfransının rəhbərliyi faktiki olaraq bolşeviklərin əlinə keçdi, onlar menşeviklər və sosialist-inqilabçıları sıxışdıraraq onu Bakı fəhlələrinin ali siyasi orqanına çevirdilər.^[27][28]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcud olduğu illərdə bolşeviklər bir sıra qəzetlərin nəşrinə başladılar. Aşağıdakı qəzetlər Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilirdi: Nabat, Füqəra sədası, Kommunist, Molot, Proletari, Raboçiy Put, Bednota, Azərbaycan füqərası, Bakı fəhlə konfransının xəbərləri, Zəhmət sədası, Hürriyyət, Həqq, Raboçaya Pravda və Novıy Mir.^[29] 1919-cu il iyulun 30-da bolşeviklərin "Bakı fəhlə konfransının xəbərləri" qəzeti, menşevik Əliheydər Qarayevin redaktorluğu ilə, Rusiya (Bolşevik) Kommunist Partiyasının yeni proqramını ilk dəfə Azərbaycan dilinə tərcümə edərək dərc etdi. Proqramın tam dərc edilməsi mümkün olmadı (cəmi beş nömrə yayımlandı), çünki hakimiyyət qəzeti bağladı. Lakin bolşeviklər sonradan proqramı ayrıca broşura şəklində nəşr etdilər.^[30] Nəriman Nərimanovun daha sonra dediyi kimi, bu qəzetlərin nömrələri Moskvaya da çatırdı və o, hətta Leninə də bu barədə məlumat vermişdi.^[31]

Bir sıra inqilabi düşüncəli şəxslər, o cümlədən bolşeviklərə simpatiya bəsləyənlər, hökumət qurumlarında və hüquq-mühafizə orqanlarında çalışırdılar. Belə ki, Çingiz İldırım, millət vəkili Qarayevin dəstəyi ilə əvvəlcə Qarabağ General-Qubernatorluğu yanında şuranın üzvü, sonra isə Bakı limanının rəhbərinin baş köməkçisi və eyni zamanda hərbi limanın rəisinin müavini oldu.^[32] Hərbi hissələrdə və donanmada inqilabi fəaliyyət haqqında danışarkən, Mirzə Davud Hüseynov yazırdı ki, "Bakı qarnizonunda, sözün əsl mənasında, hər hərbi hissədə bizim hücrələrimiz var idi... Donanmada da vəziyyət belə idi... Yoldaş İldırım o vaxt Bakı limanının rəhbərinin köməkçisi idi və biz onun vasitəsilə fəaliyyət göstərirdik".^[33] Nəriman Nərimanovun əmisi oğlu, "Hümmət"in üzvü Müzəffər Nərimanov Azərbaycan ordusunda xidmət edirdi. Sonradan o, Müsavat əks-kəşfiyyatında işə düzəldi, daha sonra isə Əmək Nazirliyinin münaqişələr şöbəsində çalışdı.^[34] RKP(b) üzvü Əli Bayramovun həyat yoldaşı C. Bayramova isə AXC parlamentinin qanunvericilik şöbəsində katib olaraq işləyirdi.^[35] Digər bir RKP(b) üzvü Leonid Beriya isə Azərbaycanın Hərbi Nazirliyinin tərkibində fəaliyyət göstərən “Əks-inqilabla Mübarizə Təşkilatı”nın əməkdaşı idi.^[36]

V. İ. Lenin 1918-ci ilin payızında "Hümmət"in üzvlərindən biri olan Dadaş Bünyadzadə ilə söhbəti zamanı belə demişdi:^[37]

Yoldaş Stepanın başçılığı ilə 26 komissarın itkisi başladığımız işi dayandırmamalıdır, yenidən qüvvələri toplamaq və menşeviklər və eserlər tərəfindən aldadılmış Azərbaycan işçiləri və kəndlilərini maarifləndirmək və azad etmək lazımdır.

Həmin vaxt Bünyadzadə ona azərbaycanlı kommunistlərin Azərbaycanın gələcək dövlət quruluşu barədə müxtəlif fikirlərdə olduqlarını bildirdi:^[38]

İliçə məlumat verəndə ki, Azərbaycanda iki cərəyan var: birincisi, Bakı və Azərbaycan azad edildikdən sonra müstəqil sosialist sovet respublikası yaratmaqdır, ikincisi isə heç bir respublika yaratmamağın, Azərbaycanın quberniyalara bölünərək RSFSR-ə birləşdirilməsinin zəruriliyini irəli sürür, İliç bu məsələ ilə bağlı açıq şəkildə bildirdi ki, müstəqil respublika yaradılması fikri doğrudur, ikinci fikir isə müstəmləkəçilikdir və hətta ağılsızlıqdır.

1919-cu il mayın 2-də keçirilən Ümum-Bakı partiya konfransı “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarını irəli sürdü.^[39] 7-8 may tarixlərində Bakıda keçirilən Zaqafqaziya partiya təşkilatlarının konfransında Bakı partiya təşkilatı “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarını gündəmə gətirdi, lakin konfrans, xüsusilə də RK(b)P-nin Tiflis bürosunun üzvləri, bu təklifi rədd etdilər.^[40] Buna baxmayaraq, 19 iyul tarixində RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun birgə iclasında gələcəkdə Azərbaycanın müstəqil sovet respublikası kimi tanınması barədə qərar qəbul edildi. Bolşeviklərin “Füqəra sədası” qəzeti 17 avqust tarixində Azərbaycan Sovet Respublikasının yaradılması ideyasının V. İ. Lenin tərəfindən təsdiqləndiyini bildirdi.^[41] 20 avqust tarixində RK(b)P Mərkəzi Komitəsinin katibi Y. D. Stasova Qafqaz diyar komitəsinə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:^[42]

Azərbaycanın müstəqil Sovet Respublikası elan olunmasını tamamilə məqsədəuyğun hesab edirik.

Anastas Mikoyan 1919-cu il mayın 22-də Leninə yazdığı məktubunda qeyd edirdi:^[43]

Azərbaycanda daha çox neft materialları, daha kəskin sosial ziddiyyətlər, çevriliş üçün daha çox sinfi zəmin, mövcud hökumətə qarşı daha çox narazılıq və nifrət var, müstəqillik isə sadəcə illüziyadır... İnqilabi hərəkatın uğurlu olması, çevriliş yolunda milli maneələrin aradan qaldırılması, müsəlman zəhmətkeş kütlələrin bizə, beynəlmiləlçilərə olan etimadını qazanmaq üçün Bakı təşkilatı müstəqil Sovet Azərbaycanını Sovet Rusiyası ilə sıx siyasi və iqtisadi əlaqələrə malik bir qurum kimi tanıdı. Bu şüar çox populyardır, öz ətrafında bütün müsəlman zəhmətkeşlərini birləşdirə və üsyana qaldıra bilər.

Nəriman Nərimanovun və S.M. Kirovun xatirələrinə əsasən, Lenin hesab edirdi ki, Sovet Azərbaycanı Şərq xalqları üçün nümunə olmalıdır.^[44]

1919-cu ilin sonu – 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycan dərin siyasi və sosial-iqtisadi böhran içində idi. Birinci Dünya müharibəsi nəticəsində yaranmış iqtisadi tənəzzül, həmçinin Rusiya ilə təsərrüfat əlaqələrinin kəsilməsi respublikanı ağır vəziyyətə salmışdı. Bir sıra qəzalarda kəndli üsyanları baş verir, təsərrüfat çökürdü, neft sənayesi isə fəlakətli vəziyyətdə idi.

1913-cü illə müqayisədə 1920-ci ilin əvvəllərində neft hasilatı cəmi 39 %, emal isə 34,5 % səviyyəsinə enmişdi.^[45] Ölkədə mövcud olan 40 neftayırma zavodundan yalnız 18-i fəaliyyət göstərirdi,^[45] neft sənayesinə xarici müdaxilə nəticəsində vurulan ziyan isə 750 milyon qızıl rublu məbləğində qiymətləndirilirdi.^[46] “Müsavat” partiyasının II qurultayında partiyanın lideri M. Ə. Rəsulzadə neft sənayesindəki böhranla bağlı qeyd etmişdi ki, neft mədənlərində çalışan fəhlələr dövlət hesabına saxlanılır, neft sənayeçiləri isə mədənlərdə işləri tamamilə dayandırmaq niyyətindədirlər.^[47] O dövrün neft mədənləri “Kommunist” qəzeti tərəfindən “qəbiristanlıq” adlandırılmışdı.^[46]

Müharibədən əvvəlki dövrlə müqayisədə 1920-ci ildə kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi əkin sahəsi 40 % azalmışdı, pambıq əkinlərinin sahəsi isə 99 %, üzüm bağlarının sahəsi 30 % enmişdi, heyvandarlıq məhsullarının istehsalı isə ümumilikdə 60-70 % azalmışdı.^[48] Suvarma sistemləri də tənəzzülə uğramışdı, nəticədə pambıq əkinləri müharibədən əvvəlki səviyyənin yalnız 2,3 %-ni təşkil edirdi.^[49]

Azərbaycanı qeyri-sabit vəziyyətə salan təkcə varlılarla kasıblar arasındakı qarşıdurma və bu səbəbdən yaranan sosial gərginlik deyildi. Fəhlə sinfinin iqtisadi və sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq uğrunda mübarizəsi də buna səbəb olurdu.^[50] 1919-cu ilin sentyabrına qədər Bakıda işsizlərin sayı 30 min nəfərə çatmışdı, İranlı buruq işçiləri isə vətənlərinə geri qayıdırdılar.^[51] Həmin ilin oktyabrında Bakı neftçilərinin real əmək haqqı 1914-cü il səviyyəsinin cəmi 18 %-ni təşkil edirdi.^[52] Eyni zamanda, malların qiymətləri dəhşətli dərəcədə artmışdı. Məsələn, 1919-cu ilin ikinci yarısında çörəyin qiyməti 100 % və daha çox, ətin qiyməti 56 %, balığın qiyməti 150 %, yumurtanın qiyməti 96 %, yağın qiyməti 200 %, alt paltarları 100 %, yun parçalar 233 %, ayaqqabı isə 135 % yüksəlmişdi.^[53] Yaranmış ərzaq böhranının daha da dərinləşməsinə 1919-cu ilin sonlarında general A. İ. Denikinin könüllü ordusu tərəfindən tətbiq edilən iqtisadi blokada da təsir göstərmişdi. Denikin Gürcüstan və Azərbaycanın "Rusiya dövlət maraqlarına zidd" hərəkət etdiklərinə görə, onların bolşeviklərdən azad olunan Rusiya ərazilərindən ərzaq almasına imkan vermək istəmirdi.^[54]

"Müsavat" partiyasının parlament üzvü Kazımzadə paytaxtda gündəlik həyatın dözülməz olduğunu şikayət edirdi, çünki bütün işçi təşkilatları dağıdılmış, aclıq çəkən işçilər isə 8 saat əvəzinə 17-18 saat işləyir və istənilən vaxt işdən qovula bilirdilər.^[55] Daxili işlər naziri Mustafa bəy Vəkilovun 1920-ci il martın 22-də rəsmi olaraq ifadə etdiyi mövqeyi belə idi:^[50]

Respublikanın ali icra hakimiyyəti işçi sinfinin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması uğrunda mübarizəsinə müdaxilə etmək niyyətində deyil, lakin dövlətə qarşı olan çıxışları hər vasitə ilə yatıracaq”.

Bundan əlavə, Azərbaycanla Ermənistan arasında mübahisəli ərazilər uğrunda erməni-azərbaycanlı silahlı toqquşmaları davam edirdi. Azərbaycana böyük bir qaçqın axını gəlir, onlarla birlikdə isə ölkənin qəza bölgələrinə epidemiyalar və aclıq qayıdırdı. Maddi və maliyyə vəsaitləri olmayan "Müsavat" hökuməti qaçqınlar və yoxsulluq problemi ilə bacara bilmirdi.^[56]

Qəzalarda kəndlilər torpaq sahiblərinin mülklərini ələ keçirir, bəzən də bunun üçün silahlı hücumlar da təşkil edirdilər. 1919-cu ildə AXC hakimiyyətinin əsas qayğılarından biri də Gəncə qəzasında bu istiqamətdə həyata keçirilən hücumlar idi. Bu qəza xüsusilə latifundiyaların^[a] çox olması ilə seçilməkdə idi.^[21] Yelizavetpol quberniyasının rəhbəri polkovnik Vəkilov tərəfində AXC-in Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilən telegramda bildirilirdi ki, quberniyada “qara qüvvələr arasında” propaqanda yayılmaqdadır ki, əslində AXC hökuməti bəy və ağalardan ibarətdir və buna görə də ancaq bu dərəcədən olan insanların rifahı, yaxşılığı üçün çalışmaqdadır.^[58] Hökumətin addımlarında da müəyyən anlamda bu düşüncələri dəstəkləyən addımlar atmaqda idi. Məsələn, Daxili İşlər Naziri Nəsib bəy Yusifbəyli qubernator Xosrov bəy Sultanova yazdığı teleqramda mövcud torpaq vəziyyətinin yeni aqrar islahat tədbiq ediləcəyi vaxta qədər qorumağı əmr etməkdə idi.^[58] Eyni zamanda kəndlilər tərəfindən yazılmış bir məktubda qubernatorun və yerli inzibati şəxsin Öksüzlü kəndinin bəylərini aşkar şəkildə qoruduqlarını bildirmişdilər.^[59] Digər yerlərdə də torpaq məsələsinə görə etirazlar və narazılıqlar artmaqda idi.^[60]

Hakimiyyət boşluğunun olduğumbir şəraitdə yerlərdə silahlı dəstələr və ya quldur birləşmələri ortaya çıxmışdı. 1918-1919-cu illərdə formalaşan silahlı dəstələr Gəncə, Qazax, Lənkəran, Nuxa və Şəmkir bölgələrində əhəmiyyətli gücə malik idilər. Onların sosial tərkibi də mütəmadi olaraq dəyişməkdə idi. Əsasən bu dəstələrin tərkibinə qaçaq cinayətkarlar, torpaqsız bəylər və ya kəndlilər, bütün var-yoxunu itirmiş köçərilər, Qarabağ və Naxçıvandan olan qaçqınlar, Azərbaycan ordusundan fərarilik etmiş əsgərlər daxil olurdu.^[61] Məsələn Qızılhacılı kəndində köhnə məhbus Məşədi Qədirin rəhbərliyi altında silahlı bir dəstə formalaşdırılmışdı. Dəstə kəndin inzibati rəhbəri ilə Məşədi Qədir arasındakı toqquşma nəticəsində formalaşmışdı və üzvləri əsasən fərarilər, dağlarda gizlənmiş oğrular, ermənilərdən ibarət idi. 1919-cu ildə bu dəstə demək olar ki, Qazax qəzasında hakimlik etməkdə idilər. Onların fəaliyyətinə torpaq sahiblərinin mülklərini talamaq və onları öz torpaqlarını kəndlilərə paylamağa məcbur etmək daxil idi. Onlar torpaq sahibləri ilə birlikdə kəndliləri də yağmalayır, eyni zamanda hökumətin adamları hesab etdikləri şəxsləri də öldürürdülər. Bütün bunların nəticəsində oraya ordu bölməsi göndərildi. Artıq oktyabr ayında top və pulemyotlarla təchiz edilmiş ordu birləşməsi bölgədə bu dəstə ilə hərbi toqquşmalara başladı.^[62]

Qazax qəzasının bir digər kəndi olan Yuxarı Ayıblıda (müasir Şiştəpə) da köhnə məhbus Kərbəlayi Əsgərin rəhbərliyi altında bir başqa dəstə fəaliyyət göstərməkdə idi. Dəstə bəyləri və hökumət nümayəndələrini ailələri ilə birlikdə öldürürdü. Bu dəstənin üzvləri Sultanov ailəsinin bütün mülklərini dağıtdıqdan sonra onlar Şəmkir qəzasını tərk etməyə məcbur oldular.^[63] Qubernator qəza rəisini Kərbəlayi Əsgərin dəstəsini almaq üçün təcili addımların atılmayacağı halda onun “nüfuzunun və məşhurluğunun kütlələr üzərində artacağını, insanlar üzərindəki təsirinin yüksək dərəcədə artacağını” yazırdı.^[64]

Bolşeviklərlə əlaqə qurmağı bacarmış və kənd yerlərində fəaliyyət göstərən Qatır Məmmədin dəstəsi daha geniş fəaliyyətə malik idi. O, varlı insanların mülklərini əllərindən alır, evlərini yandırır, müqavimət göstərənləri isə öldürürdü.^[65] 20 mart 1919-cu ildə Qatır Məmmədin, Kərbalayi Əsgərin, M. Əliyevin və Kor Vəlinin birləşmiş dəstələri 600 nəfərlik hərbi birləşmə formalaşdıraraq Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri olan Gəncəni mühasirəyə aldılar. Onlar qubernator polkovnik Vəkilovu özünün sağ qalmağı bacarmış döyüşçüləri ilə birlikdə şəhəri tərk etməyə məcbur etdilər. Vəkilov tələbləri qəbul edib Bakıya yola düşdü.^[43][66] Bu hadisə Fətəli xan Xoyski hökumətinin dağılmasına yol açan əsas səbəblərdən biri oldu.^[67] 20 iyul tarixində Kərbəlayi Əsgər, 18 sentyabrda isə Qatır Məmməd öldürüldülər.^[66][68] Bu iki şəxsin öldürülmələrinə baxmayaraq quberniyada silahlı münaqişə davam etməkdə idi.^[66]

Muğanda vəziyyət həssas olmağa davam etməklə birlikdə, Lənkəran qəzasında demək olar ki, anarxiya hakim olmuşdu. Burada da Gəncədə olduğu kimi silahlı dəstələr meydana çıxmışdı. Məsələn Zuvand qəzasının Mistan kəndində dəmirçi olan Bala Məmmədin rəhbərliyi altında kəndlilərdə ibarət dəstə meydana çıxmışdı.^[69] Muğan düzündə “bolşevik” kəndləri hesab edilən Privolnoye, Qriboyedovka, Petrovka, Qriqoryevka kəndləri ilə “əksinqilabçı”Novoqolovka (Uzuntəpə), Andreyevka (Qarazəncir) Axtraxanovka, Pokrovka, Nikolayevka kəndləri arasında da hərbi münaqişə getməkdə idi.^[70]

Bakı Kommunasının devrilməsindən və Sentrokaspi diktaturasının yaradılmasından sonra bölgədəki hakimiyyət “Beşlər Diktatorluğuna” keçmişdi. Onnu da əvəzinə Muğan Regional Hakimiyyəti formalaşdırıldı. Sonuncu da hakimiyyət əsasən bölgədəki ordunnu baş qərərgah rəisi və Xəzər hərbi dəniz donanmasının komandanın əlində cəmləşmişdi. Bu şəxslər Lazar Biçeraxov və M. Prjevalski idi. Biçeraxov sonradan Şimali Qafqazda Könüllü Ordunu komandanlarından biri olmuşdu. Qızıl Ordunun döyüşçüsü olan Osipov vəziyyəti belə şərt edirdi:^[71]

Bu zaman Lənkəranda vəziyyət qeyri-müəyyən idi, hər bir kəs bir hakimiyyət iddiasında idi. Hətta küçələr də həmin yolla adlandırılırdı: Ryabovskaya kwçəsi, bura Akopov, bura Osipov və s. Hər gün bu qruplar arasında toqquşma yaşanırdı. Bu gün onlar Akopovu həbs etməyə çalışdılar, sabah Şevkunovu və s. Bir sözlə tam olaraq anarxiya. Gecələr bizlər küçələrə çıxa bilmirik.

1919-cu ilin yazında bolşeviklər Lənkəranda və Muğanda Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu elan etdilər. Həmin zaman bura Cənubi Qafqazda Sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu yeganə yer idi. Həm azərbaycanlı qüvvələr, həm də köhnə çar zabitlərinin komandanlığı altında olan ordu birləşmələri bolşevik hakimiyyətinə müxalif idilər. 1919-cu ilin avqustunda AXC-nin təşkil etdiyi hərbi yürüşlə buradakı bolşevik hakimiyyətinə son qoyuldu. Bu yürüşdə Britaniya hökuməti AXC-ə hərbi dəstək vermişdi. Beləliklə bölgədə Azərbaycan hakimiyyəti quruldu.^[72]

Müsavat hökumətinin rəsmi qəzeti olan “Azərbaycan” bu barədə yazırdı:^[43]

Təəssüf ki, kəndlərdə və kəndlərdə bolşevik təbliğatı böyük uğur qazanır.

Rusiya Kommunist (Bolşevik) Partiyasının regional komitəsi 1920-ci ilin fevralında özünün mərkəzi komitəsini bu barədə məlumatlandırmışdı:^[73]

…Biz işçi və kəndli sinfi üzərində tam təsir gücünə malikik...Bir çox ordu birləşməsində də uğurlu iş aparılmaqdadır...və biz onların dəstəyindən əminik.

Dövlətin vəziyyəti də dərin böhran içərisində idi. Qanuna görə parlament 120 nəfərdən ibarət olmalı idi, lakin onun bütün varlığı dövründə bu qədər millətvəkilini təmin etmək mümkün olmadı. Bir çox üzvlər nadir hallarda parlamentə gəlməkdə və ya onun fəaliyyətində iştirak etməkdə idilər. Elə buna görə də, parlamentin 20 toplantısı yetərsayın təmin edilmədiyinə görə keçirilə bilməmişdi.^[74] Elə belə şeylərə görə də, hakimiyyət parlament iclaslarında iştirak etməməyə görə cərimə tədbiq etmək qərarına gəlmişdi.^[75]

Parlamentin bütün fəaliyyəti dövründə 230 qanun layihəsi müzakirə üçün təqdim edilmişdir. Bu qanun layihələrinin 2/3-dən çoxu maliyyə, ədliyyə, daxili və hərbi nazirliklər tərəfindən təqdim edilmişdi. İctimai təhsil, səhiyyə və əmək nazirlikləri 30, kənd təsərrüfatı nazirliyi isə cəmi 12 qanun layihəsi təqdim etmişdi. Bu qanun layihələri büdcə, hərbi, torpaq, maliyyə kimi müxtəlif komissiyalarda müzakirəyə çıxarılır və elə orada da ilişib qalırdı. Bunun ən əsas nümunələrindən biri bitmək bilməyən müzakirələrdən, transferlərdən və geri çəkmələrdən ibarət olan aqrar məsələ ilə bağlı qanun layihəsi idi. Müsavat Partiyasının ikinci konqresində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə məcbur olub elan etmişdi ki, "höumət...kəndli məsələsində verdiyi vədi yerinə yetirmədi” və o, davam edirdi “biz bu məsələdə hələ də köhnə qanunları...Nikolayev qanunlarını rəhbər tuturuq”.^[75]

Qayda pozuntuları, rüşvətxorluq, sui-istifadə, spekulyasiyalar və s. kimi şeylər hökumət orqanlarında geniş yayılmışdı. Bütün bunlar da öz növbəsində siyasi skandallara yol açırdı. Məsələn Ticarət və Sənaye naziri M. Əsədullayevin neftin satışı ilə bağlı gizli razılaşmaya getməsi və sui-istifadəsi siyasi skandala səbəb oldu və Xoyskinin hökuməti istefa verərək Yusifbəylinin hökuməti quruldu.^[76][65]

Ölkədə hakim olan siyasi qeyri-sabitlik Müsavat, İttihad, Əhrar, sosialistlər, partiya üzvü olmayan insanlar arasındakı mübarizəni daha da sərtləşdirirdi. İttihadçılar və Xəlil Paşa, Rüfət bəy, Yaqub bəy kimi türk millətçi-hərbçiləri Sovet Rusiyası ilə ittifaq formalaşdırılmasının tərəfdarı idilər. Parlamentdə bitərəf üzvlərin lideri Behbud xan Cavanşir, eləcə də Müsavat Partiyasının üzvü Məhəmmədhəsən Hacınski də Rusiya ilə dostluq münasibətlərinin yaradılmasından tərəf idilər.^[77] Yusifbəylinin hökumətinin vəziyyəti buna görə də heç yaxşı deyildi. Çünki Xoyskinin rəhbərlik etdiyi qüvvələr anti-bolşevik mövqeni, Hacınskinin rəhbərlik etdiyi qüvvələr isə əksini müdafiə edirdilər.^[65]

Hökumətin xarici və daxili siyasəti partiyanın özünün sol qanadı tərəfindən sərt bir şəkildə tənqid edilməkdə idi.^[77] Bolşevik qəzet olan “Novy Mir” bu barədə bunları yazmışdı:^[78]

Müsavat Partiyası ölkədəki bütün nüfuzunu itirmişdir. O, hələ də hakimiyyətdədir, o, hələ də siyasətə yön verir, lakin artıq havadan asılı vəziyyətdədir, o, artıq əhalinin geniş kütlələrində heç bir dayağa sahib deyildir...Müsavat Partiyası artıq öz faydasını başa vurub..

Azərbaycan ordusu sıralarından fərarilik halları yayılmaqda idi və bolşeviklər bunun daha da geniş vüsət alması üçün çalışmaqda idilər.^[79] Hərb naziri Səməd bəy Mehmandarov Nazirlər Şurasının rəhbərinə bu barədə xəbərdarlıq da etmişdi:^[80]

Mən Bakı indi Cənubi Qafqaz bolşeviklərinin mərkəzinə çevrildiyi üçün onların Bakı qarnizonuna mənfi təsir etməsindən qorxuram.

Hərb Nazirliyi qeyd edilən problemin ortadan qaldırılması üçün baş nazirlikdən ordu bölmələrində yeni siyasi sistem lehinə təbliğatın gücləndirilməsi istiqamətində addımlar atılmasını istəyirdi.^[81]

Bakıya əlavə olaraq bolşevik təbliğatı qəzalardakı ordu bölmələrinə də təsir etməkdə idi. Sonralar Mirzə Davud HÜseynov bu barədə bunları yazmışdı:^[82]

Biz Lənkəran, Qarabağ və Quba qarnizonları daxilində təşkilatlara sahib idik.

10 mart 1920-ci il tarixli və Zaqatala dairəsi qubernatorundan Daxili İşlər Nazirliyinə göndərilmiş teleqramda mərkəzdən təcili şəkildə Qax, Zaqatala və Balakəndə oxu zallarının və yeməkxanaların qapadılması istənilirdi, çünki bu yerlər bolşevik təbliğatı mərkəzinə çevrilmişdi.^[82] Eyni zamanda bolşeviklərin Lənkəran Partiya Komitəsi şəhərdəki qarnizon daxilində 3 hücrə formalaşdıra bilmişdi.^[83] Belə bir fəaliyyət bir neçə birləşmədə narahatlığın meydana çıxması ilə nəticələnmişdi. Buna görə də, 1920-ci ilin martında V alayın bəzi əsgərləri üsyan qaldırmış ermənilərlə döyüşmək üçün Qarabağa getməkdən imtina etmişdilər.^[84] Hüseynovun bildirdiyinə görə bu alayda önmli birliklə bolşeviklər tərəfinə keçmişdi. Əldə olan materiallar əsasında çıxış edilərək bildirilir ki, bəzi komandanların özləri də bolşeviklərə simpatiya ilə yanaşmaqda idilər. Əliheydər Qarayab sonralar yazmışdı ki, hərb nazirinin müavini Əliağa Şıxlınski hökumətin siyasəti ilə razılaşmamaqda idi və buna görə də “bizim tərəfimizə keçmiş, bizə öz yardımını təklif etmişdi”.^[85] AXC işğal edilərkən Şıxlinski hökumətin bolşeviklərin zirehli qatarının irəliləməsinin qarşısını almaq üçün dəmiryolunu partlatmaq əmrini icra etməkdən imtina etmişdi.^[86]

Bolşeviklərin fəaliyyətinə və təbliğatına əlavə olaraq, üzvlərinin bir çoxunun əhalinin kasıb təbəqəsindən gələn ordudakı pis vəziyyətdə döyüş qabiliyyətinin aşağı enməsinə səbəb olurdu. Hərb naziri Mehmandarovun bildirdiyinə görə, orduya yalnız kasıblar gəlməkdə idi və o, “ordunun heç bir yerində xan, bəy kimi insanları” görməmişdi.^[87] Kasıblar soyuğa, aclığa və xəstəliklərə tab gətirə bilmirdi və ölərək Çəmbərəkənd qəbirstanlığına dəfn edilirdilər.^[88] O zaman Bakıda olmuş B. Baykov xatirələrində üstü-başı pis vəziyyətdə olan və ayaqları yalın əsgərləri Bakı küçələrində görmüşdü. Döyüş üçün nəzərdə tutulan atlar da dəri və sümükdən başqa bir şey deyildi.^[89]

1920-ci ilin başlanğıcında Azərbaycan ordusu özü dağılmağa başlamışdı.^[14] Aprel ayının ortalarında V Bakı alayının 1000 döyüşçüsündən yalnız 300-ü bölmədə qalmışdı. Eyni zamanda Quba alayında 400, I Süvari alayında 380, VIII Ağdaş alayında 400, II Qarabağ süvari alayında 250, Şəki süvari alayında təxminən 200 nəfər, Gəncə piyada alayında 400 nəfər döyüşçü qalmışdı.^[78] Bəzi qaynaqların bildirdiyinə görə, yaz ayları dövründə təxminnə 35 min əsgər erməni üsyanını yatırmaq üçün göndərilmiş olduqları Qarabağdan qaçmışdı. Bir çox yerdə əmrə tabe olmamaq və qiyam kimi hadisələr meydana çıxmışdı.^[89] General-mayor Həbib bəy Səlimovun bildirdiyinə görə, həmin zaman ordunun geridə qalmış hissələri yalnız kağız üzərində mövcud olmaqda idi.^[90]

1920-ci ilin əvvəllərində Azərbaycandakı communist təşkilatlar vahid partiyaya sahib deyildilər. Onlar daha güclü siyasi fəaliyyət üçün bir partiya halında birləşməyin labüdlüyünü düşünməkdə idilər. Lakin Hümmət Partiyasının menşevik və bolşevik qanadları arasındakı qarşıdurma onların sonuncu ayrılığının meydana çıxmasına səbəb oldu. Sol Hümmətçilər Ruhulla Axundovun rəhbərlik etditi azərbaycanlı SR-lər (Sosial İnqilabçılar) ilə birləşməyə çalışsalar da, onlarla da tam şəkildə razılığa gələ bilmədilər. Azərbaycanlı SR-lər öz millətlərinin yeganə təmsilçisi kimi yalnız azərbaycanlıların Azərbaycan Kommunist Partiyasının qurulmasında iştirak etmələrini müdafiə edirdilər. Ədalət Partiyasının üzvləri arasında münaqişənni bölünmə ilə nəticələnməsinin qarşısı da V. Naneişvili, Anastas Mikoyan və D. Bünyadzadənin müdaxiləsi ilə aradan qaldırıldı və ümumi konqresdə yeni Mərkəzi Komitə seçildi. Bu dövr ərzində birləşmə məsələsi bütün partiyaların görüşlərində müzakirə edilməkdə idi. SR-lər tədbirlərdən ədalətcəsinə uzaqlaşdırılan azərbaycan ziyalılardan da istifadə edilməsinə ehtiyyac olduğunu müdafiə edirdi. Müzakirə edilən əsas şeylərdən biri də Mart hadisələrinin əsil səbəbkarlarının kimliyi idi.^[91]

1920-ci ilin əvvəllərində Moskva Azərbaycanda milli təşkilatların ləğv edilməsini və hamısının bir kommunist partiyasında birləşdirilməsini əmr etdi.^[92] Yeni yaradılacaq partiya bölgədəki bütün etnosları birləşdirməli, türklər və müsəlmanlar arasındakı fərqlilikləri ortadan qaldırmalı idi.^[93] 1920-ci ilin 11-12 fevral tarixlərində Azərbaycankı kommunist təşkilatların Bakıda konqresi keçirildi. Nəticədə Azərbaycan Kommunist (Bolşevik) Partiyasının yaradılması elan edildi.^[94] Konqresdə Rusiya Kommunist Partiyasının, Hümmət Partiyasının və Ədalət Partiyasının hər birinin Bakı təşkilatlarından 30 nəfər, qəza təşkilatlarından isə ümumilikdə 30 nəfər iştirak etməkdə idilər.^[95] Konqres Bakı İşlər Klubunda pəncərələr qapadılaraq gizli şəkildə təşkil edilmişdi.^[96][91] Konqres Azərbaycan Kommunist Partiyası Qafqaz Diyar Komitəsinin bir hissəsi və onu özünün üst qurumu olaraq qəbul etdiyini qərara aldı. Eyni zamanda qətnamənin “hal-hazırki vəziyyət” adlı qismində Azərbaycan kommunistlərinin əsas hədəfi kimi işçilərin və kəndlilərin mövcud hökuməti devirməyə hazırlaşdırmaq üçün praktiki işlərə başlamaq qeyd edilmişdi.^[95][97][98]

Bu məsələ ilə bağlı qərbli və Sovet Azərbaycanı tarixçiləri arasında uzlaşmazlıq vardır. Sovet Azərbaycanlısı olan tarixçilər qərbli tarixçiləri tarixi faktları saxtalaşmdırmaqda ittiham edirdilər. Məsələn, bu məsələ ilə bağlı Firuz Kazımzadə qeyd edir:^[99]

...regional komitələrdən gələn etirazlara baxmayaraq, partiya nizamı pozularaq azərbaycanlı Qarayev, Sultanov, Axundov, Hüseynov və başqaları ayrıldılar və əlahiddə Azərbaycan Kommunist Partiyasını yaratdılar.

Bir başqa tarixçi Svyatoxovski isə bildirir ki, Müsavat hakimiyyəti altında bolşevik fəaliyyətinin davam etdirilməsi əslində ingilislərin müdaxiləsi nəticəsində liberal mühitin yaradılmasından qaynaqlanmaqda idi. O, iddia edir ki, azərbaycanlı kommunistlər rus partiyası içində əriməyə istəksiz yanaşırdılar. Ümumiyyətlə o, bütün bu prosesləri “rusiya mərkəziyyətçiliyi və azərbaycanlı separatçılığı arasında münaqişə” kimi təqdim edir.^[99]

Orduda xidmət edənlər daxilində naahatlıqlar olduğu üçün hökumət geniş səlahiyyətlər verdiyi polisə arxalanmaqda idi. Bakının polis rəisi Rüstəm bəy Mirzəyev polis rəislərinə vermiş olduğu göstərişdə kommunistlərin qanundan kəna toplantı və mitinqləri çoxaltmaları barədə məlumatı olduğunu, ancaq bu istiqamətdə hansısa müəyyənləşdirmə və ya xəbər vermə halının yaşanmadığını bildirmişdı. O, polis qurumlarından kommunistlərin bu istiqamətdə fəaliyyətlərini maksimuma qaldırmalarını, bu səpkidə toplantı keçirilərsə iştirakçıların nəzarətə alınmalarını və bu istiqamətdə ona dərhal məruzə edilməsini əmr etmişdi.^[100]

Bakının ələ keçirilməsindən bir ay əvvəl hökumət qüvvələri bolşeviklərə qarşı təzyiqləri intensivləşdirdilər. Bakının general-qubernatoru Tlexasın əmri ilə 22 fevral 1920-ci ildə bolşevik qəzeti olan “Novy Mir”in redaksiya binası möhürləndi və bir neçə işçisi həbs edildi.^[101] Bir neçə gün sonra Tlexas məruzəsində bolşeviklərin və “respublikaya düşmən olan bütün şəxslərin”onun tabeliyində olan əraziyə daxil olmaması üçün hansı tədbirləri görməsi ilə bağlı geniş məruzə ilə çıxış etdi.^[102] 9 mart tarixində “Azərbaycan Füqərası” adlı qəzeti qapadıldı.^[101] “Azərbaycan” qəzetinə verdiyi müsahibədə Daxili İşlər naziri Mustafa bəy Vəkilov bildirmişdi ki, “hökumət hansı formada olmasından asılı olmayaraq, bolşeviklərə kütlələr arasında iş aparmağa icazə verməyəcək”. O, bolşevikliyə qarşı amansız mübarizənin aparılacağına söz vermişdi.^[101] 10 mart tarixində o, Zəkəriyyə Balaxlinskinin həbs edilməsi barədə əmr verdi.^[103]

15 mart tarixində Dağıstanda həlak olan S. Kazıbekovun xatirəsinə həsr olunmuş mitinqin keçirildiyi Bakıdakı Mərkəzi Fəhlə Klubuna edilən hücum zamanı Dadaş Bünyadzadə, Qasım İsmayılov, Sumbat Fətəlizadə və başqaları da daxil olmaqla, 24 kommunist fəal həbs edildi.^[101][104] 18 martda isə, polislər tərəfindən həbs edilən və bir müddət sonra öldürülən Azərbaycan bolşeviklərinin döyüş təşkilatının rəhbərlərindən biri, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü Əli Bayramov idi. Onun cəsədi və kəsilmiş başı Xatisov zavodunun (sonralar leytenant Şmidt adına zavod) yaxınlığında, şəhərin bir işçi rayonunda tapıldı.^[105][106] Əli Bayramovun həbsi barədə xəbər cəsədi tapılmadan əvvəl şəhərə yayılmışdı. Daxili işlər naziri vəzifəsini icra edən Şəfi bəy Rüstəmbəyov və polis rəisi Rüstəm Mirzəyev, parlamentdə deputat Əliheydər Qarayevin sualına cavab verərək Bayramovun polis tərəfindən həbs olunmasını inkar etdilər.^[107] Prokuror Nəzərovun göstərişi ilə Bayramovun itməsi ilə bağlı cinayət işi açıldı və Bayramovun qətli üzrə istintaqın gedişinə nəzarət məqsədilə Ədliyyə Nazirliyi Rüstəmbəyovun nəzarəti altında xüsusi müşahidə işi açdı. Eyni ayda, üsyana hazırlıq işlərini genişləndirən Gəncə komitəsinin demək olar ki, bütün tərkibi həbs edildi.^[108] 25 martda daxili işlər naziri xarici işlər nazirinə müraciət edərək, həbs edilmiş bolşeviklərin Gürcüstan üzərindən Batuma planlı şəkildə göndərilməsi üçün təcili olaraq Gürcüstanın diplomatik nümayəndəsi ilə danışıqlara başlanılmasını xahiş etdi, çünki onları əyalətlərdə saxlamaq etibarlı olmadığına görə mümkün deyildi.^[109]

Bolşeviklərin Dağıstana keçməsinin və yenidən Azərbaycana qayıtmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görülürdü. Belə ki, Quba qəzasının rəisi Ağakişibəyov 1 aprel tarixli raportunda Bakı qubernatoruna qəzanın Yalama və Xəzri bölgələrində mühafizənin yaradıldığını və sərhəd mühafizəsi tədbirlərinin təşkil edildiyini xəbər vermişdi.^[110] 7 aprel tarixində Bakı vilayətinin hərbi general-qubernatoru paytaxtın polis rəisinə dəniz sahilindəki və yaxın adalardakı hərbi məntəqələri möhkəmləndirmək əmrini verdi və bu tədbirin "ən yüksək dövlət əhəmiyyəti"nə malik olduğunu vurğuladı.^[111] Çingiz İldırımın sözlərinə görə, hakimiyyət orqanları öz mövqelərini Bayılda, Şıxovda və Nargin adasında möhkəmləndirərək burada güclü müdafiə istehkamı yaratmaq niyyətində olduqlarını bəyan edirdilər.^[111] Bakıya polis qüvvələri cəmləşdirilirdi. 15 aprel tarixində daxili işlər naziri Gəncə, Şamaxı və Ağdam qəzasından paytaxta 100 nəfər mühafizəçinin göndərilməsi əmrini vermişdi.^[112]

20 martda sosialistlərdən olan əmək və kənd təsərrüfatı naziri Əhməd bəy Pepinov parlament iclasında Fəhlə Klubunun bağlanması və həyata keçirilən həbslərlə əlaqədar etirazını bildirdi. Hökumətin bu bəyanatı təcili müzakirə etmək təklifinə çoxluqla imtina cavabı verildikdən sonra Pepinov istefa verdi və 23 martda nazirlik səlahiyyətlərindən imtina etdi.^[113] Həmin gün Bakı Həmkarlar İttifaqı Şurası və Mərkəzi Fəhlə Konfransının Rəyasət Heyəti əmək naziri Pepinova məktub ünvanlayaraq fəhlə təşkilatlarının təqib edilməsinə etiraz etdi, bağlanmış binaların açılmasını və həbs edilmiş şəxslərin azad edilməsini tələb etdi.^[114] Kommunistlərin həbsləri səbəbindən ayın sonuna yaxın Sosialist fraksiyasının deputatları Nəsib bəyin rəhbərlik etdiyi Nazirlər Kabinetini dəstəkləməkdən imtina etdilər, bu isə "Hümmət" partiyasının son hərəkəti oldu, çünki partiya azsaylı siyasətçi xaricində demək olar ki, tamamilə yox olmuşdu və indi isə tamamilə dağıldı. Bir neçə həftə ərzində hümmətçilər bir-bir Kommunist Partiyasına qoşuldular və beləliklə, Azərbaycan marksistləri arasında olan bölünmə başa çatdı.^[115]

30 mart tarixində Fətəli xan Xoyski və Məhəmmədhəsən Hacınski arasında münasibətlərin kəskinləşməsi nəticəsində sonuncu hökumət tərkibindən çıxdı. Artıq 1 apreldə Nəsib bəyin hökuməti istefa verdi.^[116] Pepinovun ardınca 9 apreldə sosialistlərdən olan digər nazir Camo bəy Hacınski də istefa verdi.^[113] 15 aprel tarixində "Əhrar" partiyasından Aslan bəy Qardaşov koalisiyadan çıxdıqlarını və öz nümayəndələrini Nazirlər Kabinetindən geri çağırdıqlarını bəyan etdikdən sonra, müsavatçılar hökumətdə təcrid olundular.^[113] Parlamentin özündə müxtəlif partiyalar arasında gərgin debatlar başladı. "İttihad" partiyasının deputatları Sovet Rusiyası ilə hərbi ittifaqı dəstəkləyir və hətta kommunistlərə birlikdə çevriliş etməyi təklif edirdilər.^[117]

Formalaşdırılan Nazirlər Kabinetində liderliyi saxlamaq üçün "Müsavat" partiyası Hacınskinin namizədliyini irəli sürdü, onu "Əhrar" və "İttihad" dəstəklədilər. Bu namizədə qarşı olanlar isə parlament fraksiyasına güclü təzyiq göstərən "Müsavat"ın sağ qanadı idi.^[118] Hacınski bolşeviklərlə danışıqlara başladı və onlara nazir postları təklif etdi, lakin bu təklif rədd edildi.^[119]

1919-cu il oktyabrın 25-də keçirilən Ümumbakı Partiya Konfransında hakimiyyətin ələ keçirilməsi barədə qərar qəbul edildi.^[120] 1919-cu ilin sonlarında bolşeviklər tərəfindən yaradılan və Mirzə Davud Hüseynovun başçılıq etdiyi inqilab qərargahı silahlı üsyanın birbaşa hazırlığı ilə məşğul idi.^[121] Şimali Qafqazdan və Həştərxandan Bakıya qeyri-leqal yollarla pul və silahlar gətirilirdi. Məsələn, Bakı bolşevikləri 1920-ci ilin fevralında 5 milyon rubl almışdılar.^[122]

1919-cu ilin payızında Həmid Sultanov Bakının silah tədarükü üçün Tiflisə gizli şəkildə səfər etdi.^[123] O, böyük miqdarda silah (iki vaqon) aldı və Bakıya gətirdi. Türkmənbaşıda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra bolşeviklər Orta Asiyadan, Türküstan cəbhəsinin komandanlığından silah almağa başladılar. Təkcə 1920-ci ilin martında Türküstandan Bakıya üç yelkənli qayıq silahla gəlmişdi.^[83] Alınan silahlar Bakıdakı işçi məhəllələrində Hərbi Döyüş Qərargahı tərəfindən yaradılan bir neçə bazada saxlanılırdı. Xüsusilə 1-ci Bayılov küçəsində yerləşən 37 nömrəli evdə böyük miqdarda silah, partlayıcı maddələr, qiymətli əşyalar və s. saxlanılırdı.^[124] Bolşeviklərin Bakı bürosu Diyar Komitəsi Sergey Kirovun adına yazdığı bir məktubda üsyanın həyata keçirilməsi planı ilə bağlı bunları qeyd edirdi:^[125]

Biizm planımız belədir: biz hərbi bölmə işini gücləndirir, gizli şəkildə döyüş qüvvələrini təşkil edir və gözlə-gör yanaşmasını qəbul edirik. Bizim bütün hərəkətimiz Həştərxandan olacaq hücumla üst-üstə düşür hansıki bunsuz öz çıxışımızı təsəvvür edə bilmərik... Bizim təkcə Bakı şəhərində olan qüvvəmiz 20-30 min silahsız şəxsdir. Muğan düzündə silahlı şəkildə 8-10 min şəxs vardır...Yelizavetpol quberniyasının əhalisi inqilabi əhval-ruhiyyədədir.Eyni əhval-ruhiyyə Bakı quberniyası əhalisi arasında da hiss edilməkdədir. Çevriliş zamanı bu qüvvələr bizim tərəfimizdə olacaqdır. Biz...2500 tüfəng, güllə, bomba, revolver və s.-ə sahibik

7 mart tarixli Kirovun RKP(b) MK-ya göndərdiyi teleqramında Antanta tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınmasından sonra hökumətin bolşeviklərə qarşı basqılar həyata keçirdiyi və onların indi gizli fəaliyyət göstərdikləri bildirilirdi; bununla belə, Diyar Komitəsinin plenumunda Qırmızı Ordu Petrovska yaxınlaşarkən və donanma Bakıya doğru hərəkət edərkən yerli qüvvələrlə Azərbaycanda çevriliş həyata keçirmək mümkün olacağına ümid etdiyi qeyd edilirdi.^[126] Qeyd etmək lazımdır ki, Kirov özü də çevrilişin hazırlanmasında iştirak edərək, Bakı bolşeviklərinə işçilər, maliyyə vəsaitləri, silah və sursat göndərərək kömək edirdi. Azərbaycanın bolşeviklərinin vəziyyəti barədə RKP(b) MK-ya məlumat verəndən iki gün sonra, 9 martda, Kirov Mikoyanın adına məktub göndərərək Bakıdakı silahlı dəstələr və XI Qırmızı Ordu arasında birgə fəaliyyət üçün bir sıra təkliflər irəli sürdü.^[127] Ayın sonunda, 30 martda, Dağıstan RKP(b) vilayət komitəsinin katibi və Dağıstan İnqilab Komitəsinin sədr müavini B. P. Şeboldaev Azərbaycan parlamentinin deputatı, menşevik Qarayevdən teleqram aldı. Orada belə məlumat verilirdi:^[128]

Bakıda yaxın günlərdə çevrilişə hazırlaşırıq. Əməliyyatlara başlamazdan əvvəl Azərbaycanın fəhlə və kəndlilərinə yürüşümüzün məqsədi ilə bağlı müraciət yayacağıq.

Mart ayında Azərbaycan hakimiyyəti bolşeviklərin hərbi təşkilatının izinə düşə bildi və onun Bakı qərargahının tutulması zamanı polisin əlinə bir sıra mühüm sənədlər keçdi.^[129] 30 martda "Azərbaycan" qəzeti ("Bolşevik qiyamının üzə çıxması" başlığı ilə), 2 apreldə isə Tiflisin "Gürcüstan" qəzeti ("Bakıda bolşevik qiyamı") bəzi sənədləri nəşr etdi.^[130] "Azərbaycan" qəzetinə görə, hakimiyyət bolşeviklərin Bakıda və bütövlükdə Azərbaycanda hazırladığı üsyan barədə məlumat əldə edə bilmişdi.^[129] Bu sənədlər üsyanın hazırlanmasının gedişi haqqında ətraflı məlumatlar verir. Bolşeviklər partiya üzvləri arasında silah gəzdirə bilənlərin siyahıya alınmasını, siyahıya alınanların hərbi hazırlıq ixtisası ilə kateqoriyalara bölünməsini, həmçinin dəstələrin formalaşdırılmasını, komandirlərin təyin edilməsini və s. zəruri hesab edirdilər. Bundan əlavə, ayrı-ayrı dəstələrin rəisləri və siyasi komissarları üçün öz rayonlarında və döyüş sahələrinin ətrafında düşmən qüvvələrinin vəziyyətini öyrənmələri və hər bir dəstədə silahsız döyüşçülərin ehtiyat qüvvəsini ayırmaları, onları səfərbərliyə hazır vəziyyətdə saxlamaları barədə təkliflər var idi.^[131]

1920-ci il aprelin 22-də Rusiya Kommunist (Bolşevik) Partiyasının (RKP) Qafqaz bürosunun və Azərbaycan Kommunist Partiyası (AKP) Mərkəzi Komitəsinin təcili iclasında, XI Qızıl Ordunun nümayəndələrinin iştirakı ilə, 27 aprel tarixində Azərbaycan hökumətinə hakimiyyəti təhvil vermək tələbi ilə ultimatum göndərmək qərarı qəbul edildi.^[132] Türkiyədə və digər müsəlman ölkələrində arzuolunmaz nəticələrin qarşısını almaq məqsədilə, AKP nümayəndələri XI Qızıl Ordunun qərargahından qoşunların üsyan başlayandan sonrakı 24 saat ərzində Azərbaycan ərazisinə daxil olmayacağına dair təminat aldılar.^[115]

24 apreldə RKP Qafqaz bürosu, AKP Mərkəzi və Bakı komitələri Bakının partiya təşkilatında hərbi vəziyyət elan olunması haqqında qərar qəbul etdilər. Bu qərara əsasən, Bakı rayonunun partiya təşkilatının dərhal tam döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirilməsi elan olundu. Ali partiya idarəetmə və komandanlıq funksiyaları formalaşdırılan döyüş qərargahına həvalə olundu və onun sərəncamına AKP Mərkəzi Komitəsi, Bakı Komitəsi və bütün rayon komitələri keçdi, onların təşkilati fəaliyyəti müvəqqəti dayandırıldı. Qərar ilə partiya üzvlərinin hamısını səfərbər elan etdi və onlara döyüş qərargahının bütün təlimat və əmrlərinə tabe olmaq əmr edildi. Bundan əlavə, hər bir partiya üzvü yerində olmalı və istənilən vaxt partiya və döyüş təşkilatları tərəfindən qeydiyyata alınmağa hazır olmalı idi. Qərara əsasən, döyüş qərargahının üzvlərinə həvalə olunan vəzifələrdən yayınmaq, gizlənmək və tapşırıqları yerinə yetirməkdə gecikmək xəyanət və satqınlıq hesab olunurdu və cəza tədbirləri görülürdü.^[133] Həmin vaxt AKP Mərkəzi və Bakı Komitələrinin orqanı olan “Yeni dünya” qəzetinin qeyri-leqal nömrəsi “Müsavatın bəy-xan hökumətini devirməyə çağırış”, “Yaşasın Sovet hakimiyyəti!” və “Yaşasın Sovet müstəqil qırmızı Azərbaycan!” kimi şüarlarla çıxmışdı.^[134]

Aprelin 25-də isə hökumət mətbəəsində silahlı üsyan günü ilə bağlı qeyri-leqal olaraq kommunist bəyanatları, vərəqələr və plakatlar çap olundu.^[135] Aprelin 26-da səhər Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi və RKP Qafqaz bürosunun təcili iclası keçirildi. İclasda üsyana rəhbərlik etmək üçün operativ qərargah yaradıldı (qərargahın tərkibi: Mirzə Davud Hüseynov, İ.İ. Dövlətov, E.A. Kvantaliani, Viktor Naneyşvili, Həmid Sultanov və İ.N. Çikaryov). Üsyanın hərbi-əməliyyat rəhbərliyi iki mərkəzdə həyata keçirilirdi — əsas qərargah Gimnaziya küçəsindəki (indiki Lev Tolstoy küçəsi) 101 nömrəli evdə, şəhər qərargahı isə Cümə məscidinə yaxın Şahlar döngəsindəki 36 nömrəli evdə yerləşirdi.^[136]

1920-ci ilin yanvar ayının əvvəllərində Sovet Rusiyasının Xarici İşlər üzrə Komissarı Georgi Çiçerin AXC-in XİN rəhbəri Fətəli xan Xoyskiyə bir nota göndərdi. Notada Çiçerin AXC-ni Rusiya Vətəndaş müharibəsinə cəlb etmək üçün ona Ağ Qvardiyanın rəhbəri Anton Denikinə qarşı ittifaq təklif edirdi. Xoyski Çiçerinin təklifini rədd etdi.^[137][138]

İkinci notada Çiçerin Azərbaycan hökumətinə təklifi rədd etdiyinə görə diplomatik dildə hücum edirdi. Fevral ayının əvvəllərində bu notaya Fətəli xan tərəfindən yazılmış cavabda bu istiqamətdə danışıqlar üçün ilk başda Azərbaycanın suverenliyinin tanınmasının gərəkdiyini bildirdi. Çiçerin cavabında tanınma məsələsindən bəhs etməməklə, Xoyskinin cavabının rədd etmə anlamına gəldiyini bildirdi.^[139]

Azərbaycan kommunistləri üsyana hazırlaşarkən, Cənubi Rusiyanın ağqvardiyaçı qoşunlarını Don və Şimali Qafqazda məğlub etmək üzrə olan Qızıl Ordu Azərbaycanla sərhədə yaxınlaşırdı. Mart ayında Kirov Rusiya Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə məlumat verərək, Azərbaycan kommunistlərinin Qızıl Ordu və donanma qüvvələrinin yaxınlaşması ilə birlikdə üsyan təşkil edib, üsyan edən işçilər və kəndlilərin dəstəyi ilə Müsavat hökumətini devirməyi planlaşdırdıqlarını bildirmişdi.^[140]

1920-ci ilin yazına qədər Sovet Rusiyası keçmiş imperiya ərazisində yaranmış üç qeyri-sovet dövlətinin – Polşa, Finlandiya və Estoniyanın müstəqilliyini tanımışdı. Bu dövrdə dağılmış imperiya ərazisində bir neçə güc mərkəzi mübarizə aparırdı: cənub-şərqi Ukraynada Maxno qüvvələri fəaliyyət göstərirdi, ağqvardiyaçılar Krımı müdafiə edirdilər, Kareliyada isə ağ qvardiyaçı finlərə qarşı müharibə davam edirdi. Xüsusi diqqət isə Polşa cəbhəsinə yönəlmişdi. Martın 6-da Polşa qoşunları Belarusiyada hücuma keçərək Mozır və Kalinkoviçi ələ keçirdilər. 12-ci və 14-cü Qızıl Ordu hissələrinin Ukraynada başladığı hücumlar, eləcə də Mozırı geri almaq üçün edilən dörd cəhd uğursuz oldu.

Mart ayında bolşevik rəhbərliyi arasında Azərbaycan məsələsinin güc yolu ilə həll edilməsinə yönəlmiş kurs üstünlük təşkil etməyə başladı. Bununla belə, hətta Vladimir Lenin müəyyən şübhələr keçirirdi. Sovet-Polşa münasibətlərinin gərginləşməsi onu əməliyyatın məqsədəuyğunluğu barədə düşünməyə vadar etdi. Eyni zamanda o, diplomatik dialoqun davam etdirilməsinin mümkünlüyünü də müzakirə edirdi. Lenin 11 martda Lev Trotskiyə yazdığı məktubunda sual edirdi:^[141]

Xan Xoyski hər nə qədər mübahisə aparsa da, danışıqlara ciddi ehtiyac duyur. Əgər bütün qüvvələri Polşa və Finlandiyaya yönəltməli olsaq və əgər nefti sülh yolu ilə əldə etmək mümkün olsa, müharibəni təxirə salmaq lazım olmazdımı?

Leninin Sovet-Polşa gərginliyinə görə Cənubi Qafqazda genişmiqyaslı və ya uzunsürən mübarizədən çəkinməsi fikrinə baxmayaraq, A. Marşalın fikrincə, Qərb cəbhəsində hərbi əməliyyatların perspektivi Sovet Rusiyasının neftə olan təcili ehtiyacını ortaya qoydu və bu səbəbdən o, 17 martda Bakıda hökumətin devrilməsi üçün çevrilişin təşkilinə icazə verdi.^[142] Rusiyalı tarixçi V. M. Muxanovun fikrincə, Qızıl Ordunun Şimali Qafqazda uğurla irəliləməsi barədə Qafqaz cəbhəsindən gələn nikbin xəbərlər Lenini bu variantın düzgün olduğunu düşünməyə vadar etdi.^[141] Həmin gün, 17 martda, Lenin Qafqaz cəbhəsi Hərbi İnqilab Şurasının üzvləri İvar Smilqa və Serqo Orconikidzeyə teleqram göndərdi:^[143]

Bakı bizim üçün olduqca, olduqca vacibdir. Bütün səyləri buna yönəldin, amma bəyanatlarda mütləq diplomatik olun və yerli sovet hakimiyyətinin möhkəm qurulmasına tam əmin olun. Eyni şey Gürcüstana da aiddir, lakin onunla daha ehtiyatlı davranmağı məsləhət görürəm.

Bu əsnada Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvlərinin sayı artmaqda idi. Üzvlərin sayı 1920-ci ilin aprelində 4 min nəfərə çatmışdı.^[144] Bir çoxları respublikanı xilas etmənni yeganə yolu kimi bolşeviklərə təslim olmağı görürdülər. Xüsusən həmin zaman daxili işlər naziri olan Məhəmmədhəsən Hacınski aktiv şəkildə bu ideyanı müdafiə edirdi.^[145] Nazirlər Kabinetində daha az mərkəzi vəzifəyə təyin edildikdən sonra da Hacınski sovetlərə neft satmaq da daxil olmaqla rusiyayönlü iqtisadi fəaliyyətlərin dəstəkıənməsini davam etdirdi.^[144]

Müəyyən hərbi bölmələri Qafqazdan Polşa cəbhəsinə göndərmək lazım idi, çünki oradakı vəziyyət pisləşmişdi. Buna görə Bakı əməliyyatının planı müzakirə olunmurdu, daha çox bu əməliyyata cəlb olunacaq qüvvələrin sayı müzakirə mövzusu idi. 21 martda Hərbi İnqilab Şurasının sədri Lev Trotski birbaşa əlaqə vasitəsilə Qafqaz cəbhəsinə əlavə qüvvələrin göndərilməsi ilə məşğul olan Stalinlə əlaqə saxladı. Trotski Novorossiysk və Qroznının alınması ilə əlaqədar olaraq "sizdən üç piyada diviziyası və üç süvari diviziyası götürülməsi planlaşdırılır. Sizə yalnız naviqasiya açıldıqdan sonra əlavə qüvvələr göndərilə bilər", - dedi və sual verdi: "belə şəraitdə Bakı əməliyyatını həyata keçirərək onu saxlamağı mümkün hesab edirsinizmi? Azərbaycanın Gürcüstan tərəfindən dəstəklənməsi ehtimalını nəzərə alın".^[146] Stalin cavab verdi ki, Polşa üzərinə Qafqaz cəbhəsində olan altı diviziyanı göndərmək olar və "qalan qüvvələrlə Bakı bölgəsini asanlıqla saxlamaq olar. Gürcülər onlara neytrallıq vəd edəcəyimiz halda təhlükəli deyillər".^[147]

Həmin vaxta qədər 11-ci Qızıl Ordu Dağıstana yaxınlaşmışdı və orada ağqvardiyaçılarla dağlı üsyançılar arasında döyüşlər davam edirdi. Burada fəaliyyət göstərən türk generalı Nuri-paşa 21 mart gecəsi Dağıstandan Azərbaycana qaçdı.^[148] Həmin vaxt Qarabağda vəziyyət gərginləşdi. 22-dən 23 mart gecəsinə keçən vaxt, Novruz bayramı qeyd olunarkən, erməni silahlı dəstələri qəfil olaraq Şuşa, Əsgəran və Xankəndidəki Azərbaycan qarnizonlarına hücum edib, onları hazırlıqsız yaxalamağa çalışdılar.^{[149] [150]} Azərbaycan hökuməti üsyanı yatırmaq üçün ölkənin əsas silahlı qüvvələrini Qarabağa göndərdi.^[151][145]

Azərbaycan qoşunları Qarabağda üsyanı yatırmaqla məşğul olduqları vaxt Dağıstan uğrunda mübarizə son mərhələyə çatdı. 1-ci Dərbənd Sovet polku və ləzgilərin üsyançıları 25 mart gecəsi Dərbəndə hücum edərək şəhəri ələ keçirdilər və daha sonra Petrovsk limanına doğru irəlilədilər. Şimal — Temirxan-Şura cəbhəsində hücuma keçən üsyançılar 26 martda cəbhəni yardılar və ertəsi gün Petrovskdan cənubda olan Temirxan-Şuranı ələ keçirdilər. Şəhərin şimalında isə 11-ci Qızıl Ordu 28 martda Xasavyurta daxil oldu. Birləşmiş Qızıl Ordu və üsyançı qüvvələri 30 martda Petrovskı işğal etdilər. General D. P. Draçenkonun qoşunları gəmilərə mindi və Bakıya doğru hərəkət etdilər. XI Qızıl Ordu hissələri Azərbaycan sərhədinə çatdı.^[152][153]

Bu kontekstdə akademik Püstəxanım Əzizbəyovanın qeydlərini də qeyd etmək lazımdır. O, Sovet Rusiyasının partiya-dövlət rəhbərliyinin Karl Marksın dünya inqilabı ideyasını mənimsədiyini və Rus inqilabını inkişaf etmiş ölkələrdəki (Almaniya, Fransa, İngiltərə) inqilablarla əlaqələndirdiyini vurğulayırdı. O, Buharinin sözlərini belə gətirirdi: "…hər bir proletar dövləti qırmızı müdaxilə hüququna malikdir", çünki "Qızıl Ordunun genişlənməsi sosializmin, proletar hakimiyyətinin və inqilabın yayılması deməkdir".^[154] Azərbaycan inqilab proseslərini inkar etmədiyini qeyd edən Əzizbəyova bu nəticəyə gəlirdi:^[154]

Oktyabr inqilabı ilk növbədə rus inqilabı idi. Daha sonra, Ağ Ordu ilə mübarizə zamanı inqilab, Sovet hakimiyyəti simasında, keçmiş imperiyanın ucqarlarına yayıldı. Azərbaycanda da belə oldu, Zaqafqaziyada da belə oldu.

Dağıstanda Qızıl Ordu hissələrinin yerdəyişməsi və yeni qüvvələrin toplanması başladı. 11-ci Qızıl Ordunun komandanı M.K. Levandovski və ordunun İnqilabi Hərbi Şurasının üzvü K.A. Mexanoşin tərəfindən 2 aprel tarixində verilən əmrə əsasən, korpus komandiri Smirnova bəzi hərbi hissələri bir yerdən digərinə, o cümlədən Port-Petrovskdan Dərbəndə, həmçinin 34-cü süvari diviziyasının 7-ci süvari briqadasını əlavə olaraq 7-ci süvari diviziyasının sərəncamına keçirmək tapşırılmışdı. Eyni əmrdə 49-cu diviziyanın və Terek qrupunun Port-Petrovsk istiqamətində hərəkət etməsi, Nesterovskinin isə Smirnovun korpusu ilə birlikdə öz qoşunlarını Dağıstanda yerləşdirməsi əmr olunurdu. Gözlənilirdi ki, ayın ortalarına qədər Temirxanşuraya 39-cu diviziya, Kuryşko süvari diviziyası, 2-ci və 32-ci diviziyalar gələcək.^[155]

15 aprel tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının xarici işlər xalq komissarı Georgi Çiçerinə nota göndərmişdir. Cavabsız qalan notada deyilirdi:^[156]

Hazırda Rusiya sovet hökumətinin əhəmiyyətli hərbi qüvvələrinin Dağıstan sərhədlərində – Dərbənd bölgəsində cəmləşməsi müşahidə olunur. Azərbaycan hökuməti sovet hökumətinin niyyətlərindən xəbərdar olmadığından, bu bölgələrdəki qoşunların cəmləşməsinin səbəbləri və məqsədləri barədə təcili məlumat verilməsini xahiş edir.

11-ci Qızıl Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası və Bakıya müdaxilə planları. 11-ci Qızıl Ordunun İnqilabi Hərbi Şurası hesab edirdi ki, Qızıl Ordunun Azərbaycan ərazisinə daxil olacağı təqdirdə, müsavatçılara kömək üçün gürcü menşevikləri gələcək.^[157] Orconikidze belə bir təhlükənin mövcud olduğunu 5 aprel tarixində Leninə teleqrafla bildirmişdi.^[157] Daha ciddi təhlükə isə ingilis-amerikan müdaxiləsi ola bilərdi. Buna görə də ordunun hissələri ilə Bakıdakı silahlı üsyanın eyni vaxtda həyata keçirilməsi üçün gözlənilməz zərbə vurmaq lazım idi. 21 aprel gecəsi saat 3-də Qafqaz Cəbhəsinin komandanlığı XI ordunun və Volqa-Xəzər hərbi donanmasının komandanlığına Bakıya hücum barədə direktiv verdi. Bakı quberniyasının ərazisini ələ keçirmək əməliyyatını 27 aprel tarixində Yalama-Bakı stansiyası istiqamətində desant dəstəyi ilə başlamaq və beş gün ərzində neft mədənlərini zədələmədən başa çatdırmaq əmr olunurdu.^[158]

21 aprel 1920-ci ildə Tuxaçevski XI Qızıl Orduya və Volqa-Xəzər hərbi donanmasına Bakıya hücumu ehtiva edən aşağıda verilmiş direktiv ünvanladı:^[159]

Azərbaycanın əsas qüvvələri ölkənin qərbində məşğuldurlar. Bizim kəşfiyyatımıza görə, Yalama-Bakı stansiyasını yalnız kiçik azərbaycanlı qüvvə qorumaqdadır. Qəbul edilmiş direktivlərə uyğun olaraq əmr edirəm:

1. XI Qızıl Ordunun komandanı 27 aprel tarixində Azərbaycan sərhədini keçəcək və sürətli bir hücumla Bakı quberniyasının nəzarətini ələ alacaqdır. Yalama-Bakı əməliyyatı 5 günə bitməlidir. Süvari dəstələri Kürdəmir civarındakı Zaqafqaziya dəmieyollarını qorumaq üçün göndərilməlidir.

2. XI Ordu Abşeron yarımadasına yaxınlaşarkən [Xəzər] donanmanın komandanı Raskolnikov Ələt stansiyası yaxınlığında kiçik birliyin quruya çıxardacaqdır. Bu birlik əmrləri XI Ordu komandanlığından alacaqdır. Bütün tanker donanmasından istifadə edərək Bakıya nəzarəti ələ keçirmək üçün tez bir reyd keçirin, neft yataqlarına hər hansı zərərin qarşısını alın.

22 aprel tarixində 39-cu süvari alayı Bakıya gəlmiş 15 nəfəri həbs etdi. 7-ci süvari diviziyasının qərargahında dindirilən bu şəxslər aşağıdakıları bildirdilər: Bakı dənizdən möhkəmləndirilmiş, Nargin adasında ağır artilleriya qurulmuş və Həştərxandan sovet donanmasını gözləyirlər. Həmçinin onlar İşçi Klubunun bağlanması, bir neçə üzvün həbs edilməsi, işçilərin silah anbarının aşkar edilməsi barədə məlumat verdilər və Bakının işçilərinin sovet ordusunu səbirsizliklə gözlədiklərini bildirdilər.^[160]

Bir gün sonra Hacınski yeni hökumət qurmağın mümkün olmadığını bildirdi.^[161] 23 aprel tarixində Qafqaz Cəbhəsinin komandanlığı tərəfindən yeni direktiv verildi. Bu direktivdə 11-ci ordunun əsas vəzifəsinin yalnız Bakı quberniyasını ələ keçirmək deyil, Azərbaycanın bütün ərazisini zəbt etmək olduğu əmr edilirdi. 24 aprel tarixində baş dəmir yol döyüş sahəsinin rəhbəri vəzifəsinə M.G. Yefremov təyin edildi və ona 11-ci ordunun bütün zirehli qatarları, desant dəstəsi və digər qoşunlar tabe edildi.^[162] Ertəsi gün onu Port-Petrovskda İnqilabi Hərbi Şuraya çağırdılar və burada ona zirehli qatarlarla Bakıya hücum etmək, "dəniz limanına daxil olmaq və düşmən dəniz artilleriyası ilə döyüşə girmək" əmri verildi.^[163] Bu əməliyyatın hazırlığı məxfi saxlanıldı və bəzi istisnalar xaricində bütün əmrlər şifahi şəkildə verilirdi.^[162] Yefremovun xatirələrinə görə, əməliyyatın icrası çətin idi.^[164] O vaxt malyariyanın tüğyan etdiyi dövrdə, 11-ci Qızıl Ordu hissələri beş gün ərzində gündə 40 km məsafə qət etməklə dağlıq, susuz, az məskunlaşmış, ərzaq və yemin kasad olduğu ərazidən keçməli idi.^[165][164] Orconikidze və Kirovun rəhbərlik etdiyi İnqilabi Hərbi Şura mövcud çətinlikləri nəzərə alaraq, zirehli qatarları qəfil olaraq desant dəstəsi ilə birlikdə Bakıya və dəniz limanına göndərib Azərbaycan hökumətini iflic etmək qərarına gəldi.^[164]

25 aprel tarixli №52 döyüş əmri 26 aprel axşamından etibarən qoşunlara elan edildi.^[164] İnqilabi Hərbi Şura bütün qoşunlara, zirehli qatarların və desant dəstəsinin istisna olmaqla, 27 aprel sübhündə hücuma keçmək əmri verdi.^[164] Yefremovun başçılıq etdiyi zirehli qatar dəstəsi üçün vaxt göstərilməmişdi, lakin İnqilabi Hərbi Şura ona 27 aprel tarixində, ordunun ümumi hücumundan əvvəl istənilən vaxt zərbə vurmaq hüququ verdi.^[164] 26 aprel tarixində, Azərbaycan-Dağıstan sərhədindəki zirehli qatar qrupunun qərargahına Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin nümayəndə heyəti gəldi. Onların arasında Qəzənfər Musabəyov, Həbib Cəbiyev, Anastas Mikoyan və digərləri var idi.^[166] Həmin gün 11-ci Qırmızı Ordunun qərargahı Petrovskdan Dərbəndə köçürüldü. Həmin günün axşamına qədər 11-ci ordunun yenidən qruplaşdırılması tamamlandı və onun bütün hissələri başlanğıc mövqelərini tutdular.^[167]

27 aprel sübhü Port-Petrovskdan S.A. Monastrıyov və L.K. Grauding-Grauds adlı pilotın idarə etdiyi təyyarə havaya qalxdı. Onlara qarşıdakı əməliyyatda iştirak edəcək zirehli qatar qrupunun marşrutu üzrə kəşfiyyat aparmaq tapşırılmışdı. Həmçinin, 11-ci Qızıl Ordu hissələrini qabaqlayıb Bakıya enmək, şəhərin inqilabi fəhlə təşkilatları və şəxsən Əliheydər Qarayev ilə əlaqə qurmaq onların vəzifəsi idi.^[168]

11-ci Qırmızı Ordunun Dağıstanda cəmləşdirilən hissələri üç piyada diviziyası (20-ci, 28-ci və 32-ci), ayrı-ayrı olan amma əməliyyat üçün birləşdirilmiş diviziya (iki piyada və bir süvari briqadası) və 2-ci süvari korpusundan ibarət idi. Sonuncu korpus iki süvari diviziyası və bir süvari briqadasından (7-ci və əlahiddə süvari diviziyaları, Taman süvari briqadası) ibarət idi.^[169]

11-ci Qırmızı Ordu birləşmələrinin sərəncamında 6 zirehli qatar qrupu var idi: "III İnternasional", "Timofey Ulyantsev", "Qızıl Dağıstan", "Qızıl Astraxan", "Stepan Razin" və "Qırmızı Əsgər".^[169] Aksay çayında dəmir yolu körpüsünün zədələnməsi səbəbindən bəzi zirehli qatarların köçürülməsi mümkün olmadı, buna görə də hücumda yalnız dörd zirehli qatar iştirak edə bildi.^[170] Nəticədə qarşıdakı əməliyyat üçün "III İnternasional", "Timofey Ulyantsev", "Qızıl Dağıstan" və "Qızıl Astraxan" zirehli qatarları hazırlandı.^[171] "III İnternasional" zirehli qatarının göyərtəsində iki rotadan ibarət desant dəstəsi yerləşirdi. Amerikalı müəllif G. L. Roberts 1920-ci ilin aprelində Türkiyə Kommunist Partiyasının üzvlərindən ibarət olan bir neçə kiçik bölmədən ibarət olan türk Qızıl Ordusu həqiqətən də Azərbaycana müdaxilədə iştirak etməsinin mümkünlüyünü qeyd edirdi.^[172]

1920-ci il aprelin 15-nə qədər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusu, 11-ci Qızıl Ordunun qərargahının kəşfiyyat məlumatlarına əsasən, təxminən 30 min süngü və qılıncdan ibarət idi.^[173] Həmin dövrdə Azərbaycanın ordusunun böyük hissəsi (20 min nəfər) Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində cəmləşmişdi.^[174] Mütəşəkkil hissələr bir piyada diviziyası (beş polk) — təxminən 12 min süngü — və bir süvari briqadası (iki polk) — təxminən 2 min qılıncdan ibarət idi.^[173]

Bundan əlavə, nizamsız qoşun dəstələri də mövcud idi.^[173] Bundan əlavə təxminən 3 min nəfər isə Bakı qarnizonunu təşkil edirdi. Paytaxtda piyada polku, kursant məktəbi (təxminən 500 nəfər) və polis ehtiyat batalyonu (2 min nəfər) yerləşirdi.^[173] Azərbaycan ordusunun sərəncamında 2 zirehli qatar, 6 zirehli avtomobil, 5 təyyarə və s. var idi.^[174]

Dağıstanla sərhədin yaxınlığında, Samur çayı ərazisində, Qubada, Qusarda və Xudat stansiyasında 2 zirehli qatarla birlikdə 3 min nəfərlik qüvvələr yerləşirdi. Birbaşa sərhəddə isə jandarma divizionu dayanırdı.^[132] General G. Kvinidzenin xatirələrinə görə, sərhədi keçməzdən əvvəl Samur çayı boyunca dağlardan dənizə qədər təxminən 15-20 verst uzunluğunda müdafiə xətti mövcud idi; körpü isə bolşeviklərin nəzarətində idi. Həmin müdafiə xəttini isə yalnız bir batalyon qoruyurdu və ona gürcü polkovnik Tumanışvili rəhbərlik edirdi.^[175]

İşğaldan bir gün əvvəl, rayon fəhlələri, müsavatçıların neft mədənlərini yandırmaq ehtimalına qarşı onların mühafizəsini təşkil etdilər. İşğalı planlayan baş qərargahın göstərişi ilə, 26 aprel tarixində bir qrup kommunist Gəncə-Bakı teleqraf xəttinin naqillərini kəsdi.^[176] Bu, Gəncədən Azərbaycan ordusu hissələrinin çağırılmasının qarşısını almaq məqsədi daşıyırdı. 27 aprel gecəsi dəmir yolu işçiləri Keşlə stansiyası (Bakıdan 6 km şimalda) ilə Biləcəri qovşaq stansiyası (Bakıdan 14 km şimalda) arasındakı dəmir yolunu sökdülər. Bu addım müsavatçıların Bakıda olan hissələrini XI Qızıl Orduya qarşı göndərməmələri üçün atılmışdı. Düşmənin geri çəkilmə yollarını kəsmək məqsədilə, Keşlə stansiyası ərazisindəki körpünün yanında 450 fəhlədən ibarət bir dəstə yerləşdirildi.^[177]

Həmin gecə Bakı limanının rəisi və hərbi limanın müavini Çingiz İldırım Hərbi Dəniz Donanmasının gəmilərinə sursat çatdırılmasını təşkil etdi. Bundan sonra o, liman idarəsinə qayıdaraq, öz yoldaşlarını və fəhlə paltarı geyinmiş bir qrup artilleriyaçını götürdü. Gəmilərə gedərkən onları türk zabiti və əsgərləri dayandırdı, lakin onlar tez bir zamanda silahsızlandırıldı və limana gətirildi. Donanmanı Bayılda yerləşən sahil batareyalarının atəşindən qorumaq məqsədilə İldırım bir neçə döyüşçü ilə birlikdə AXC-in bütün sahil artilleriyasını ələ keçirdi və onu Nargin adasında yerləşən artilleriya ilə əlaqəsini kəsdi. 27 aprel səhəri İldırımın dəstəsi gözlənilmədən Bakı junker məktəbinə hücum edərək bütün kursantları silahsızlaşdırdı. O, həmin gün səhər Bayıl fəhlələri ilə birlikdə ilk şəhər polis məntəqəsini və Bayıldakı sursat anbarını ələ keçirdi. Üsyançılar hərbi limanı tamamilə ələ keçirdilər və Bayıl həbsxanasında saxlanılan bütün siyasi məhbusları, o cümlədən Dadaş Bünyadzadə və Sumbat Fətəlizadəni azad etdilər.^[178][179] Bütün gəmilərdən üçrəngli bayraqlar çıxarıldı və onların yerini Sovetlərin qırmızı bayraqları aldı.^[178] Səhər saat 10-da Çingiz İldırımın komandanlığı altında hərbi donanma Bakı buxtasına daxil oldu və gəmi toplarını hökumət və parlament binalarına tuşladı.

27 aprel səhərindən etibarən gizli silah anbarlarından fəhlə dəstələrinə silah və sursat paylanmağa başlandı. Nikoley (sonradan Kommunist) küçəsində, Krasnovodsk və Birja küçələrinin (indiki Səməd Vurğun və Üzeyir Hacıbəyov küçələri) kəsişməsində, eləcə də Sadova küçəsində (indiki Niyazi küçəsi) və Bayıl hərbi limanında yerləşən silah anbarları fəhlə dəstələri tərəfindən ələ keçirildi. Silahsız fəhlələr dərhal silahlandırıldı, silahlar yük maşınları ilə şəhərin müxtəlif rayonlarına paylandı. Küçələrdə fəhlə və tələbələrdən könüllü döyüş dəstələrinə yazılma aparılırdı.^[180]

Üsyan başladıqda Azərbaycan rəhbərliyi Tiflisdəki Britaniya ali komissarı Lyuka zəng edərək, Gürcüstan hökumətinə müraciət edərək qoşun göndərməklə yardım göstərilməsi təklifini irəli sürməsini və Ermənistanı Qarabağda hərbi əməliyyatları dayandırmaq üçün təzyiq göstərməsini xahiş etdi. Lyuk yardımla bağlı məsələni müzakirə etmək üçün Fransanın və İtaliyanın nümayəndələrini, gürcü nazirlərini və Tiflisdəki Azərbaycan diplomatik nümayəndəsini dəvət etdi.^[181]

Bakıdakı hadisələr sürətlə inkişaf edirdi. Gün ərzində üsyançılar dəmir yolu stansiyasını, poçtu, teleqrafı, radio stansiyasını, bəzi polis bölmələrini və s. ələ keçirərək oraları nəzarət altına aldılar.^[182] Ən vacib nəqliyyat və rabitə obyektlərinin işçi dəstələri tərəfindən ələ keçirilməsi nəticəsində hökumət xarici dünyadan tamamilə izolyasiya edildi, bu isə ona bölgələrdə yerləşən sadiq hərbi hissələrdən vaxtında kömək istəməyə imkan vermədi.^[183] Həmkarlar İttifaqının göstərişi ilə Bakı telefon stansiyasının işçiləri mərkəzi qərargahın sənaye və zavod rayonları ilə kəsintisiz əlaqəsini təmin etdilər.^[184]

Bolşevik təbliğatının təsiri altında "Yardım Alayı" üsyançıların tərəfinə keçərək Bakının bir neçə məhəlləsini ələ keçirdi. Onun döyüşçüləri Azrevkomun ixtiyarına zirehli maşın verdilər, eləcə də ingilis və polyak missiyaları ilə gedən qatarı saxladılar.^[181] Vağzal bölgəsində 5-ci artilleriya batareyası və atlı dəstə üsyançılara birbaşa döyüşsüz təslim oldu.^[183] Axşama doğru üsyançılara Azərbaycan ordusunun 7-ci Şirvan piyada alayı da qoşuldu.^[181][183] Fəhlə patrulları xidməti yerinə gedən zabitləri saxlayaraq onları hərbi nişanlarını çıxarmağa məcbur edirdi.^[185] Hərbi naziri S. Məhməndarov, yaranmış vəziyyəti və Bakı garnizonu üçün ümidin olmamasını anlayaraq, habelə XI Qırmızı Ordunun hissələrinin sərhədi keçdiyini (bu, üsyanla eyni vaxtda baş verdi) nəzərə alaraq qan tökmək istəmədi. O, müvəqqəti icraçı qərargah rəisi, general-mayor Əbdülhəmid Qaytabaşı ilə birgə 237 saylı əmr imzaladı ki, "hərbi idarə, qərargah, idarə, müəssisə və təsisatlar üzrə işlər yeni hakimiyyətə təhvil verilənə qədər indiki vaxta qədər olduğu kimi davam etdirilsin".^[186]

Həmid Sultanov, AKP Mərkəzi Komitəsi, RKP Bakı bürosu və "fəhlə konfransı"nın rəhbərliyi adından Azərbaycan hökumətinə hakimiyyətin təslim edilməsi barədə ultimatum təqdim etdi. Günorta saat 12:00-da bolşeviklərdən ibarət nümayəndə heyəti, Sultanovun rəhbərliyi ilə, Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi, RKP Bakı bürosu və "fəhlə konfransı" rəhbərliyi adından parlamentə və hökumətə bolşevik partiyasının hakimiyyətini 12 saat ərzində təslim etməsi barədə ultimatum təqdim etdi.^[187][188] Sultanov daha sonra, ultimatum təqdim edərkən Kazımovun (Spaskaya küçəsi, № 11/5) mənzilində hökumət nümayəndələri ilə baş tutan söhbəti barədə bəzi xatirələr yazmışdır.^[189] O, yazırdı ki, “parlament üzvləri o qədər heyrətlənmişdilər ki, bir neçə dəqiqə ağızlarını açıb bir söz belə deyə bilmədilər. Daha sonra parlamentin sədri ultimatumun mətni oxuyanda Ağamalıoğlu yerindən qışqırdı: "Vəssalam!" Bazar bağlandı!”.^[188] Bir az sonra, Xəzər dənizi hərbi donanmasının gəmiləri, "Ərdahan" Ərdəhan kanoner gəmisi ilə birlikdə axşam saat 7:00-da dənizdə sıralandılar və qırmızı bayraqlar qaldırdılar.^[190] Artıq Qırmızı Donanmanın Azərbaycan Sovetinin komandiri Çingiz İldırım tərəfindən ikinci ultimatum verildi və əks halda atəş açmaqla hədələndi.^[191]

Ultimatumun müzakirəsi üçün parlamentin iclasından əvvəl Hacinski, Rəsulzadə, Qara bəy Qarabəyov, Aslan bəy Səfikürdski və Aslan bəy Qardaşovdan ibarət bir komissiya yaradıldı. Qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Müsavat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü Şəfi bəy Rüstəmbəyli Yusifbəylinin də iştirakı ilə dar çevrədə təşkil edilən iclasda bəzi deputatların Bakını tərk edərək Gəncəyə getməsini və orada müqavimət təşkil etməyi təklif etdi. Lakin onun təklifi iştirak edənlər tərəfindən dəstəklənmədi. Saat 20:45-də parlamentin təcili iclası açıldı və müzakirə ediləcək yeganə məsələ hakimiyyətin təslim edilməsi ilə bağlı ultimatum oldu. Müzakirədən əvvəl hərbi naziri Məhməndarov parlament üzvlərinə silahlı müqavimətin mümkün olmadığını bildirdi. Rəsulzadənin tələbi ilə xalqın xəbərdar olması üçün açıq parlament iclası keçirilməsi qərara alındı.^[192] Ultimatumun mətni oxunduqdan sonra baş nazir Hacınski ultimatumun şərtlərini qəbul etməyi təklif etdi və Ağamalıoğlu ("Hümmət"), Qarabəyov ("İttihad"), Səfikürdski (Sosialist bloku), Qardaşov ("Əhrar") tərəfindən dəstəkləndi. Hətta Rəsulzadə ultimatumun şərtləri ilə razılaşmasa da, "Müsavat" partiyası əksəriyyətin fikrini qəbul etməyə məcbur oldu.^[192] Ağamalıoğlu xatirələrində yazırdı:^[193]

Parlament dolu idi. İlk olaraq Saniyev, təsdiqləyərək, təslim olmağın zəruriliyini sübut edirdi. İkincisi, bolşeviklərə belə qansız şəkildə təslim olmaqdan təəssüf keçirən Məhəmməd Əmin digərləri istəmədiyi halda müqavimət tərəfdarı olmadığını ifadə etdi. Sonra mən danışıqlar apardım və çox sərt bir şəkildə dedim ki, "Heç kim heç bir müqavimət göstərməyə cürət etməyəcək, heç kim şəhəri dağıntıya uğratmağa və günahsızların qanını boşuna axıtmağa cürət etməyəcək. Heç bir damcı qan da [axıdılmayacaq]. Və nə üçün? Hakimiyyətin dəyişməsi baş verir və Yusifbəyli, Xoyski və digər yaramazlar və parazitlər hakimiyyətdən gedir, onların yerini isə fəhlə və kəndlilərin maraqlarını müdafiə edən Nərimanov, Mirzə Davud və başqaları alacaq. Kimsə müqavimət göstərməyə cürət edəcəkmi... Tələsin - vaxt qiymətlidir.

Saat 11:00-da səsvermə keçirildi. Nəticələrə əsasən, parlament 1 nəfərin əleyhinə, 3 nəfərin bitərəf və 3 nəfərin səsvermədə iştirak etmədiyi halda, əksəriyyətin səsi ilə Azrevkom-a hakimiyyətin verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Müvafiq sənəd parlamentin sədrinin müavini Məmməd Yusif Cəfərov və katibin direktoru M. Vəkilov tərəfindən imzalandı.^[192] Sənəddə hakimiyyətin verilməsi üçün aşağıdakı şərtlər qeyd olunurdu:^[194]

• Sovet hakimiyyəti altında Azərbaycanın tam müstəqilliyi qorunub saxlanacaq;
• Azərbaycan Kommunist Partiyası tərəfindən yaradılmış hökumət müvəqqəti orqan olacaq;
• Hər hansı xarici təzyiqlərdən asılı olmayaraq, fəhlə, kəndli və əsgər deputatları soveti, ən yüksək qanunverici orqan olaraq, son idarəetmə formasını müəyyən edəcək;
• Yalnız məsul vəzifədə olan şəxslər əvəz olunacaq, dövlət qurumlarının işçiləri öz yerlərində qalacaqlar;
• Yeni hökumət hökumət və parlament üzvlərinin həyat və mülklərinin toxunulmazlığını təmin edəcək;
• Müvəqqəti hökumət bütün tədbirləri görəcək ki, Qırmızı Ordu Bakıya döyüşərək daxil olmasın;
• Yeni hökumət Azərbaycanın əsarət altına alınmasına çalışan bütün xarici qüvvələrə qarşı mübarizə aparacaq.

Parlament 23:25-ə qədər 2 saat 40 dəqiqə iclas keçirdi.^[195] İclasın bitməsindən dərhal sonra Ağamalıoğlu avtomobillə kommunistlərin qərargahı olan Çəmbərəkəndə yollandı.^[96] 1920-ci il aprelin 28-də saat 2:00-da parlament rəsmi olaraq dağıldı.^[195] Hərbi naziri Məhməndarov son əmrində hərbi qulluqçulara xidmətlərinə görə təşəkkür edərək, Azərbaycan ordusunun əsgərlərinin və zabitlərinin "yeni hakimiyyətdə də bizim üçün dəyərli olan Azərbaycanın xeyrinə eyni sadiqlik və igidliklə xidmət edəcəyinə" əmin olduğunu bildirdi.^[186] Eyni gecə Azrevkom və AKP Mərkəzi Komitəsinin üzvləri keçmiş parlamentin binasına köçdülər.^[96] AKP Mərkəzi Komitəsi V. İ. Leninə Moskvaya teleqram göndərərək bildirdi ki, "Müsavat" partiyasının hökuməti devrilmişdir və ölkədə yeganə səlahiyyətli hakimiyyət orqanı olan "Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi" (Azrevkom) 6 nəfərdən ibarətdir: Nəriman Nərimanov, Mirzə Davud Hüseynov, Qəzənfər Musabəyov, Həmid Sultanov, A. Alimov və Əliheydər Qarayev.^[196] Azrevkom teleqramda qeyd olunduğu kimi, "kəndli, fəhlə və əsgər deputatları sovetlərinin qurultayı çağırılana qədər mövcud olacaq"dı. Azərbaycaın Müvəqqəti İnqilab Komitəsi iclasında Nərimanov, İldırım, Sultanov, Qarayev, Musabəyov, Hüseynov, Bünyadzadə, Vəzirov, Alimovdan ibarət Nazirlər Sovetinin (hökumət) yaradılması barədə qərar qəbul etdi.^[197]

Əməliyyatın ərəfəsində, Azərbaycanın sərhədində, Samur çayı üzərindəki körpünün yaxınlığında Sovet zirehli qatarları yerləşmişdi: "III İnternasional", "Timofey Ulyanov" (Tereşçenko komandanlığında), "Qırmızı Dağıstan" (Polovinkin komandanlığında) və "Qırmızı Astraxan" (Boqdanov komandanlığında). Qırmızı ordu əsgərləri ilə birlikdə zirehli qatarların üstündə Azərbaycan Kommunist Partiyasının rəhbərləri də var idi. Zirehli qatarlar qrupuna ümumi komandanlığı M. G. Yefremov həyata keçirirdi. Sərhəddəki vəziyyətlə bağlı o, xatirələrində yazmışdır:^[198]

Körpünün üstündə gündüz saatı iki nəfər növbə çəkirdi. Körpünün ortasında - bizim tərəfdən iki, düşmən tərəfdən isə iki əsgər dayanmışdı. Növbətçilər arasında körpünün ortasında qalın tel çəkilmişdi ki, bu da sərhəd xətti hesab olunurdu. Növbətçilər bir-birinə bəzən söz atır, daha çox da söyüş söyərək, bir-birinə (əgər hər ikisi bir dildə - türkcə ya da rusca danışa bilsəydi) hansı hökumətin daha yaxşı, kasıblar üçün daha faydalı olduğunu sübut etməyə çalışırdılar.

Musabəyovun xatirələrinə görə, saat 3:00-də (27 aprel) Yefremov "İrəlilə" əmri verdi.^[199] Zirehli qatarların hərəkəti iki qrupda həyata keçirilirdi: birinci qrup "III İnternasional" və "Qırmızı Dağıstan"dan ibarət idi, ikinci qrup isə "Timofey Ulyanov" və "Qırmızı Astraxan"dan ibarət idi. İkinci qrup zirehli qatarların yerləşdiyi yerdə uzun mənzilli artilleriya vardı ki, onun vəzifəsi birinci qrup zirehli qatarları dəstəkləmək və düşmən gəmiləri ilə mübarizə aparmaq idi.^[200] İlk olaraq "III İnternasional" zirehli qatarı irəliləyərək sərhədi keçdi, ardından "Qırmızı Dağıstan" gəldi. Beləliklə, "III İnternasional" zirehli qatarı, azərbaycanlı kommunistlərin parlamentə ultimatum təqdim etməsindən 12 saat əvvəl sərhədi keçmişdi.^[201] Qızıl Ordunun sərhədi keçməsi xəbəri azərbaycanlı kommunistlər üçün gözlənilməz oldu, xüsusən də rusların 24 saat gözləmək vədini yerinə yetirmədiyi aydın oldu.^[115]

Samur körpüsünə çıxan "III İnternasional" zirehli qatarı sərhəddə quraşdırılmış tel maneəsini aşaraq düşmən ərazisinə daxil oldu.^[202] Yefremovun xatirələrinə görə, onun meydana çıxması AXC tərəfində çaşqınlıq yaratdı. AXC döyüşçüləri müqavimət göstərməyə çalışdı, lakin bu, zirehli qatardakı desant dəstəsi tərəfindən dəf edildi. Azərbaycan sərhədçiləri ilə döyüş 10 dəqiqə davam etdi; burada "bir-birinə yaxın məsafədən atəş açılır, süngü ilə saplayır, əlbəyaxa döyüşürdülər".^[203] Sovet zirehli qatarlar qrupunun hərbi komissarının müavini P. A. Druqanov xatirələrində yazmışdır ki, Yefremov dağılan qarnizonu gördükdə zirehli qatarın damına qalxıb geriyə çəkilənlərə bağırdı: "Sovet hakimiyyəti gəldi! Kim Bakıda bizimlə olmaq istəyirsə, platformalara dırmaşsın!".^[204] İrəlilədikcə, zirehli qatarlar yolda azərbaycanlı atlıların eskadronunu pulemyot atəşi ilə dağıtdı.^[205] 27 aprel saat 4:00-da zirehli qatarların arxasınca XI Qızıl Ordunun əsas qüvvələri sərhədi keçdi.^[206]

Xüsusi olaraq ayrılmış bir qrup rabitəçi körpü yaxınlığındakı postun növbəti möhkəmləndirilmiş mövqe – Yalama stansiyası ilə birləşdirən kabelləri kəsdi. Bu ərazidə Azərbaycan piyada polkuna məxsus 8 pulemyot və iki 48-lik haubitsa ilə təchiz olunmuş möhkəmləndirilmiş mövqelər var idi. Stansiya yaxınlığında Azərbaycan qüvvələri ilə sovet zirehli qatarları arasında döyüş başlandı. Musavatçılar ön zirehli qatarın qarşısına sürətlə gələn bir lokomotiv buraxaraq toqquşmaya səbəb olmağa çalışdılar. Lakin zirehli qatarın atdığı uğurlu mərmi lokomotivi məhv etdi. Zirehli qatarın atəş dəstəyi ilə desant dəstəsi hücuma keçdi və Yalama stansiyasını ələ keçirdi, bununla bərabər düşmənin bütün texnikasını da qənimət götürdü.^[205] İki saatlıq döyüşdə desant komandiri Nemkin^[207] də daxil olmaqla 6 qırmızı ordu əsgəri^[208] həlak oldu. Daha 8 Qırmızı Ordu əsgəri yaralandı.^[208]

Yalama stansiyasının ətrafında gedən döyüş zamanı rabitəçilərin bir qrupu düşmənin cinahını dolanaraq Xudat stansiyasına gedən kabelləri kəsdi və bu hərəkət sovet qoşunlarının hücumunu gözlənilməz etdi. AXC hərbi bölməsi bu qəfil hücuma hazır deyildi və müqavimət göstərə bilmədi. Azərbaycan hissələri zirehli qatarların ağır artilleriya atəşinin altında təlaşla geri çəkilərək on müxtəlif kalibrli silah və digər hərbi ləvazimatları atıb mövqeləri tərk etdilər.^[205][209]

Hacıqabul dəmir yolu stansiyası yaxınlığında baş verən hadisələr zamanı isə, Hacıqabul stansiyasından sovet zirehli qatarlarına qarşı azərbaycanlı kapitan, knyaz S.F. Lordkipanidzenin komandanlığı altında olan zirehli qatar irəlilədi. Bu zirehli qatar iki top və 14 pulemyotla təchiz olunmuşdu. Ləcət keçidində qısa bir artilleriya duelindən sonra Azərbaycan zirehli qatarı geri çəkildi. Sovet zirehli qatarlarının komandiri, AXC zirehli qatarının geri çəkilməsindən istifadə edərək, sovet zirehli qatarlarının irəliləyişini təhlükəsiz şəkildə davam etdirmək qərarına gəldi. Azərbaycan zirehli qatarı geri çəkildikdən sonra onun heyəti körpünü yandırdı və dəmir yolunun keçidini söküb ələ keçirdi. Zirehli qatar uzaqlaşan kimi dəmiryolçular yanğını söndürdülər və keçidi sürətlə bərpa etdilər.^[210]

Azərbaycanın hərbi naziri Səməd bəy Mehmandarov qərb cəbhəsinə, yəni Azərbaycan ordusunun əsas hissələrinin yerləşdiyi əraziyə təcili teleqram göndərdi:^[211]

Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum edib, irəliləyirlər, Xudatı ələ keçiriblər, vəziyyət kritikdir. Qazaxdan və Gəncədən Qızılburuna hər biri 500 süngüdən az olmayan iki batalyon göndərməyi əmr edirəm.

Bundan başqa, Azərbaycan hökuməti 1919-cu ildə bağlanan hərbi-müdafiə sazişinə əsasən, menşevik Gürcüstana kömək üçün müraciət etdi. Lakin gürcü rəhbərliyindən heç kim bu müqavilənin şərtlərini yerinə yetirmək niyyətində deyildi.^[212] Gürcüstanın baş naziri Noy Jordaniya xüsusi iclasda belə bildirdi:^[213]

27 aprel tarixində Azərbaycan hökuməti bizə bildirdi ki, bolşevik qoşunları sərhədə yaxınlaşıb və bizdən hərbi yardım istəyib. Biz sual verdik: Azərbaycan xalqı bolşeviklərlə mübarizə aparmaq istəyirmi və bu mübarizəni öz üzərinə götürəcəkmi? Belə olduğu təqdirdə biz müqaviləyə əsasən və siyasi, mənəvi baxımdan kömək etməyə borcluyuq...bolşeviklər sürətli qatar kimi irəliləyirlər, döyüşsüz, deməli, Azərbaycanın razılığı ilə [irəliləyirlər].

A.S. Avalov qeyd edirdi ki, "gürcü-azərbaycan hərbi ittifaqı sadəcə bir kağız parçası idi".^[214]

Saat 22:00-da "III İnternasional" zirehli qatarı Nasosnaya stansiyasına, yarım saat sonra isə Xırdalan stansiyasına daxil oldu.^[215] Xırdalan yaxınlığında Baku–Yalama və Baku–Gəncə dəmir yollarını birləşdirən körpünü qoruyan möhkəmləndirilmiş mövqe var idi. Burada "III İnternasional" zirehli qatarı ilə knyaz Lordkipanidzenin zirehli qatarı arasında yenidən döyüş baş verdi.^[215] Döyüş "III İnternasional"ın zirehli qatarının atəşi knyaz Lordkipanidzenin qatarının Bakıya doğru geri çəkilməsi ilə başa çatdı. Bakıya çatdıqda isə qatar Zavokzalnı rayonunun fəhlə döyüşçüləri tərəfindən silahsızlaşdırıldı.^[215]

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Müvəqqəti İnqilabi Komitəsinin "İzvestiya" qəzetinin məlumatlarına əsasən, 27 aprel axşamı Bakıda gərgin mühitin hökm sürdüyü müşahidə olunurdu. Şəhərin küçələri insanlarla dolu idi. Sovet qoşunlarının yaxınlaşması və onların Xaçmaz stansiyasını tutması xəbəri şəhərdə sürətlə yayılmışdı.^[216] Sovet zirehli qatarları Biləcəriyə yaxınlaşarkən Azərbaycan hökuməti hakimiyyəti kommunistlərə təhvil verdi. Azərbaycan İnqilabi Komitəsi Sovet Rusiyasına belə bir teleqram göndərdi:^[187]

Hər kəsə, hər yerə. Moskva, Leninə. Bakı şəhərinin inqilabi proletariatının və Azərbaycan kəndlilərinin iradəsi ilə hakimiyyətə gələn Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi keçmiş Müsavat hökumətini xalqın xəyanətkarı və ölkənin müstəqilliyinin düşməni elan edir, Antanta ilə və Sovet Rusiyasının digər düşmənləri ilə hər cür əlaqələri kəsir. Xarici və daxili əks-inqilabın birləşmiş dəstələrinin təzyiqinə təkbaşına tab gətirmək iqtidarında olmadığı üçün Azərbaycan İnqilab Komitəsi Rusiya Sovet Respublikasının hökumətinə dünya imperializminə qarşı birgə mübarizə aparmaq məqsədilə qardaşlıq ittifaqına girməyi təklif edir və dərhal Qırmızı Ordu bölmələrinin göndərilməsi ilə real kömək göstərilməsini xahiş edir.

Mikoyan, Fəhlə Teatrında keçirilən mitinqdə çıxış edərkən, Biləcəri yaxınlığında 9 saatda baş verən sonuncu döyüş də daxil olmaqla, üç dəfə düşmənin zirehli qüvvələri ilə qarşılaşmalı olduqlarını bildirmişdi. P. A. Druqanovun xatirələrinə görə, “III İnternasional” zirehli qatarı 27 aprel gecəsi saat 11-də Biləcəri stansiyasına çatmış və Azərbaycan hökumətinin Tiflisə çəkilmə yolunu kəsmişdi.^[217][218] Musabəyov qeyd edir ki, Biləcəri 28 aprel gecəsi saat 2-də onların nəzarətinə keçdi.^[219] Azərbaycan İnqilabi Komitəsinin "İzvestiya" qəzetinin 29 aprel tarixli məlumatına görə, zirehli qatarlar Biləcəri stansiyasına səhər saat 3:30-da çatdılar.^[220]

1920-ci il 28 aprel tarixində XI Qırmızı Ordunun zirehli qatarı Bakıya daxil oldu. Yefremov, Mikoyan, Musabəyov, Kamo və digər şəxslər bu hadisənin iştirakçıları idi. Biləcəri stansiyasının tutulmasından sonra, komandanlığa Gəncə istiqamətindən iki Azərbaycan zirehli qatarının yaxınlaşdığı xəbəri gəldi. Mikoyan iki sovet zirehli qatarını onların qarşısına göndərdi, digərləri isə Keşlə stansiyası vasitəsilə Bakıya doğru irəlilədilər.^[215] Musabəyovun xatirələrində qeyd edilir ki, Biləcəridə daha da irəliləməyi müzakirə edən iclas keçirildi. Tezliklə, Bakı istiqamətində bir qatarın hərəkət etdiyi xəbəri gəldi və gözləmək qərarı alındı. Yarım saat sonra qatar yerinə çatdı və onun heyəti Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəti təhvil verdiyini bildirdi.^[219]

27 aprel gecəsi saat 12-də zirehli qatarlar dəstəsinin komandiri və komissarı XI Qızıl Ordunun İnqilab Hərbi Şurasına raport göndərdilər:^[221]

Tapşırığınız uğurla yerinə yetirildi, Bakı 1920-ci il 27 aprel gecəsi saat 12-dən etibarən Azərbaycan işçi və kəndlilərinin əlinə keçdi.

Zirehli qatarların irəliləyişi o qədər sürətli olmuşdu ki, XI Qırmızı Ordunun qərargahı onların Bakıya çatması haqqında raportu aldıqda əvvəlcə buna inana bilmədi. Yefremov xatırlayır ki, "qərargah rəisi dəfələrlə telefon xətlərinə yaxınlaşıb dəqiqləşdirmək məcburiyyətində qaldı ki, qatar dəstəsi sağ-salamatdır və raport doğrudan da onların qərargahından gəlir".^[222]

XI Qızıl Ordunun Hərbi İnqilab Şurası zirehli qatar dəstəsinin rəisi və komissarının raportunu aldıqdan sonra Orconikidze Moskvaya V. İ. Leninə teleqram göndərdi:^[215][221]

27-dən 28-nə keçən gecə saat 2-də Bakıda hakimiyyət Azərbaycan İnqilab Komitəsinə keçdi və Sovet Respublikası elan olundu. Saat 4-də zirehli qatarlarımız irəlilədi.

XI Qırmızı Ordunun komandanlığından Moskvaya da belə bir məlumat göndərilmişdi:^[215]

Azərbaycan Sovet Hökumətinin xahişinə əsasən, zirehli qatarlarımız Bakıya daxil olub. Hər iki respublikanın birgə qüvvələri ilə ittifaq imperializminin quldurlarından neft xəzinəsini müdafiə edəcəyimizə ümid edirik. Rus işçiləri və kəndlilərini daha bir Sovet Respublikası ilə salamlayırıq.

28 aprel, səhər saat 4-də “III İnternasional” zirehli qatarı Bakı stansiyasına daxil oldu.^[215][6] Qatarın üzərində Mikoyan, Musabəyov, Cəbiyev, Baba Əliyev və başqaları vardı.^[223] Onlar dərhal keçmiş parlament binasına yollandılar.^[219] 29 aprel tarixində "Pravda" qəzeti Bakıda Sovet hakimiyyətinin qurulması haqqında məlumat verdi.^[224] Elə həmin gün Türküstan cəbhəsinin komandanı Mixail Frunze "üsyan edən bakılı işçilərin" silahlandırılması üçün “Avstraliya” kreyseri və desant dəstəsinin Bakıya göndərilməsi əmrini verdi.^[225]

May 1920-ci ildə Bakıda dəmiryolu stansiyasında XI Ordunun əsgərləri və komandirləri arasında Kirov, Mikoyan, Orconikidze və Levandovski də iştirak edirdi. XI Qırmızı Ordunun komandanı M. K. Levandovski zirehli qatarların ardınca Bakıya gəldi. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin güclü dayaq bazasına malik olmadığını nəzərə alaraq, o, buraya tüfəngçi və süvari bölmələrinin gəlişini sürətləndirməyi əmr etdi. 28-ci tüfəngçi diviziyasının komandiri N. A. Nesterovski ilə birbaşa xətdə danışan M. K. Levandovski deyirdi:^[222]

Bakıda Sovet hakimiyyəti bərqərar olub. İnqilab Komitəsinin real gücü yoxdur. Vəziyyət ordunun bölmələrinin əmrlə nəzərdə tutulan rayonlara ən sürətli şəkildə irəliləməsini tələb edir. Buna görə də, 32-ci diviziyanın rəisinə və general Smirnova bildirin: bütün süvarilər təcili şəkildə əmr olunan rayona gedib, piyadalar da sürətlə hərəkət etsin.

30 aprel tarixində 24-cü tüfəngçi diviziyanın 244-cü polku Bakıya daxil olan ilk qüvvə oldu, daha sonra isə 32-ci tüfəngçi diviziyasının və Həştərxanda formalaşmış 290-cı müsəlman tüfəngçi polkunun bölmələri gəldi.^[226] Həmin gün döyüşdə həlak olan Qırmızı Ordu əsgərlərinin dəfn mərasimi keçirildi və onların qalıqları Azadlıq meydanında dəfn edildi.^[227]

Bakı limanına Volqa-Xəzər donanması gəldi,^[228] burada "Qars" və "Ərdahan" silahlı qayıqları, “Astarabad” və “Göytəpə” xəbər gəmiləri, “Oryol” və “Araz” nəqliyyat vasitələri və bir sıra kiçik gəmilər donanmaya daxil edildi ki, bu da Volqa-Xəzər donanmasını gücləndirdi.^[229] Bundan dərhal sonra respublikanın dəniz qüvvələrinin komandanının əmri ilə Volqa-Xəzər donanması Xəzər Hərbi Donanması adlandırıldı və onun rəhbərliyinə F. F. Raskolnikov təyin edildi.^[230]

Sovet zirehli qatarları Bakı istiqamətində hərəkət edərkən, 2-ci süvari korpusu Qusar, Quba, Şamaxı və Kürdəmirə doğru irəliləyərək qərbdən əməliyyatı təmin edirdi və beləliklə, Müsavat ordusunun Gəncəyə çəkilmə yollarını kəsirdi.^[228] 27 aprel saat 4:00-da 7-ci süvari diviziyası Məhərrəmkənd-Yaraq-Qazmalar bölgəsində Samur çayını keçdi və XI Qızıl Ordunun Azərbaycan ərazisində işğal etdiyi ilk yaşayış məntəqəsi olan Qullar kəndini ələ keçirdi.^[231] A. M. Xmelkovun diviziyasının hissələri döyüşə girdi, daha sonra Qusar yaxınlığında Quba piyada polkunu mühasirəyə alaraq silahsızlaşdırdı.^[232][205] Qusar qarnizonu döyüşsüz təslim oldu.^[231]

2-ci süvari korpusunun hissələrindən ardınca 32-ci piyada diviziyasının alayları irəliləyirdi.^[231] Saat 16:00-da 38-ci süvari alayı Qubanı işğal etdi.^[231] Mərkəzdən irəliləyən 39-cu süvari alayı şəhərə saat 18:00-da daxil olaraq 38-ci süvari alayı ilə birləşdi.^[231] Quba döyüşsüz XI Qızıl Ordunun nəzarətinə keçdi, bu zaman Azərbaycan ordusunun 6 zabiti və 60 əsgəri əsir alındı,^[231] qənimətlər arasında iki dağ topu da vardı. Saat 19:00-da 40-cı süvari alayı Quba yaxınlığında Toçadı kəndini ələ keçirdi.^[231] 27 aprel ərzində 7-ci süvari diviziyası tərəfindən 31 zabit və təxminən 600 əsgər əsir alındı.^[231]

28 aprel tarixində Dəvəçi kəndi nəzarətə keçdi.^[231] Böyük Qafqaz dağ silsiləsindəki Xaldan aşırımını keçən diviziya, 29 aprel tarixində dağlıq Astarxanbazar kəndini ələ keçirdi və sonra qüvvələrini Şamaxı və Ağsu istiqamətinə yönəltdi.^[187][232] 30 aprel tarixində diviziya Şamaxıya daxil oldu. Demək olar ki, hər yerdə Azərbaycan ordusunun əsgərləri kütləvi şəkildə Qızıl Ordunun əsgərlərinə təslim olurdular və 30 aprelə qədər onların sayı 5 min nəfəri keçdi.^{[233][231][234]}

Sovet hakimiyyətinin qurulduğu ilk günlərdən etibarən şəhər və qəzalarda yerli hakimiyyət orqanları – kənd, sahə və qəza inqilab komitələri (revkomlar) yaradılmağa başlandı. 28 aprel səhəri Səməd Ağa Ağamalıoğlu Azrevkomun (İnqilab Komitəsinin) iqamətgahından Gəncə, Qazax, Tovuz, Şamaxı, Lənkəran və digər qəzalara zəng edərək Bakıda çevrilişin baş verməsini və burada Sovet hakimiyyətinin qurulmasını bildirdi.^[235] Bakıda baş verən hadisələrdən xəbər tutan Gəncə qəza komitəsi həmin gün F. Əliyevin rəhbərliyi ilə quberniya revkomunu yaratdı və qubernatora hakimiyyəti təhvil verməsi üçün ultimatum təqdim etdi. 29 aprel axşamı qubernator Xudadat bəy Rəfibəyov hakimiyyətin Gəncə quberniyasında Revkoma təhvil verilməsi haqqında aktı imzaladı.^[236] 28 aprel günorta saatlarında "Timopey Ulyantsev" zirehli qatarı Kürdəmir stansiyasına çatdı və axşam Yevlaxı işğal etdi, bu isə ölkənin mərkəzi rayonlarını Qarabağ və Şəki-Zaqatala zonası ilə birləşdirirdi.^[237][231]

Zirehli qatarlar Gəncəyə yaxınlaşarkən onların yolunu kəsməyə çalışan müsavatçılardan ibarət dəstə ilə böyük döyüşə girdilər.^[233][238] 1 may tarixində sovet zirehli qatarları və 28-ci piyada diviziyasının desant bölmələri Gəncə stansiyasını və şəhərin dəmiryol bölgəsini ələ keçirdi.^[231][232] Ertəsi gün 2-ci süvari korpusunun və Taman süvari diviziyasının polkları şəhərə və ətraf rayonlara nəzarəti ələ keçirdi.^[239] Gəncədən cənuba doğru irəliləyən XI Qırmızı Ordunun hissələri Zurnabad-Yelenendorf-Hacıkənd bölgəsini tezliklə ələ keçirərək Kiçik Qafqaz dağlarına qədər çatdı.^[239] 30 aprel tarixində Şəmkir qəzasında kommunist hücrəsi Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu elan etdi. Zəyəm kəndində Səlim Əliyevin sədrlik etdiyi qəza Revkomu formalaşdırıldı.^[235] 3 may tarixində Azrevkomun qərarı ilə Azərbaycanın bütün qəza mərkəzlərində Revkomların yaradılması qərara alındı.^[240]

XI Qırmızı Ordunun komandanı M. K. Levandovski 2 may tarixli əmri ilə 2-ci süvari korpusuna Azərbaycan-Gürcüstan sərhədinə nəzarəti ələ keçirməyi tapşırdı və onun komandirinə Azərbaycan ordusunun 2-ci Zaqatala piyada polkunun batalyonunu öz komandanlığına götürməyi əmr etdi.^[241] 5 may tarixində "Timopey Ulyantsev" zirehli qatarı Ağstafa və Poylu stansiyalarını ələ keçirdikdən sonra Gürcüstan sərhədinə çatdı.^[239] Süvari hissələr isə bu əsnada Qazaxı işğal etdi. Gürcüstan-Azərbaycan sərhədində dərhal Qızıl Ordu əsgərləri ilə gürcü bölmələri arasında silahlı toqquşmalar baş verdi.^[239] 1-15 may tarixləri arasında onların arasında fasiləsiz atışmalar davam etdi; Qırmızı Ordu hissələri menşeviklərin Kür çayını keçmək cəhdlərini dəf edərək onları geri çəkilməyə məcbur etdi.^[239] 18 və 20 may tarixlərində isə Qazaxın cənubundakı sərhədi daşnaklar pozdu, lakin onlar da sovet qoşunları tərəfindən geri otuzduruldu.^[240]

29 aprel tarixində Azrevkom Azərbaycan ordusunun əsgərlərinə Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizədə Qızıl Orduya kömək etməyə çağıran müraciət etdi.^[216] Həmin gün Lənkəran və Nuxa qəzasında Revkomlar yaradıldı.^[242] Lənkəran qəzasında yerli kommunist partiyası şəhərin və qəzanın Hərbi İnqilab Komitəsini formalaşdırdı, bu isə daxili işlər komissarı Həmid Sultanov tərəfindən xüsusi səlahiyyətli nümayəndəyə 28 aprel tarixində göndərilən göstərişdən sonra baş verdi.^[243] Lənkəran Revkomu 7 nəfərdən ibarət idi: H. Məmmədzadə, İ. Ponomaryov, M. D. Həbibullaği, A. Talışinski, M. Bəydəmirov, A. Yunusov və A. Məmmədov.^[243] 3 may tarixində şəhərə döyüş gəmiləri, o cümlədən I. S. Isakovun komandanlığı altındakı "Deryatelniy" esmines yaxınlaşdı və Lənkərana dənizçi desantı daxil oldu.^[244] Ertəsi gün İran sərhədində yerləşən Astara işğal edildi.^[187]

30 aprel tarixində Şuşa kommunistləri qəza Revkomunu təşkil etdilər və hakimiyyətin onların əlində olduğunu elan etdilər.^[245] 32-ci piyada diviziyasının hissələri Yevlax bölgəsində cəmləşərək, 2-ci süvari korpusunun polklarının dəstəyi ilə may ayının əvvəlində Qarabağ istiqamətində irəliləməyə başladılar.^[237][246] 8 may tarixində 32-ci piyada diviziyasının bölmələrindən və süvari divizionundan ibarət olan qoşunlar Bərdəyə, 9 mayda Ağdama, 10 mayda isə Tərtərə daxil oldular.^[247][248] 12 may tarixində XI Qırmızı Ordunun bölmələri Şuşanı işğal etdilər. Bakıda erməni dilində nəşr edilən "Kommunist" qəzeti öz ilk nömrəsində yazırdı ki, "Şuşada igid Qırmızı Orduya təntənəli qarşılanma təşkil edildi.^[248] Əhali qırmızı döyüşçüləri duz-çörəklə qarşılamağa çıxdı".^[249]

11 mayda 18-ci süvari diviziyasının ön dəstələri Zaqatalaya çatdı.^[248] Həmin gün Karyagin qəzasında qəza inqilab komitəsi (revkom) yaradıldı.^[250] Ertəsi gün isə 7-ci süvari diviziyasının 39-cu və 40-cı polkları Balakəni ələ keçirdi. Təxminən 10-15 gün ərzində Sovet hakimiyyəti Naxçıvan qəzası istisna olmaqla, bütün Azərbaycan ərazisində, quruldu. Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti yalnız iyul ayının sonunda quruldu.^[248]

  Əsas məqalə: Azərbaycanın sovetləşdirilməsində Türkiyənin müdaxiləsi

Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı imperiyası üçün tamamilə fəlakətlə başa çatmışdı. Mudros barışıq müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra Antanta dövlətləri keçmiş imperiyanın ən mühüm hərbi-strateji regionlarını, o cümlədən İstanbulu işğal etməyə və faktiki olaraq dövləti bölməyə başlamışdılar. Britaniya, Fransa, İtaliya qoşunları desant qoşunlarını çıxararaq ölkənin bir sıra ərazilərini işğal etmişdilər. 1919-cu ilin mayında Yunanıstan ordusu İzmirə desant endirdikdən sonra Türkiyədə komandir Mustafa Kamal Paşanın başçılığı ilə milli-azadlıq hərəkatı başlamışdır. Kamalçılar bu müharibədə Sovet Rusiyasından kömək almağa çalışırdı. İngilislərin "bolşevik" və "kamalist" inqilabları arasında kordon kimi istifadə etməyə çalışdıqları Cənubi Qafqaz dövlətləri onların arasında sədd rolunu oynayırdı.

Hələ 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycanın özündə olan türk zabitləri qeyri-qanuni toplantıya toplaşaraq Müsavat hökumətinə qarşı mübarizədə Kommunist Partiyasına bütün gücləri ilə dəstək verəcəklərini vəd etmişdilər.^[251] Müsavatçılara xidmət edən bəzi türklər, məsələn, 1919-cu ilin sonundan 1920-ci ilin əvvəllərində Lənkəran qarnizonunun əsas hissəsini təşkil edən Şirvan alayının zabiti Hulusi Məmmədzadə əsgərlər arasında sovet hakimiyyəti lehinə təbliğat aparırdılar.^[252]

Britaniyanın antibolşevik "Qafqaz səddi" yaratmaq üçün qoşun göndərmək fikrində olmadığı və Türkiyənin milli-azadlıq hərəkatına cavab vermədiyi aydınlaşdıqdan sonra bu hərəkatın liderləri birmənalı olaraq bolşeviklərlə yaxınlaşmağa yönəlmişdilər. Mustafa Kamal Paşa 6 fevral 1920-ci il tarixli şifrəli mesajında Kazım Qarabəkir Paşaya belə bir "sədd"in Türkiyənin məhv edilməsi barədə plan olduğunu və bunun qarşısını almaq üçün kəskin tədbirlər görməyə məcbur olduqlarını bildirmişdir. O, ardınca qeyd etmişdir ki, "Şərq cəbhəsində rəsmi və ya qeyri-rəsmi formada səfərbər olunaraq "Qafqaz səddi"nin dağılmasına arxadan başlayın, təcili olaraq yeni Qafqaz hökumətləri, xüsusən də Azərbaycan və Dağıstan müsəlman hökumətləri ilə əlaqələr qurun, onların Antanta planına münasibətini öyrənin. Əgər Qafqaz xalqları bizə mane olmaq qərarına gəlsələr, onlara bolşeviklər ilə birgə hücum etməyə razılaşın …".^[253]

Türkiyə Böyük Millət Məclisi Şərq Ordusunun komandanı, briqada generalı Kazım Qarabəkir Paşa 17 martda Xəlil Paşa və Nuru Paşaya yazdığı məktubda qeyd etmi.dir ki, Əbolşeviklərin Türkiyə sərhədləri yaxınlığında görünməsi üçün bolşeviklərin, hətta onların kiçik qüvvələrinin də Azərbaycana gələrək dərhal bütün Qafqazı zəbt etməsi lazımdır. Onlar azərbaycanlılarla birlikdə Türkiyə sərhədlərinə çataraq Türkiyənin maraqlarının lehinə oynayacaqlar. Azərbaycanda, Dağıstanda və Gürcüstanda bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsini təmin etmək çox faydalı olardı …".^[253] Türkiyə tərəfi Azərbaycanı ələ keçirmək üçün Xəlil Paşanın Dağıstanda formalaşdırdığı bölmələrdən istifadə etməyi təklif etmişdir. Qafqaz Vilayət Komitəsi qeyd etmişdir ki, "Xəlil Paşanın bizim bölmələrdən öndə gedəcək müsəlman bölüyünün komandiri kimi istifadə edilməsi, onun Azərbaycan hökumətində şöhrət qazanması və nüfuz sahibi olması yataqları və neft ehtiyatlarını məhv olmaqdan xilas edə bilər".^[254] Türkuyə Milli Hərəkatının İcraiyyə Komitəsi Bakıdakı bütün türklərə Qafqaz Vilayət Komitəsinin bütün əmrlərinə tabe olmaq barədə əmr vermişdir.^[254]

1920-ci ilin yazından başlayaraq Türkiyə kamalçılarının nümayəndələri Sovet Rusiyasının rəhbərliyi ilə təmasda olmuş, sonuncunu imperialist Antantaya qarşı mübarizədə müttəfiq hesab etmişdilər. Bu əlaqələr Azərbaycan vasitəsilə qurulmuşdu. RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının illik məruzəsində qeyd edilmişdir ki, "onların bir qrup tərəfdarı çevrilişdə və inqilabçı Azərbaycan hökuməti tərəfindən rus qoşunlarının dəvət edilməsində töhfə vermişdilər". 1920-ci ilin iyun ayının əvvəlində RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığına Ankarada çağırılan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Kamal Paşanın adından RSFSR hökumətinə ünvanlanmış 26 aprel tarixli məktub daxil olmuşdur. Məktubda qeyd edilmişdir ki, Türkiyə "bütün məzlumları azad etmək üçün Sovet Rusiyası ilə birlikdə imperialist hökumətlərə qarşı mübarizə aparmağı, sovet dövlətləri dairəsinə daxil olsun deyə Azərbaycan Cümhuriyyətinə təsir göstərməyi öhdəsinə götürür, Qafqazda imperialistlərə qarşı mübarizədə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirir və Türkiyəyə hücum edən imperialist düşmənlərə qarşı mübarizədə Sovet Rusiyasının köməyinə ümid etdiyini bildirir".^[255]

Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən bir qədər əvvəl, 15 aprel 1920-ci il tarixində Kazım Qarabəkir Paşa və Əli Ağa Şıxlinski 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycan ilə Türkiyə arasında İstanbulda bağlanmış məxfi müqaviləyə əlavə olaraq qonşuları tərəfindən ona hücum ediləcəyi təqdirdə Azərbaycan tərəfinə Türkiyə tərəfindən hərbi yardımın göstərilməsini nəzərdə tutan məxfihərbi konvensiya imzalamışdılar.^[256] Buna baxmayaraq, reallıqda bunun heç bir təsiri olmamışdı. Əksinə, Xəlil Paşanın başçılıq etdiyi bir qrup türk zabiti Qızıl Ordu hissələrinin irəliləyişində fəal iştirak etmişdi. Onlar yerli əhali arasında təbliğat aparır, onları Qızıl Orduya müqavimət göstərməməyə çağırırdılar.^[257] Ajiotaj ölkədə qeyri-bolşevik əsas siyasi qüvvələrə də təsir etmişdi. Məsələn, türk casus və zabitlərinin inqilabçı Rusiya ilə inqilabçı Türkiyə arasında dəhliz yaradılması zərurəti barədə bəyanatları ittihadçılar və solçu müsavatçılara güclü təsir göstərmişdi.^[258] Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:

3 may 1920-ci ildə "Türkiyə kommunist bolşeviklərindən Azərbaycan xalqına" başlıqlı bəyanat yayılmışdır və burada azərbaycanlılara yeni hökuməti dəstəkləməyə çağırış edilmişdir.^[259] 14 avqustda Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxış edən qurumun sədri Mustafa Kamal Atatürk Qızıl Ordunun Şərq cəbhəsini yarması, Şimali Qafqazda maneəsiz irəliləməsi və Azərbaycanı işğal etməsi məsələsini "bizim hədəfimiz, təsirimiz və əməyimiz" adlandırmışdır.^[260]

1920-ci il aprelin 29-da səhər çap olunan "Azərbaycan SSR Müvəqqəti İnqilabi Komitəsinin İZVESTİYASI" qəzeti 27-dən 28-nə keçən gecə baş verən hadisələri "Şərqin tarixində ən böyük hadisə" kimi xarakterizə etmişdir.^[261]

O dövrdə 28-ci atıcı diviziyasının briqada komandiri olan A. Todorski xatırlayırdı ki, Bakı fəhlələri Qızıl Ordu alaylarını sevinclə qarşılayır, "bizə gül dəstələri verirdilər, böyük qonaqpərvərlik göstərirdilər".^[262] Zirehli qatarla gələn Mikoyan isə Bakı sakinlərinin Qızıl Ordunun əsgərləri ilə həqiqi qardaşlaşması, "qucaqlaşmalar və ümumi bayram əhval-ruhiyyəsi" barədə yazırdı. N. Nərimanov 16 may tarixində Leninə göndərdiyi teleqramda bildirirdi:^[232]

Bakıda ...inqilabi əhval-ruhiyyə var. Qızıl Ordu özünü mükəmməl apardı... Əhali Sovet Rusiyasını səmimi şəkildə salamlayır və ümid edir ki, o, gənc müstəqil Sovet Azərbaycanının möhkəmlənməsinə kömək edəcək.

Digər tərəfdən, şahidlər yerli əhalinin bolşevik əhval-ruhiyyəsini dayanıqsız, "instinktiv-simpatik əhval-ruhiyyə" kimi təsvir edirdilər.^[263]

Bütün əməliyyat olduqca sürətlə başa çatdı. Qəzənfər Musabəyovun şahidliyinə görə, "komandanlıq belə sürətli və qan tökülməyən uğura təəccüblənmişdi".^[264] 28 aprel səhəri Bakı yaxınlığında, Ağ Şəhər ərazisində mühərrik problemi səbəbindən təyyarəsi eniş edən S. A. Monastıryov, hələ fəhlələr yaxınlaşıb şəhərdə Sovet hakimiyyətinin qurulduğunu bildirənə qədər özünü müsavatçıların əsirliyinə düşdüyünü zənn etmişdi.^[264] 1920-ci il aprelin 30-da Londonun "The Times" qəzeti yazırdı:^[265]

Bolşevik təsirinin qələbə çaldığı Azərbaycan Respublikasında inqilab gözlənilməz deyildi. Orta Şərqdəki xüsusi müxbirimiz xəbərdarlıq edirdi ki, Bakı yaxın gələcəkdə bolşeviklərin əlinə keçə bilər. Onun proqnozları çox tez bir zamanda həyata keçdi.

1920-ci il mayın 1-də Bakıda böyük bir nümayiş keçirildi. Azərbaycan Sovet Respublikasının yaranması münasibətilə Azərbaycanın paytaxtına təbrik teleqramları göndərildi.^[266] Mayın 5-də Lenin RSFSR Xalq Komissarları Soveti adından Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinə təbrik teleqramı göndərdi. Bu teleqramda Azərbaycanın müstəqilliyindən dörd dəfə bəhs edilirdi.^[267] Teleqramın Bakıda alındığı gün qeyri-iş günü elan edildi. Lenin və Nərimanovun portretləri ilə "Qırmızı Azərbaycan" adlı xüsusi qəzet buraxıldı. Bu gün kütlələr tərəfindən Azərbaycan SSR-in Sovet Rusiyası tərəfindən tanındığı gün kimi qəbul edildi.^[268]

Bəzi insanlar hakimiyyət dəyişikliyindən məmnunluq ifadə edərkən, digərləri tamamilə əks əhval-ruhiyyəni bölüşürdülər. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, məsələn, belə yazırdı:^[211]

Təəssüf ki, biz bir dəfə qaldırılan bayrağın heç vaxt enməyəcəyi prinsipimizi unutduq. Öz həyatımız və əmlakımızdan qorxaraq, müstəqillik bayrağımızı bir parça qırmızı parçaya dəyişdik.

Həmin ilin aprelində Təbrizdə (İran) antişah üsyanına rəhbərlik edən Şeyx Xiyabani əvvəlcə Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasına müsbət yanaşmışdı. Lakin onun Sovet Azərbaycan rəhbərliyinə münasibəti qısa müddət sonra radikal şəkildə dəyişdi, çünki o anladı ki, "Bakıda son söz ruslara məxsusdur və onların ekspansionist məqsədləri var".^[269]

1920-ci il mayın 20-də RSFSR hökumətinə göndərilən İran hökumətinin notasinda bildirilirdi ki, "İran hökuməti Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanıyır", lakin eyni zamanda nota Azərbaycan SSR-in elan edilməsi haqqında fərmanı da alqışlayırdı, çünki fərman "Sovet hökumətinin həqiqətən də kiçik xalqların azadlığına və hüquqlarının bərpasına can atdığını təsdiqləyirdi".^[270]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 ay mövcud oldu və sürətli bir əməliyyat nəticəsində ölkədə Sovet hakimiyyət modeli (Kommunist Partiyasının başçılığı ilə) quruldu. Zirehli qatarlar qrupunun reydi müharibələr tarixində nadir hadisələrdən biridir. Birinci Dünya müharibəsi və Rusiya Vətəndaş müharibəsi zamanı zirehli qatarlar ilk dəfə olaraq düşmənin arxa cəbhəsinə 200 kilometr dərinliyə riskli bir reyd həyata keçirdilər.^[271] Bakı və Abşeron yarımadası bu reydin nəticəsində cəmi 23 saat ərzində işğal olundu.^[206] Uğurla həyata keçirilmiş əməliyyata görə Yefremov, dəstənin komissarı İ.G. Dudin, 4 komandan və qabaqcıl zirehli qatarın 6 döyüşçüsü Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif olundular.^[272]

Sovetlərin qələbəsi və müstəqil Azərbaycan SSR-in elan edilməsi siyasi-strateji və iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Sovet dövründə Bakının ələ keçirilməsi Antantanın planlarının puça çıxmasına və Qızıl Ordunun arxa cəbhəsinin möhkəmləndirilməsinə kömək etdiyi fikri geniş yayılmışdı.^[4] Həmçinin, Qızıl Ordunun dəstəyi Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda qəti qələbəsini təmin etmiş və Zaqafqaziyanın bütün bölgələrində inqilabi qüvvələri gücləndirmişdi.^[6] 1920-ci ilin noyabrında İosif Stalin "Pravda" qəzetinin müxbiri ilə söhbətində qeyd edirdi:^[265]

Qafqazın inqilab üçün əhəmiyyəti yalnız onun xammal, yanacaq və ərzaq mənbəyi olmasından deyil, həm də onun Avropa və Asiya, xüsusən Rusiya ilə Türkiyə arasında strateji mövqeyindən və ən mühüm iqtisadi-strateji yolların (Batum - Bakı, Batum - Təbriz, Batum - Təbriz - Ərzurum) mövcudluğundan irəli gəlir. Bu amillər Antanta tərəfindən nəzərə alınır. Onlar hazırda İstanbulu – Qara dənizin açarını ələ keçirmişlər və Zaqafqaziyadan keçərək Şərqə birbaşa yolun açıq qalmasını istərdilər. Kim nəhayət Qafqazda möhkəmlənəcək və neftdən, Asiyanın dərinliyinə gedən ən mühüm yollardan kim istifadə edəcək – inqilab yoxsa Antanta – əsas məsələ bundadır. Azərbaycanın azad edilməsi Antantanın Qafqazdakı mövqeyini xeyli zəiflətdi...

Bakı əməliyyatı Zaqafqaziyada Kommunist Partiyasının hakimiyyətinin genişlənməsinin başlanğıcı oldu.^[5] Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən bir neçə gün sonra qonşu Ermənistanda üsyan başladı, Gürcüstanda isə hökumətlər tərəfindən yatırılan dövlət çevrilişi cəhdləri edildi. Erməni üsyançılarının bir qismi Sovet Azərbaycanı ərazisinə geri çəkildi və burada onlardan Ermənistanda hökuməti devirmək və Sovet hakimiyyətini qurmaq üçün iştirak edən Ermənistan Qırmızı Üsyançı Alayı (1-ci Qazax Üsyançı Alayı) yaradıldı.^[273][274] Gürcüstanın sovetləşdirilməsi zamanı Azərbaycan Birləşmiş Hərbi Məktəbi Poylu istiqamətindən Gürcü üsyançılara dəstək verən qoşun qrupunun tərkibində idi.^[275]

Sovet Rusiyası tərəfindən Bakının neft ehtiyatları üzərində nəzarətin qurulması ölkənin yanacaq təminatı problemini də həll etdi (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasına görə Bakı əməliyyatı ölkəni neftlə təmin etdi).^[6][5] Xüsusilə, Azərbaycanın sovetləşdirilməsi Polşa ordusunun Ukrayna üzərinə hücum etməsi ilə üst-üstə düşdü.^[276] Lenin 29 aprel tarixində Bütün Rusiya Şüşə və Porselen İstehsalı İşçilərinin Qurultayında çıxış edərək yaranmış vəziyyəti belə xarakterizə etdi:^[277]

Dünən biz iki xəbər aldıq: birincisi çox kədərlidir... Polşa hökuməti bizimlə sülh danışıqlarını sonlandırmaq və daha geniş cəbhədə hərbi əməliyyatlara başlamaq qərarına gəldi. Polşa artıq Jitomiri ələ keçirdi və Kiyevə doğru irəliləyir... Digər tərəfdən, dünən biz Bakıdan bir xəbər aldıq ki, bu da Sovet Rusiyasının vəziyyətinin yaxşılaşdığını göstərir; biz bilirik ki, sənayemiz yanacaqsız dayanıb və indi biz Bakı proletariatının hakimiyyəti ələ aldığını və Azərbaycan hökumətini devirdiyini eşitdik. Bu, o deməkdir ki, biz indi bütün sənayemizi canlandıra biləcək bir iqtisadi baza əldə etmişik.

Sovet hakimiyyəti Bakıda qurulduqdan dərhal sonra "sinfi düşmənlərə", köhnə rejim tərəfdarlarına və ziyalılara qarşı təqiblər başladı. Tez-tez heç bir səbəb olmadan həbslər həyata keçirilirdi; "burjuaziya" nümayəndələri küçələrdə döyülür və talan edilirdi, yeni hakimiyyətin real və ya ehtimal olunan müxalifləri isə Nargin adasına aparılır, orada güllələnirdilər.^[278]

Hökumət üzvlərinin şəhərdən qaçma cəhdləri də uğursuz oldu. Türk əsgərləri həmin dəstəni tutaraq 29 aprel tarixində Bakıya gələn Qızıl Ordunun qərargahına təhvil verdilər.^[88] Sonralar Orconikidze və Kirov bildirirdi ki, 1 May bayramı günü "Azərbaycan Hərbi Dəniz Komissarına və çevriliş zamanı bir qrup əsgər ilə stansiyanı ələ keçirərək hökumətin qaçmasının qarşısını alan Türk [azərbaycanlı] kommunistə" Qırmızı Bayraq Ordeninin verilməsi xüsusi qarşılanmışdı.^[279]

Kommunist Məmməd Tahirov və onun iki yoldaşı Bakı hərbi qubernatoru general-mayor M. G. Tlexası həbs etdilər.^[280] Aprel işğalı günlərində Bakıda həmçinin 32 ingilis zabiti də daxil olmaqla, 400 nəfərə qədər xarici diplomat, hərbi qulluqçu, ticarət və iqtisadi nümayəndələr də həbs edildi. Həbs edilənlər arasında Britaniya hərbi-dəniz admiralitetinin birinci lordu Bryus Freyzer də var idi.^[281]

Azərbaycan hökumətinin devrilməsindən bir gün sonra ədliyyə naziri Əliheydər Qarayev Ali İnqilab Tribunalının sədri Teymur Əliyevə Mir Fəttah Musəvi, Aşum Əliyev və Əli Bayramovun qətlinə dair işləri qəbul etməyi təklif etdi. Əli Bayramov işi üzrə məhkəmə on nəfəri, o cümlədən Bakı hərbi qubernatoru M. Tlexası və Bakı şəhər polis rəisi Rüstəm Mirzəyevi edama məhkum etdi; daha bir neçə nəfər isə qiyabi olaraq edam cəzasına məhkum olundu, onların arasında "Müsavat" partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü Şəfi bəy Rüstəmbəyov da var idi.^[282] 1907-ci ildə Xanlar Səfəralıyevin qətlini təşkil etdiyinə görə AzÇeka tərəfindən Naftalan Cəmiyyətinin müdiri mühəndis Əbülfəz bəy də güllələndi.^[283]

Kommunistlərin və əsir götürülən qırmızı əsgərlərin öldürülməsi, dinc əhali üzərində təhqirlər və inqilabi çıxışların amansızcasına yatırılması ilə bağlı ittihamlarla mayın əvvəlində AzÇeka qərarı ilə 21 ağqvardiyaçı, o cümlədən generallar Sergey Rudnev, Paşkovski, Razdorski, Yudenoviç, Dmitriev və Nikolay Tetruyev güllələndi.^[284] İyul ayında Nargin adasında Azərbaycan ordusunun 12 zabiti, o cümlədən Bakı müdafiə rayonunun rəisi general İbrahim bəy Usubov güllələndi; sonradan bu güllələnmə səhv olaraq qiymətləndirildi.^[285] Xüsusi şöbə general-mayor Vasili Karqaleteli (Şapur) həbs etdi, o da "güllələnməyə məhkum" idi. Onu Budu Mdivani zəmanəti ilə həbsdən azad etdilər və onun tövsiyəsi ilə İran Qırmızı Ordusunun Baş Qərargah rəisi kimi Rəştə göndərdilər.^[286][287]

Əvvəllər Müsavat rejimində ikinci dərəcəli mövqe tutan bəzi dövlət məmurlarının həyatı xilas oldu, çünki inqilabçılar onların yardımına ehtiyac duyurdular.^[278] Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabidin Tağıyevin oğlunu Nərimanov müdafiə etdi, "Müsavat" partiyasının lideri M. Ə. Rəsulzadəni isə Stalin güllələnməkdən qurtardı.^[278]

AXC dövlət xadimlərinin taleyi müxtəlif cür oldu. Bəziləri (məsələn, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xosrov Sultanov) ölkəni tərk etdilər, digərləri (məsələn, Məmməd Yusif Cəfərov, Məhəmməd Həsən Hacınski, Camo bəy Hacınski, Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov və Xudadat bəy Məlik-Aslanov) Azərbaycanda qaldılar və müxtəlif dövlət müəssisələrində fəaliyyətlərini davam etdirdilər. Sonralar onların bəziləri, əsasən 1930-cu illərdə repressiyaya məruz qalacaqdılar. Oxşar taleyə Azərbaycan inqilabçıları və Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizənin fəal iştirakçıları da məruz qaldılar. Böyük Təmizləmə illərində Azərbaycanda Həmid Sultanov, Çingiz İldırım, Mirzə Davud Hüseynov, Əliheydər Qarayev və başqaları güllələndilər. Mixail Yefremov Böyük Vətən Müharibəsi dövründə həlak oldu. "Müsavat" partiyasının sağ qanadının liderləri xaricə qaçdıqları halda, sol qanadına fəaliyyətini davam etdirməyə icazə verildi.^[288] AzÇeka tərəfindən repressiyalar gücləndikdən sonra "Müsavat"çılar 1923-cü ildə partiyanı könüllü olaraq buraxdılar, çünki Sovetlər tərəfindən elan edilən milli proqramla onların fəaliyyəti artıq mənasız sayılırdı.^[288] Sovet hakimiyyəti qələbəsindən sonra ölkəni tərk edən həmin partiya funksionerləri əvvəlcə qonşu Gürcüstana yerləşdilər. Tiflisdə müsavatçılar "Azərbaycanın Xilas Komitəsini" təşkil etdilər.^[289]

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycada baş verən hadisələr nəticəsində Xəzər dənizindəki ağqvardiya donanmasının qalıqlarının ələ keçirilməsi üçün Ənzəli əməliyyatı həyata keçirildi. Lənkəran istiqamətindən bir süvari divizion may ayında İran sərhədini keçdi və İranın Astara şəhərini ələ keçirərək Ənzəli istiqamətində hərəkətini davam etdirdi.^[290] Ənzəli əməliyyatı ilə yanaşı, Sovet qoşunları İran Azərbaycanın ərazisinə silahlı reyd də təşkil etdilər. Bu əməliyyatlarda Sovet Azərbaycanının hərbi birləşmələri, məsələn, 7-ci Şirvan piyada alayı da iştirak etdi.^[290]

Əvvəlki hökumətin problemləri indi Sovet Azərbaycanın üzərinə düşmüşdü.^[291] Azrevkomun rəhbərliyi altında Azərbaycan ordusu bir müddət Gürcüstan və Ermənistanla döyüşləri davam etdirdi.^[291] 7 mayda Gürcüstanla Sovet Rusiyası arasında sülh müqaviləsi imzalandı, 12 mayda isə əlavə saziş bağlandı.^[292]

2 iyun tarixində iki sovet dövləti (Rusiya və Azərbaycan) bir tərəfdən, Ermənistan isə digər tərəfdən Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan və Qazax qəzasında atəşkəs barədə razılığa gəldilər, lakin onların arasında münaqişə 1920-ci ilin dekabrına qədər davam etdi.^[293]

İlk dövrlərdə Azərbaycan ordusu qorunub saxlanıldı. Onun birləşmələri əsasında yeni yaradılmış Azərbaycan Qızıl Ordusunun birləşmələri və bölmələrinin formalaşdırılmasına başlandı, lakin Gəncə üsyanından sonra onlar hamısı ləğv olundu. Bəzi yüksək vəzifəli hərbçilər (Əliağa Şıxlinski, Səməd bəy Mehmandarov) yeni hakimiyyət orqanlarında işə başladılar.^[294]

“Azərbaycan Müvəqqəti Hərbi İnqilab Komitəsi” öz aktlarından birində əsas vəzifələrdən biri kimi Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunması, sosialist islahatlarının həyata keçirilməsi, Rusiya ilə sıx əlaqələrin qurulması və digər məqsədləri bəyan etmişdi.^[295] Yeni hakimiyyət orqanları yeni dövlət quruluşu və sosialist iqtisadiyyatının formalaşdırılmasına (o zaman hərbi kommunizm siyasəti həyata keçirilirdi) başlamışdılar. Bəylər, xanlar, dini vəqf torpaqlarının müsadirə edilməsi və onların kəndlilərə ödənişsiz verilməsi, iri sənaye müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında fərmanlar imzalandı.^[296] Azrevkom bütün təbəqə bölgülərini, məhdudiyyətləri və imtiyazları, titulları və rütbələri ləğv etdi; əvvəlki rejimin dövlət idarəetmə orqanları ləğv olundu.^[297] 1921-ci il 19 may tarixində I Ümumazərbaycan Sovetlər Qurultayı Azərbaycanın ilk Konstitusiyasını qəbul etdi, bu konstitusiya 1918-ci il RSFSR Konstitusiyasını nümunə götürmüşdü.^[298][299]

Bakının ələ keçirilməsindən bir ay sonra, ölkənin ildırım sürəti ilə işğalı nəticəsində həvəsdən düşmüş azərbaycanlılar özlərinə gəlməyə başladıqda narazılıqlar baş qaldırmağa başladı. Müxalifət birləşmiş və ya hər hansı formada təşkilatlanmış deyildi, lakin iki əsas anti-sovet siyasi fəaliyyət mərkəzi var idi: Tiflisdə qaçqınlar tərəfindən yaradılan Milli Qurtuluş Komitəsi və gənc müsavatçılar tərəfindən gizli təşkil edilən bir qrup. Kommunist hakimiyyətinin əsas problemi qida məhsullarının geniş miqyasda müsadirə edilməsi, sovet hökumətinin özbaşına fəaliyyəti və onun döyüşkən sekulyarizminə qarşı narazı olan əhalinin spontan reaksiyası idi. Narazılıq həmçinin Azərbaycan ordusuna da sirayət etmişdi. Onlar Azərbaycan ordusunun sovet ordusu modelinə uyğun yenidən təşkilinə etiraz edir, zabitlərin işdən çıxarılması və bölmələrin ləğvi ilə əlaqədar qəzəblənirdilər. Gəncə qarnizonunun komandanının və onun qərargah zabitlərinin vəzifədən uzaqlaşdırılması qərarı ilk və ən qanlı Azərbaycan üsyanına səbəb oldu. Beləliklə, gec də olsa, Azərbaycan uğrunda əsl döyüşlər başladı. Gəncədən sonra Azərbaycanın digər bölgələrində də üsyanlar baş verdi və onlar yalnız 1924-cü ildə tam yatırıldı.^[300]

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan öz müstəqilliyini qoruyub saxlamışdı. Tarix elmləri doktoru P. F. Gözəlovun yazdığına görə, bolşeviklər Şərq ölkələrinin inqilabi islahatlara meyli olmadığını görərək “siyasi maraqlarına uyğun olaraq Azərbaycanın müstəqilliyini qorumaq ideyasından imtina etdilər”. Müstəqilliyin itirilməsi yolunda atılan ilk addım 1921-ci ildə Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (ZSFSR) yaradılması və bu prosesin 1922-ci il 30 dekabrda SSRİ-nin qurulması ilə başa çatması oldu.^[17]

1920-ci illərdə Azərbaycanda nəşr olunan ədəbiyyat həmin dövrün hadisələrini "Aprel inqilabı" adlandırırdı.^{[301] [302][303]} Bu ad altında Azərbaycanda 28 aprel 1920-ci il günü qeyd edilirdi. Belə ki, 1935-ci ilin mayında AKP MK-nın plenumunun qətnaməsi "Azərbaycanda Aprel inqilabının 15 illiyinin qeyd olunmasına hazırlıq haqqında" adlanırdı.^[304] 1937–1938-ci illərin repressiyaları dövründən başlayaraq "Aprel inqilabı" ifadəsi partiya və sovet sənədlərindən, həmçinin tədricən çap olunmuş nəşrlərin səhifələrindən də yox oldu.^[304]

Amerikalı tarixçi Firuz Kazimzadənin fikrincə, XI Qırmızı Ordunun hələ rəsmi olaraq ondan yardım istənilməzdən əvvəl Azərbaycana daxil olması və Bakı bolşeviklərinin qiyamının onunla sıx əlaqədə təşkil edilməsi göstərir ki, "Müsavat" hökumətinin devrilməsi "yenidən güc tapmış Rusiyanın qüdrəti sayəsində baş vermişdir".^[305] Onun fikrincə, Azrevkomun Moskvaya göndərdiyi teleqramların məqsədi hökumətin devrilməsinin Rusiya işğalı yox, yerli bolşeviklərin işi olduğunu nümayiş etdirmək idi. O hesab edir ki, "Müsavat"ın millətçi cazibəsi o dərəcədə güclü idi ki, Azərbaycanın daxilində olan heç bir qüvvə ona qarşı dura bilməzdi. Yalnız xarici bir qüvvə onu məğlub edib kommunistləri hakimiyyətə gətirə bilərdi.^[43][305]

Çarlz Uorren Hostler,^[43] Maykl Smit,^[306] Yorq Baberovski^[14] XI Qırmızı Ordunun hərəkətlərini "işğal" adlandırırlar.^[307] S. E. Uimbuş qeyd edirdi ki, Azərbaycan dövləti Qırmızı Ordu tərəfindən zorla fəth edildi. Rusiyalı müəllif A. B. Şirokorad qeyd edir:^[308]

Azərbaycana sovet qoşunlarının müdaxiləsi bolşeviklərin standart ssenarisi üzrə həyata keçirilirdi: yerli revkom əsl və ya "virtual" işçi qiyamını qaldırır və dərhal Qırmızı Ordudan kömək istənilir. Onlar bu sxem üzrə 50 ildən çox müddət ərzində fəaliyyət göstəriblər — 1956-cı ildə Macarıstana, 1968-ci ildə Çexoslovakiyaya müdaxilədə də bu sxemdən istifadə olundu və s.

Sovet Rusiyasının "hərbi müdaxiləsi" nəzəriyyəsini təkzib edən sovet müəllifləri iddia edirdilər ki, Zaqafqaziyanın üç respublikasında Sovet hakimiyyəti yerli elementlər tərəfindən qurulmuşdu və RSFSR-in hərbi birləşmələrinin vəzifəsi "onlara qardaş Rusiya xalqının sosial və milli azadlığı uğrunda beynəlmiləlçi yardım göstərmək, eləcə də Zaqafqaziya zəhmətkeşlərinin müstəqillik uğrunda mübarizəsini Antanta imperialistləri və Türkiyənin müdaxiləsindən qorumaq idi".^[73] Sovet-azərbaycanlı tarixçi Cəmil Quliyev öz növbəsində qeyd edirdi ki, "sovet hakimiyyəti xarici qüvvələr tərəfindən Azərbaycan xalqına kənardan məcbur edilməmişdir, burjuaziya tarixçilərinin iddia etdiyi kimi — o, burada xalqın içərisində yetişən sosial qüvvələrin inqilabi mübarizəsi sayəsində qələbə çalmışdır".^[309]

Alman tarixçi Yorq Baberovski qeyd edir ki, sovet tarixçilərinin torpaq sahibləri ilə kəndlilər arasında ziddiyyətlər kimi nəzərdən keçirdiyi kənd yerlərindəki münaqişələr, əslində, kəndlilərin inqilabi hərəkatı kimi qəbul edilsə də, yalnız torpaq və otlaq yerləri üstündə bir-birinə düşmən olan kənd icmaları arasında qarşıdurmalar idi. O, qeyd edir ki, bəzən yerli bəylər öz kəndlilərini qonşu kəndlərin kəndlilərinə qarşı qızışdırırdılar. Baberovski vurğulayır ki, yalnız Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının bəzi bəyləri və ağaları varlı idilər, halbuki onların əksəriyyəti kəndlilərin ağır iqtisadi vəziyyətini bölüşürdülər. Beləliklə, o, heç bir kəndli hərəkatının olmadığını nəticəsinə gəlir.^[61]

Polşalı tarixçi Tadeuş Svetoxovskinin fikrinə görə, Müsavat hökuməti geniş xalq kütlələrinin dəstəyinin olmaması səbəbindən deyil, "geniş kütlələr ümmət şüuru səviyyəsində qalmaqda davam etdiyi üçün" və yerli və ya xarici hakimiyyətə qarşı laqeydlik nümayiş etdirdiyi üçün süqut etmişdir.^[310] Azərbaycanlı tarixçi R. Mustafazadə isə AXC-in süqutunun ən vacib faktorunu "bu bölgədəki strateji məqsədlərin kamalist Türkiyə ilə Sovet Rusiyasının yaxınlığında" görürdü.^[311]

Amerikalı tədqiqatçı Maykl Smit, Azərbaycan milli şüurunu təhlil edərkən, xalqın dini hisslərinin gerçək millətçiliyə çevrilmədiyini qeyd edir və əlavə edir ki, "xalqın şiə şüurunda AXC dünyanın sonunun təcəssümü, tarixin sonu kimi qəbul edilmədi, çünki bu şüurun üzərində iqtisadi dağıntı, kütləvi işsizlik, qida çatışmazlığı və epidemiyalar hökm sürürdü".^[312] Svetoxovski həmçinin bu fikri irəli sürür ki:^[310]

Azərbaycan milli dövlətinin ideyası əhalinin müxtəlif təbəqələri arasında dərin kök salmamışdı, 'millətçilik' termini ya bu təbəqələr tərəfindən başa düşülməmişdi, ya da onlar üçün söyüş və ya nalayiq bir söz kimi səslənmişdi. Kommunistlər isə bu vəziyyətdən məharətlə istifadə etdilər və Azərbaycan Demokratik Respublikasına qarşı təbliğat apardılar. Bu vəziyyətə görə respublikanın asan və ağrısız şəkildə devrilməsini izah etmək olar.

Rusiyalı tarixçi V. M. Muxanov hökumətin və onun apardığı kursun xalq tərəfindən son dərəcə az dəstəkləndiyini göstərir. Onun fikrincə, bunu göstərən amillərdən biri də Bakıya və onun ətrafına daxil olan Qızıl Ordunun qatı müqavimətlə qarşılaşmaması və kütləvi antisovet çıxışlarının baş verməməsidir. Gürcüstan və Ermənistanda Moskva tərəfindən hazırlanmış antihakimiyyət çıxışlarının uğursuzluqla nəticələndiyi halda, Azərbaycan hökuməti hakimiyyəti birinci cəhddəcə məğlub oldu. Muxanov buna hökumətin zəif mövqelərinin sübutu kimi baxır.^[311]

1991-ci ilin 26 aprelində Bakı Ali Partiya Məktəbində "Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması: milli dövlətçilik və sosial tərəqqinin dialektikası" adlı elmi-nəzəri konfrans keçirildi. Konfransın açılışında filoloq, tarix elmləri namizədi R. Q. Ağayev qeyd etdi ki, bu konfrans 28 aprel gününün yeni elmi baxışla öyrənilməsinə başlamağa həsr olunmuşdur. Filosof, akademik Əfrand Daşdəmirovun fikrincə:^[313]

28 aprel və 28 may tarixləri xalqın tarixi yaddaşında əks siyasi sistemləri və dəyərləri, o dövrün rəqib gücləri arasındakı siyasi qarşıdurmanı təcəssüm etdirir. Lakin müasir Azərbaycan xalqı üçün bu tarixlər fərqli məna daşıyır – bunlar Azərbaycan milli dövlətçiliyinin bərpası, inkişafı və möhkəmləndirilməsi, Azərbaycan millətinin konsolidasiyası və inkişafı ilə bağlı vahid tarixi prosesin mərhələləridir.

Tarixçi Cəmil Quliyev öz məruzəsində 28 may 1918-ci il və 28 aprel 1920-ci il tarixlərini vahid prosesin hissələri kimi qiymətləndirmiş, Azərbaycan Demokratik Respublikasının Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının yaradılmasına şərait yaratdığını qeyd etmişdir.^[313] Digər bir tarixçi, akademik Əlisöhbət Sumbatzadə öz çıxışında vurğulamışdır ki, AXC dövründə həyata keçirilən suverenlik və dövlətçilik ideyaları Sovet dövründə möhkəmləndirilmiş və inkişaf etdirilmişdir, buna görə də 28 may və 28 aprel Azərbaycan xalqının tarixində layiqli yer tutmalıdır.^[313]

1991-ci ilin 18 oktyabrında qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin bərpası haqqında Konstitusiya Aktında 1920-ci ilin aprel hadisələri "işğal" kimi xarakterizə edilmişdir:^[314]

27-28 aprel 1920-ci ildə RSFSR beynəlxalq hüquqi normaları kobud şəkildə pozaraq Azərbaycana öz silahlı qüvvələrini yeritmiş, suveren Azərbaycan Respublikasının ərazisini işğal etmiş, qanuni seçilmiş hakimiyyət orqanlarını zorla devirmiş və Azərbaycan xalqının böyük qurbanlar bahasına əldə etdiyi müstəqilliyə son qoymuşdur.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 15 fevral 2008-ci il tarixində imzaladığı "Azərbaycan Demokratik Respublikasının 90 illik yubileyi haqqında" sərəncam isə tamamilə ziddiyyətlidir. Bir tərəfdən bu sənəddə "Aprel işğalı" termini işlədilir, digər tərəfdən isə deyilir ki, "1920-ci il 28 aprel tarixində ikinci respublika – Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası yaradılmışdır. İki il ərzində müstəqilliyini qoruya bilən respublika 1922-ci ildə SSRİ-nin tərkibinə daxil olduqdan sonra yalnız formal müstəqillik atributlarını saxlamışdır", hazırkı Azərbaycan isə dördüncü respublika adlanır (yəni, sərəncamın mətninə əsasən, 1922-ci ildən 1991-ci ilə qədər olan Sovet Azərbaycanı dövrü üçüncü respublikadır).^[315]

Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda qurulması tarixinin şərəfinə, Bakının küçələrindən biri "28 Aprel" adını daşıyırdı. Bakı metropoliteninin stansiyası da eyni adı daşıyırdı.

• Rəssam Fyodor Modorov "1920-ci ildə Bakıda Azadlıq" (1928) və Azərbaycan paytaxtının işçi qüvvələri tərəfindən Qızıl Ordu ilə görüşünün təntənəsi göstərən "1920-ci ildə Bakıda "III İnternatsional" zirehli qatarın görüşü" (1933) rəsmlərini çəkmişdir.
• 1980-ci ildə Sumqayıtdan Bakıya girişdə XI Qızıl Ordunun abidəsi tikilmişdir (memar A. Surkin, heykəltaraş Tokay Məmmədov).^[316]
• "Əli və Nino" romanı 1920-ci ildə rusların gəlməsi və Bakının işğalı ilə bitir.^[317]

• Aprel işğalına aid ilk filmlər "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıya gəlişi",^[318] "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıda paradı")^[319] (1920) və "XI çağırış Bakı sovetinin I plenumu" (1931)^[320] olub.
• Bakıda Aprel çevrilişinə filmlərdən rejissor Əjdər İbrahimovun "Ulduzlar sönmür"^[321] və "İşarəni dənizdən gözləyin"^[322] filmlərini qeyd etmək olar.
• 1919-cu ildə azərbaycanlı kəndlilərin torpaq sahiblərinə və Müsavatçılara qarşı mübarizəsi rejissor Səməd Mərdanovun "Kəndlilər"^[323] və Rasim Ocaqovun "Qatır Məmməd (film, 1974)^[324] filmlərində təsvir edilmişdir. Muğan və Lənkəranda Sovet hakimiyyətinin qurulmasına aid rejissor Şamil Mahmudbəyovun çəkdiyi "Od içində" filmi həsr olunmuşdur.^[325]
• Taxt oyunları serialının yeddinci mövsümün epizodlarından birində 1920-ci ildə Azərbaycanda baş vermiş tarixi hadisələr yer tapmışdı. Bu səhnələrdə dotrakiyalılar Deyeneris Tarqarienin əjdahalarının köməyi ilə Lannisterlərin ordusunu darmadağın edirlər. "The Independent" qəzetinə müsahibəsində həmin səhnələr üçün kostyumları yaradan britaniyalı dizayner Mişel Klepton qeyd edirdi ki, "Bu, dotrakiyalıların döyüş meydanında gəzişdiyi, onların Lannisterləri darmadağın etdiyi səhnədir. Onlar ilk dəfə olaraq devrilmiş düşmənin üst paltarını çıxarırlar. Mənim rusların Azərbaycana hücumu zamanı döyüş iştirakçılarının öldürülmüş düşmənin paltolarını çıxarması ideyası çox xoşuma gəlib. Bir-birinin paltarını oğurladıqları üçün, müharibənin sonunda bolşevikləri demokratlardan fərqləndirmək olmurdu".^[326]

• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
• Qızıl Ordunun Gürcüstanı işğalı
• Qızıl Ordunun Ermənistanı işğalı
• Aprel işğalında Türkiyə

• Кадишев, А. Б., Интервенция и гражданская война в Закавказье, Moskva: Воениздат, 1960
• БСЭ, Большая Советская Энциклопедия, Бакинская операция 1920, Moskva, 2011
• Гражданская война и военная интервенция в СССР: Энциклопедия, Бакинская операция 1920, Moskva: Советская энциклопедия. 2-е изд., 1987
• Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия, , Moskva: Советская энциклопедия, 1983
• Большая российская энциклопедия, , Moskva: Т. 2., 2005 https://old.bigenc.ru/ (#bare_url_missing_title)
• Азербайджанская советская энциклопедия, Под ред. Дж. Кулиева, , Баку: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии — Т. 1, 1976
• Революция и Гражданская война в России: 1917 — 1923 гг.: Энциклопедия, , Moskva: ТЕРРА. В 4 томах. — Т. 1, 2008
• Quliyev, Cəmil, Tarix: düşüncələr, mülahizələr, qeydlər... (1953-2003), Bakı: Elm, 2004
• Ратгаузер, Я., Борьба за советский Азербайджан. К истории Апрельского переворота, Баку, 1928
• Баберовски, Й., Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе, Moskva: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина», 2010, ISBN 978-5-8243-1435-9
• Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Парламнет. (Стенографические отчёты), (PDF), Баку: Изд-во «Азербайджан», 1998 https://anl.az/el/Download/2017/03/2-755359.pdf (#bare_url_missing_title)
• Гёзалов, П. Ф., Установление советской власти в Азербайджане // Материалы международной научно-практической конференции «История Гражданской войны в России 1917 — 1922 гг.», Moskva: ЦМВС РФ, 2016
• Əmrahov, Mais, Aprel İşğalından Sonra Sovet Bolşevik Rejiminin Azərbaycan Xalqının Milli-Mənəvi Dəyərlərinə Qarşı Soyqırımı Siyasəti, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 9 Sayı: 3, 2022
• Ибрагимов və Исламов, Ибрагимов З. И., Исламов Т. М., Интернационалисты в борьбе за власть Советов в Закавказье // Интернационалисты трудящиеся зарубежных стран-участники борьбы за власть советов. Т. 2, часть 2, Moskva: Наука, 1971
• Токаржевский, Е. А., Из истории иностранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане, Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1957
• Багирова, И. С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века, Баку: Элм, 1997
• Агамалиева, Отв. ред. Н. Агамалиева, Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920) (PDF), Баку: Элм, 1998, ISBN 5-8066-0897-2
• История Коммунистической партии Азербайджана, , Баку: Азербайджанское гос. изд-во, Ч. 1., 1958
• Сумбатзаде, А. С., Социально-экономические предпосылки победы Советской власти в Азербайджане, Moskva: Наука, 1972
• История Азербайджана. Т. 3. Ч. 1., , Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1958
• Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана, , Азербайджанское гос. изд-во, 1963
• Гусейнов, А. А., Из истории издания и распространения программы партии большевиками Азербайджана (1903-1920 гг.), Баку: Вопросы истории Компартии Азербайджана. Вып. 26., 1962
• Искендеров Киров в Азербайджане, М., С. М. Киров в Азербайджане, Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1970
• Катибли, М., Чингиз Ильдрым (биографический очерк), Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1964
• Багиров, М., Музаффар Нариманов (биографический очерк), Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1965
• Расулбеков, И., Али Байрамов (биографический очерк), Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1963
• Халилов, А., Внутренние противоречия и борьба в руководстве Азербайджанской ЧК в 1920-1922 гг, Вопросы истории — № 5., 2016
• История Азербайджана, , Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. Т. 3, часть 1, 1963
• История государства и права Азербайджанской ССР (1920—1934 гг.), , Баку: Элм, 1973
• Дарабади, П., Военно-политическая история Азербайджана (1917-1920 годы), Баку: Изд.дом «Кавказ», 2013
• Каренин, А., Султан Меджид Эфендиев (биографический очерк), Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1963
• История государства и права Азербайджанской ССР (1920 — 1934 гг.), , Баку: Элм, 1973
• Мамедова, Ш., Антисоветские выступления в Азербайджане в 1920 — 1930-е годы, Вопросы истории — № 3., 2012
• Дубнер, А., Бакинский пролетариат в годы революции (1917—1920), Баку: Изд-во АзГНИИ, 1931
• Волхонский və Муханов, Волхонский М., Муханов В., По следам Азербайджанской Демократической Республики, Moskva: «Европа», 2007, ISBN 978-5-9739-0114-1
• Саркисян, Е. К., Экспансионистская политика Османской империи в Закавказье накануне и в годы Первой Мировой войны, Изд-во Академии наук Армянской ССР, 1962
• Каземзаде, Ф., Борьба за Закавказье (1917-1921) (PDF), Стокгольм: CA&CC Press, 2010
• Эмиров, Н. П., Из истории военной интервенции и гражданской войны в Дагестане, Махачкала: Дагкнигоиздать, 1972
• Минц, И. И., Победа советской власти в Закавказье, Мецниереба, 1971
• Морозова, О. М., Муганская область в 1918—1919 гг, Русская старина. Vol. (13), Is. 1., 2015
• Критика фальсификаций национальных отношений в СССР, , Moskva: Политиздат, 1984 https://library.qyzpu.edu.kz/kk/lib/document/EK/892117FA-0150-4E34-AC4E-3D9CA89E35F3 (#bare_url_missing_title)
• Гулиев, Дж., Против буржуазной фальсификации истории (к характеристике сущности мусаватского правительства), Труды Института истории партии ЦК КП Азербайджана, 1967
• Агамалиева və Худиев, Н. Агамалиева, Худиев Р., Азербайджанская Республика. Страницы политической истории 1918-1920 г.г., Баку: Сабах, 1994
• Азовцева, под общей ред. Н.Н. Азовцева, Гражданская война в СССР, Moskva: Воениздат, 1986
• Ибрагимов, С., Генерал Али Ага Шихлинский, Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1975
• Hovannisian, Richard, The Republic of Armenia. — Vol. 3., 1997
• Караев, А. Г., Из недавнего прошлого (материалы к истории Азербайджанской коммунистической партии (б), Баку, 1926
• Искендеров, М. С., Из истории борьбы Коммунистической партии Азербайджана за победу Советской власти, Баку: Азербайджанское гос. издат., 1958
• Советский Азербайджан: мифы и действительность, , Баку: Элм, 1987 https://books.google.com.tr/books/about/%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0.html?id=y2wdAAAAMAAJ&redir_esc=y (#bare_url_missing_title)
• Борьба за победу Советской власти в Азербайджане 1918-1920. Документы и материалы, , Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1967
• Байрамов, К. М., Массовые рабочие организации Азербайджана в борьбе за победу Советской власти 1918—1920 гг., Баку: Элм, 1983
• К истории установления Советской власти в Азербайджане, Труды Института истории партии при ЦК ВКП(б) Азербайджана — Т. 18., , Баку, 1952
• Swietochowski, Tadeusz, The Himmat party. Socialism and the national question in Russian Azerbaijan 1904- 1920, Cahiers du monde russe et soviétique. Vol. 19, № 1-2.— Janvier-Juin 1978, 1978
• История гражданской войны в СССР, , Moskva: Государственное издательство политической литературы — Т. 5., 1960
• Гусейнов, И., Победа Советской власти в Азербайджане в 1920 году и помощь XI Красной Армии, Баку: Труды Института истории партии при ЦК ВКП(б) Азербайджана — Т. XVIII., 1952
• Интернациональная помощь XI армии в борьбе за победу Советской власти в Азербайджане, Интернациональная помощь XI армии в борьбе за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы 1920-1921 гг., Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1989
• Муханов, В. М., Грузинская Демократическая Республика: от первых дней независимости до советизации, Moskva: МГИМО-Университет, 2018
• Marshall, Alex, The Caucasus Under Soviet Rule., Routledge, 2010
• Эмиров, Н. П., Из истории военной интервенции и гражданской войны в Дагестане, Махачкала: Дагестанское книжное изд-во, 1972
• Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Армия. (Документы и материалы), (PDF), Баку: Азербайджан, 1998 https://anl.az/el_ru/kn2014/2-755357.pdf (#bare_url_missing_title)
• Croissant, Michael P., The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications, Greenwood Publishing Group, 1998, ISBN 0-2759-6241-5
• Сухоруков, В. Т., XI Армия в боях на Северном Кавказе и Нижней Волге в 1918—1920 гг., Moskva, 1961
• Нариманов, Н., К истории нашей революции на окраинах (Письмо И. В. Сталину), Баку, 1990
• Фатали Хан Хойский. Жизнь и деятельность (Документы и материалы), , Баку: Изд-во «Азербайджан», 1998 https://www.erevangala500.com/book/39.html (#bare_url_missing_title)
• Зейналова С. А., С. А., Участие посланцев Советской России в установлении Советской власти в Азербайджане (По материалам личного архива командира отряда бронепоездов XI Армии М. Г. Ефремова) // Материалы по истории Азербайджан — Т. VII., Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1968
• Шаламова, Шаламова Л., Зейналова С., Боевые крылья республики // Великий Октябрь и Советский Азербайджан (Экспонаты рассказывают), Баку: Элм, 1977
• Познахирёв, В. В., Турецкие воинские формирования Красной Армии в 1918 — 1920 гг, Вопросы истории — № 7., 2014
• Квинитадзе, Г. И., Мои воспоминания в годы независимости Грузии 1917 — 1921 / Под общей ред. Н. Н. Азовцева, Paris: YMCA-PRESS, 1985
• Азизбекова və Мнацаканян, Азизбекова П. А, Мнацаканян А. Н., Траскунов М. Б., Советская Россия и борьба за установление и упрочение власти Советов в Закавказье, Азернешр, 1969
• Алый стяг над Закавказьем. Воспоминания ветеранов партии, , Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1980
• Мусабеков, Газанфар, Избранные статьи и речи — Т. 1., Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960
• Краснознамённый Закавказский: Очерки истории Краснознамённого Закавказского военного округа, , Тбилиси: Сабчота Сакартвело, 1981
• Друганов, П. А., Рейд группы бронепоездов // От Зимнего до Перекопа, Moskva: Воениздат, 1978
• Гасанлы, Дж. П., История дипломатии Азербайджанской Республики: Внешняя политика Азербайджанской Демократической Республики (1918—1920) — Т. I., Флинта: Наука, 2010, ISBN 978-5-9765-0900-9, 978-5-02-037268-9
• Махарадзе, Н. Б., Победа социалистической революции в Грузии, Тбилиси: «Сабчота Сакартвело», 1965
• История Азербайджана, , Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР — Т. 3, 1963
• Нагорный Карабах за годы Советской власти (краткий статистический сборник), , Степанакерт, 1969
• Гусейнов, А. А., Алигейдар Караев (биографический очерк), Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1976
• Амирханова-Кулиш və Зульпукаров, Амирханова-Кулиш А. С., Зульпукаров З. Г., Помощь Красной Армии в социалистическом строительстве в Азербайджане, Moskva: Наука, 1981
• Безугольный А. Ю. Народы Кавказа и Красная армия. 1918—1945 годы. — М.: Вече, 2007. — С. 111., А. Ю., Народы Кавказа и Красная армия. 1918—1945 годы, Moskva: Вече, 2007
• Гросул, В. Я., Образование СССР (1917-1924 гг.), Moskva: Изд. ИТРК, 2007
• Алиев, С. М., История Ирана. XX век (PDF), Moskva: ИВ РАН: Крафт+, 2004
• Документы внешней политики СССР, , Moskva: Государственное изд-во политической литературы — Т. 2., 1958 https://docs.historyrussia.org/ru/nodes/91095 (#bare_url_missing_title)
• Гулиев, Дж. Б., Под знаменем ленинской национальной политики (Осуществлением Коммунистической партией ленинской национальной политики в Азербайджане в 1920-1925 гг.), Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1972
• Интернационалисты трудящиеся зарубежных стран-участники борьбы за власть советов, , Moskva: Наука — Т. 2, 1971
• Гасанлы, Дж. П., История дипломатии азербайджанской Республики: в 3 т. т. II: Внешняя политика Азербайджана в годы советской власти (1920–1939) (PDF), Moskva: ФЛИНТА: Наука, 2013
• Эфендиев, С. М., Из истории революционного движения азербайджанского пролетариата, Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1957
• Исмаилов, Э. Э., Георгиевские кавалеры — азербайджанцы, Moskva: Герои отечества, 2005
• Персидский фронт мировой революции. Документы о советском вторжении в Гилян (1920 — 1921), , Moskva: Квадрига, 2009 https://books.google.com.tr/books/about/%D0%9F%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%84%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%82_%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BE.html?id=AycsAQAAIAAJ&redir_esc=y (#bare_url_missing_title)
• Персиц, М. А., Застенчивая интервенция. О советском вторжении в Иран. 1920—1921 гг, Moskva, 1996
• Светоховский, Тадеуш, Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане // Азербайджан и Россия: общества и государства / Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман, Moskva: Летний сад, 2001, ISBN 5-94381-025-0
• Степанов, Алексей, Азербайджанская Красная армия. 1920-1924, Moskva: Журнал «Старый Цейхгауз» — № 1 (25), 2008
• Токаржевский, Е. А., Большевики Азербайджана в борьбе за упрочение Советской власти в 1920 году, Баку: Труды Азербайджанского филиала ИМЭЛ при ЦК ВКП(б) — Т. XI, 1948
• Шабанов, Ф. Ш., Развитие Советской государственности в Азербайджане, Moskva: Государственное издательство юридической литературы, 1959
• Swietochowski, Tadeusz, Russian Azerbaijan, 1905—1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge: Cambridge University Press, 2004
• Husejnof, T., Aprel İnkı̡labı̡ (Azərbajcanda Зyra hɵqumətinin altı̡ illijinə), Baqı̡, 1926
• Azərbajcanda Aprel inkilabı̡ (1920-ci il Aprelinin 28-i), , „Baqı̡ Fəhləsi“ Kooperatif Nəзrijjatı̡, 1926
• Гусейнов, Т., Апрельская революция. К шестой годовщине установления Советской власти в Азербайджане, Баку, 1926
• Smith, Michael G., Anatomy of a Rumour: Murder Scandal, the Musavat Party and Narratives of the Russian Revolution in Baku, 1917-20, Jounal of Contemporary History. Vol.36, No.2., 2001
• Широкорад, А. Б., Великая речная война. 1918–1920 годы, Moskva: Вече
• Смит, М., Память об утратах и азербайджанское общество, Moskva: Азербайджан и Россия: общества и государства / Отв. ред. и сост. Д. Е. Фурман. Летний сад, 2001, ISBN 5-94381-025-0
• 28 апреля 1920 года — историческая веха в летописи Азербайджана, Бакинский рабочий, , — № 82 (22107), 1991
• Азербайджанская Демократическая Республика. Архивные документы Великобритании, , Баку, 2008
• Эфендизаде, Р. М., Архитектура Советского Азербайджана, Стройиздат, 1986
• Kazımzadə, Aydın, Bizim "Azərbaycanfilm" - Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası. 1923-2003-cü illər, Bakı: Mütərcim, 2004
• Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, "2011-ci ilin yubilyar filmləri"., , Bakı: Dövlət Film Fondu. Kino-Bülleten. IV buraxılış: Apostroff, 2011
• Kazımzadə, Aydın, Uzunömürlü "Kəndlilər": [Rejissor Səməd Mərdanovun quruluşunda hazırlanan eyni adlı kino haqqında], Mədəniyyət, 2010
• Altstadt, Audrey L., The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule, Stanford, California: Hoover Institution Press, 1992, ISBN 0817991824
• Cornell, Svante E., Azerbaijan Since Independence, United States of America: M.E: Sharpe, 2011, ISBN 978-0-7656-3002-5
• Isgenderli, Anar, Realities of Azerbaijan, 1917-1920, United States of America: Xlibris Corporation, 2011, ISBN 9781456879549
• Leeuw, Charles van der, Azerbaijan: A Quest for Identity, Richmond, England: Palgrave Macmillan, 2000, ISBN 9780700711178
• Swietochowski, Tadeusz, Russia-Azerbaijan: A Borderline of Transition, United States of America: Columbia University Press, 1995, ISBN 0231070683
• (#empty_citation)