Qarabag Xanligi - Wikipedia

Qarabağ salnaməçilərinin hamısı Qarabağ xanlığının yaranmasını sarıcalılı Pənahəli bəyin adı ilə bağlayırlar. Mirzə Adıgözəl bəy Cavanşir sülaləsinin yaradıcısı olan Pənahəli bəyin əslən Sarıcalı tayfasından olduğunu qeyd etmişdir. Mirzə Camal Cavanşir isə onun bu fikrini Cavanşirlərin Sarıcalı oymağından olmasını yazmaqla qəbul edir. Mirzə Camal bəy Qarabaği "Qarabağnamə"sində yazır: "Mərhum Pənah xanın əsl-nəsəbi Qarabağın Cavanşir elindəndir. Bu el qədim zamanlarda Türkistandan gəlmiş Bəhmənli еlinin bir qolu olan Sarıcalı oymağındandır. Bunların atababaları Cavanşir eli arasında məşhur, adlı-sanlı, çörəkli, mal-dövlət və ehsan sahibi olmuş adamlar idilər".^[13][14]

Mirzə Yusif Qarabaği və Rzaqulu bəy əsərlərində Qarabağ xanlarının mənşəyi ilə bağlı məsələdə Mirzə Camalın bu barədə göstərilən mülahizələrinə istinad etmişlər. Ancaq bu salnaməçilərdən Əhməd bəy Cavanşir və Mirmehdi Xəzani əsərlərində əvvəl adları çəkilən müəlliflərdən fərqli olaraq, Qarabağ xanlarının türk-türkmən deyil, monqol-tatar soyundan olmaları ilə bağlı rəvayətlərə üstünlük vermişlər. Ancaq onların bu ehtimallarını mötəbər mənbələr təsdiq etmir.^[15] Belə ki, Fəzlullah Rəşidəddinin "Cami ət-təvarix" adlı əsərində sadaladığı mоnqоl tayfalarının sırasında Cavanşir tayfasının adı çəkilməmişdir.^[14]

Qarabağın Otuz iki türkmən tayfasının içərisində Cavanşirlərin də adı çəkilmiş və onların XVI–XVII əsrin əvvəllərində Qarabağda məskun olduqları göstərilmişdir.^[16] Osmanlı hakimiyyəti zamanı yazılmış "Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri" adlı rəsmi sənəddə isə yazılmışdır: "Cavanşir tayfasının Sarıcalı oymağ Xaçın nahiyəsində, Tərnəküt torpağında qışlayır. Güştağ adlı yerdə yaylayır. Bayat torpağında Doğalan və Zəliyan çayları kənarında əkinçiliklə məşğul olurlar".^[17]

  Əsas məqalə: Pənahəli xan

1736-cı ildə Muğan qurultayında Nadirin şah seçilməsinə Ziyadoğlular, habelə İyirmidörd, Otuziki, Cavanşir tayfaları etiraz etmişdilər. Nadir şah eyni zamanda Qarabağda yaşayan Cavanşir, Otuz iki və Kəbirli tayfa birləşmələrini də ona müxalif mövqedə dayandıqları üçün cəzalandırdı.^[18] Onlardan bir çoxunu Xorasanın Sərəxs mahalına köçürdü.^[19] 1736-cı ildə Səfəvi hakimiyyətinə son qoyan Nadir şah Şirvan, Qarabağ, Çuxursəəd və Təbriz bəylərbəyliklərini ləğv etdi və Azərbaycanı paytaxtı Təbriz, başçısı öz qardaşı İbrahim xan olan vahid inzibati bölgüdə birləşdirdi.^[20] Nadir şah Cavanşir oymağından da İbrahimxəlil ağanın oğlanları Fəzləli bəyi və Pənahəli bəyi öz ordusunda xidmətə almışdı. Göstərdikləri şücaətə görə Nadir şah Fəzləli bəyi əvvəlcə naib, sonra eşikağası təyin etmişdi. Fəzləli bəy öldürüldükdən sonra onun vəzifəsini kiçik qardaşı Pənahəli bəyə tapşırdılar.^[21]

Qardaşının taleyinin onu da gözlədiyindən şübhələnən Pənahəli bəy 1745-ci ildə Nadir şahın sarayını tərk edərək Qarabağa qayıdır. Nadir şah Təbriz və Şamaxı hakimlərinə Pənahəli bəyin tutularaq paytaxt Məşhədə gətirilməsini əmr edir. Lakin həmin dövrdə Cənubi Qafqazda baş vermiş siyasi qarışıqlıqdan istifadə edən Pənahəli bəy təqiblərdən yayına bilir.^[22]

1747-ci ildə Nadir şahın qətlindən sonra Azərbaycanda iyirmi xanlıq meydana gəldi. Onlardan hər birinin Azərbaycan tarixində öz yeri və rolu vardır.^[23] Belə bir tarixi şəraitdə Pənahəli bəy Qarabağ xanlığının əsasını qoydu. Pənahəli bəy 200-ə qədər süvari ilə birgə Qarabağa gəlib özünü xan elan etdi.^[24] Bu haqda Həsən İxfa "Şuşanın tarixi" əsərində yazır:^[25]

Nadir şah öldürüldükdən sonra Adil şah adı ilə məşhur olan qardaşı oğlu Əliqulu xan onun yerində hökmran oldu. Əmiraslan xan isə onun tərəfindən Azərbaycan hakimi təyin edildi. Əmiraslan xan Pənahəli xanla görüşdü. Bu görüş zamanı Əmiraslan xan Pənahəli xana Adil şaha tabe olmağı təklif etdi. Pənahəli xan bu təklifi qəbul etdi və Adil şah tərəfindən ona xələt, qılınc və xan yazılı hökmünü verdi.^[26] 1748-ci ildə Adil şahın da öldürülməsindən sonra Əfşarlar imperiyası tamamilə parçalandı və Pənahəli xan tam müstəqil hakimə çevrildi.^[27]

1747-ci ildə məliklərin biri, Vərəndə məliki Şahnəzər öz əmisi Hüsünü^{[q 1]} öldürüb hakimiyyətə keçdiyinə görə digər məliklərlə ədavətdə idi. Digər dörd məlik Şahnəzəri məlik kimi tanımaq istəmədilər və birləşib Vərəndəyə basqın etdilər, xeyli kəndi qarət etsələr də Şahnəzərə qalib gəb bilmədilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda basqını təkrar etmək qərarına gəldilər. Pənahəli xan Şahnəzərlə əlaqə yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanın hakimiyyətini qəbul etdi və öz qızı Hurizadı xanın oğlu İbrahimxəlil ağaya ərə verdi.^[28]

Xaçın məlikini aradan götürmək üçün Pənahəli xan Xındırıstan kəndxudası Mirzəxanı çağırıb bildirdi ki, əgər o, Xaçın məliki Allahverdini tutub onlara təhvil versə, əvəzində özü məlik rütbəsi ala bilər. Mirzəxan belə də etdi. Beləliklə Xaçın məlikliyi də Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşdü. Digər məlumatlara görə isə, Xaçın məliki Ballıca oymağı yanında qızğın müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq məliki Yeqan da öz oğulları və qohumları ilə birlikdə kəskin müqavimət göstərmiş, lakin onların bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə İslam dinini qəbul etmişdi. Çiləbörd məliki Allahqulu Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etdi. Lakin bir müddət sonra yeni Çiləbörd məliki Hətəm Talışda hakimiyyəti ələ keçirmiş məlik Usubla ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə başladı. Darmadağın olan məliklər məğlubiyyətə uğrayıb Gəncə xanlığına qaçdılar və 7 il Şəmkir mahalında yaşadılar. Yalnız Qarabağ xanına itaət göstərdiklərini bildirdikdən sonra onlara geri qayıtmaq icazəsi verildi.^[29]

Qarabağ xanlığı ərazisində mərkəz, təhlükə zamanı isə sığınacaq rolunu oynaya biləcək əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi yox ıdi. Buna görə də xanın əmri ilə 1748-ci ildə Kəbirli mahalında Bayat qalası inşa olundu.^[30][31] Qalanın tikilmə səbəblərindən biridə Qarabağ ərazisini tam tabe etmək olduğu üçün idi. Bu isə Nadir şah zamanında Qarabağa köçmüş Xəmsə məlikliklərini narahat edirdi. Məliklər siyasi cəhətdən müstəqil olmaq istəyirdilər və buna görə də Pənahəli xanın güclənib öz hakimiyyətini bütün Qarabağ ərazisinə yaymasına müqavimət göstərirdilər.^[29]

Onlar güclü hərbi qüvvəyə malik Hacı Çələbini Pənahəli xana qarşı çıxmağa təhrik edə bildilər. Hacı Çələbi Şamaxı xanı Hacı Məhəmmədəli xan ilə birləşərək Qarabağ xanlığına basqın etdi. Pənahəli xan əvvəlcədən bütün elatı Bayat qalasına toplamışdı. O, hər iki-üç gündən bir atlı dəstə ilə qaladan çıxaraq düşmənə qəfil həmlələr edirdi. Uzun sürən, nəticəsiz mühasirədən sonra Hacı Çələbi və müttəfiqi Şirvan xanı geri çəkildilər. Hacı Çələbi geri dönərkən məşhur olan bu kəlamını işlətdi: "Pənahəli xan indiyə kimi sikkəsiz qızıl idi, biz də gəlib sikkə vurduq və geri qayıtdıq".^[32]

1748-ci ildə Hacı Çələbinin hücumundan sonra və yaz və yay vaxtı əhali yaylağa getdiyindən Bayat qalasının ətrafında əhali azaldı. Bayatın coğrafi şəraitində yaranmış əlverişizliklərlə əlaqədar olaraq qərara alındı ki, qala həm dağ, həm də aranla əlaqədar olsun. Bu məqsədlə məşvərətdən sonra Ağdamın 5–6 kilometrliyində yerləşən və Şahbulaq adlanan yerdə qala və istehkam düzəltmək qərara alındı. Şahbulaqda inşaat işlərinə başlanıldı və 1749-cu ildə Şahbulaq kiçik qala-şəhər halına salındı. Burada hamam, bazar, məscid və başqa zəruri binalar tikildi. Pənahəli xan Bayatdan və ətraf kəndlərdən öz adamlarını Şahbulaq qalasına köçürtdü.^[33]

1749-cu ildə şamaxılı Hacı Məhəmmədəli xan şəkili Hacı Çələbi xan, qarabağlı Pənahəli xan, gəncəli Şahverdi xan ilə birlikdə Kartli-Kaxetiyaya hücum etmək üçün razılığa gəlirlər. Lakin İrəvan xanının xəbərdarlığı ilə baş verə biləcək hadisəyə qarşı II İraklinin hazırlığı bu ittifaqın pozulması ilə nəticələnir.^[34] Həmin ildə ildə Pənahəli xan 4000 qoşunla İrəvan xanlığına basqın etdi. Qarabağ qoşunları əsasən, "Üç kilsə" monastırının ətrafındakı kəndləri qarət edərək bir çox əsir və qənimətlə geri döndülər.^[35]

1749–1750-ci illər arasında Pənahəli xan Gəncəyə hücum edib şəhərin bir hissəsini tutdu. Gəncəli Şahverdi xan şəkili Hacı Çələbi xanı və carlıları köməyə çağırdı. Lakin Pənahəli xan onlarla sövdələşib geri qayıtmalarma nail oldu. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Şahverdi xan gürcü çarları II Teymuraz və II İrakliyə müraciət etdi. Qarabağ xanının Gəncəni tutduqdan sonra gürcülərin zəbt etdikləri Qazax və Borçalını tələb edəcəyindən narahat olan çarlar Şahverdi xanın yardıma gəldilər. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Pənahəli xan Şahverdi xandan 450 tümən bac alıb geri döndü.^[36][37]

İrandakı feodal ara müharibələri şəraitində, Şahbulaq qalası da о qədər etibarlı sığınacaq deyildi. Təcili tədbirlər görülməli və daha etibarlı, möhkəm qala salınmalı idi. Artıq yuxarıda deyildiyi kimi, Pənahəli xan geniş tərkibli məsləhət şurası çağırdı və yeni qala salınması haqqında qəti fikrə gəlindi. Beləliklə tezliklə Azərbaycan ərazisində yeni bir şəhərin əsası qoyuldu. Qarabağ xanlığının yeni paytaxtı – Şuşa qalasının tikilməsinə qərar verildi.^[38]

XVIII əsrin 50-ci illərində Şəki xanlığının güclü mövqeyi və onun getdikcə daha da möhkəmlənməsi Qarabağ, Gəncə xanlıqlarını və Kartli-Kaxet çarlığını narahat edirdi. Bu məqsədlə Naxçıvan xanı Heydərqulu xan XVIII əsrin 50-ci illərində Pənahəli xanın görüşünə getmişdi. 1752-ci ildə həyata keçirilən həmin yürüşdə gəncəli Şahverdi xan, qaradağlı Qasım xan, irəvanlı Hüseynəli xan, xoylu Əhməd xan da iştirak edirdilər.^[39] Xanlar Hacı Çələbiyə qarşı birgə hərəkət etmək üçün aralarında razılığa gələrək bu barədə Kartli-Kaxeti çarına da məktub göndərdilər. Öz növbəsində II İraklı xanlara yazdığı cavab məktubunda onlarla həmfikir olduğunu bildirmiş və onlara Gəncəyə gəlməyi məsləhət görmüşdü. Lakin Çar müttəfiqlərinə xəyanət edərək xanların dördünü də Gəncə yaxınlığında Qızılqaya adlı yerdə (21 mart 1752) həbs etdirdi.^[40] Gəncəli Şahverdi xanın nökərindən bu hadisəni eşidən Hacı Çələbi Kür çayını keçərək Şeyx Nizaminin qəbri yanında baş vermiş döyüşdə İraklini məğlub edərək xanları azadlığa buraxdı.^[41]

1757-ci ildə Qacar şahı taxtına ən güclü namizəd olan Məhəmmədhəsən xan Qacar Qarabağa hücum etdi. O, Araz çayını keçib Şuşa qalasının yaxınlığında düşərgə saldı. Lakin Məhəmmədhəsən xan bir ay burada qalsa da qalaya yaxınlaşa bilmədi. Üstəlik, xanın Qarabağ sakinlərindən ibarət xırda hərbi dəstələri düşmənə qəfıl basqınlar edir, onun atlarını və əmlakını ələ keçirirdilər.^[42] Beləliklə, Məhəmmədhəsən xan təxminən bir ay Şuşa ətrafında qalsa da, heç bir uğur qazana bilmədi.^[43]

1759-cu ildə Qarabağ Fətəli xan Əfşarın hərbi yürüşünə məruz qaldı. Fətəli xan öz qüvvələrini səfərbər edərək 1759-cu ildə Gəncə və Qarabağa hücum etdi. Fətəli xan Əfşar Qarabağ xanlığının ayrı-ayrı mahallarını tutaraq, paytaxtı Şuşaya yaxınlaşdı və şəhəri mühasirəyə aldı. Pənahəli xanın müdafiəyə hazırlaşması qalanın qısa müddətdə alınması işini çətinləşdirdi.^[44] Bunu nəzərə alan Fətəli xan Əfşar şəhərin altı kilometrliyində (Ballıca çayı ilə Xоcalı çayı arasında) müdafiə əhəmiyyəti olan istehkamların salınmasını əmr etdi. O zaman Çiləbörd və Talış məlikləri — Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanın yanına gəlib onun qoşunu ilə birləşdilər və burda özləri üçün ayrıca səngər qurdular.^[45]

Fətəli xanın qoşunları gündən-günə qalaya doğru irəliləyirdilər. Şuşaya gedən yollar bağlandığı üçün orada azuqə, hərbi sursat get-gedə azalır və yeni-yeni çətinliklər meydana çıxırdı. Müharibənin son günlərində Urmiya xanlığının döyüşçüləri artıq qala divarı ətrafında döyüşürdülər. Şəhər süqut etmək təhlükəsi qarşısında idi. Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq Pənahəli xan Fətəli xanla saziş bağladı^[43] və oğlu İbrahimxəlil ağanı ona girov kimi verdi.^[46]

Bu dövrdə mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkəmləndirən Kərim xan Zənd, Fətəli xan Əfşarın ən böyük rəqiblərindən biri idi. Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarının əksəriyyəti isə Kərim xanın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilər. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının çoxu Fətəli xan Əfşarın hakimiyyəti altında idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin toplayıb İsfahan və Şirazı tutdu.^[47]

1760-cı ildə isə artıq Azərbaycana hücum etdi və Təbrizi mühasirəyə aldı. Kərim xanın Cənubi Azərbaycana hücumu Fətəli xana öz qüvvələrini Azərbaycanın şimalından cənubuna keçirməyə vadar etdi. 1761-ci ilin yayında Kərim xan yenidən Azərbaycana hücum etdiyi zaman Fətəli xan onu Ucan düzündə, Qaraçəmən kəndi yaxınlığında qarşıladı. Baş verən döyüşdə üstünlük əvvəlcə Fətəli xanın tərəfində olsa da, müttəfiqi Xoylu Şahbaz xanın xəyanət edərək düşmən tərəfə keçməsi onu çətin vəziyyətə saldı. Bu səbəbdən Fatəli xan Urmiya qalasına çəkilməli oldu.^[48]

Kərim xan Zənd Pənahəli xanın yanına elçilər göndərib Fətəli xana qarşı müharibədə ona müttəfiq olmağı təklif etdi.^[49] Onun Pənahəli xana göndərdiyi məktubda deyilirdi: "Fətəli xan bizim nəinki təkcə düşmənimiz, hətta qanlımızdır. Sizə qarşı da olduqca yaramaz işlər görmüş, andını, peymanını pozmuşdur. Sənin oğlunu məkr və hiylə ilə aparıb məhbus etmişdir. İndi var qüvvə ilə bizə kömək etməli və bu işdə heç şeydən müzayiqə etməməlisən. Çünki intiqam alsaq və oğlunu xilas etsək, siz sevindiyiniz kimi biz də arzumuza çatmış olacağıq". Fətəli xanın asılılığından çıxmaq istəyən Pənahəli xan seçmə döyüşçüləri ilə Arazı keçib Kərim xanın qoşunları ilə birləşdi.^[50]

Urmiya qalası 9 aylıq mühasirədən sonra təslim oldu. Kərim xan təslim olan Fətəli xanı özü ilə aparıb, 1763-cü ildə İsfahan yaxınlığında öldürdü. Eyni zamanda, o, köməyinə gəlmiş Azərbaycan xanlarını — Pənahəli xanı, qaradağlı Kazım xanı, xoylu Şahbaz xanı, naxçıvanlı Hacı xan Kəngərlini, sərablı Əli xan Şəqqaqini qələbəni qeyd etmək üçün Şirazda keçiriləcək qonaqlığa dəvət etdi. Əslində bu dəvəti qəbul etdirməklə Kərim xan sözügedən şəxsləri Şirazda girov kimi saxlaya bildi^[51] və onların özündən asılılığını təmin etmiş oldu.^[52]

Pənahəli xan 1763-cü ildə Şirazda – Kərim xanın sarayında vəfat etdi. Vəsiyyətinə görə Qarabağa gətirilib, Ağdamda dəfn edildi. Tarixçi Аbbasqulu ağa Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində yazır: "Pənah xan Şirazda vəfat etdi, nəşi də Qarabağa göndərildi. [Xalq arasında] Deyirlər ki, Pənah xan cəsarətli, sadə, xoşrəftar tədbirli bir əmir olmuşdur".^[53]

  Əsas məqalə: İbrahimxəlil xan

Pənahəli xanın ölümündən sonra Qarabağa qayıdan İbrahimxəlil ağa böyük qardaş hesab olunduğu üçün xan taxtıının ona verilməsini təbb etdi və hakimiyyətə yiyələndi. O, avar Ümmə xanın bacısı Bikə ağaya evləndi və beləliklə də böyük hərbi gücə malik bir müttəfiq əldə etdi. Sonralar İbrahimxəlil xan Şəkili Səlim xanın bacısını da aldı və bu yolla Şəki xanlığına təsir etmək imkanı qazandı. Mehrəli bəy qardaşına müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşərək kömək almaq üçün Kərim xan Zəndin yanına qaçdı. Kərim xandan ona kömək göstərməsini xahiş etdi. Lakin İranın daxili işləri ilə məşğul olan Kərim xan onun xahişini yerinə yetirməyə imkan tapmadı. 1779-cu ildə Kərim xan Zəndin vəfatından sonra Mehrəli bəy İbrahimxəlil xanın rəqibi Qubalı Fətəli xanın yanına pənah apardı.^[54]

İbrahimxəlil xan Xəmsə məliklərinin bölüşdürücülük hərəkətlərinə son qoydu. 1781-ci ildə ona tərəfdar olan Vərəndə və Xaçın məliklərinin qüvvələri ilə birlikdə Dizaq məliki İsayı Tuğ qalasında mühasirəyə aldı. Müqavimət göstərə bilməyən İsay təslim oldu. Onu tutub həbsxanaya saldılar və orada boğdular. Hakimiyyət İsayın qardaşı oğlu Bahtama keçdi. Ancaq, çox keçməmiş Bahtam da İbrahimxəlil xana qarşı mübarizəyə başladı.^[55]

İbrahimxəlil xan Çiləbördün nüfuzlu adamlarından biri olan yüzbaşı Rüstəm bəyi öz tərəfinə çəkdi. Məlik titulu almış Rüstəm bəy qohumu, Yeritmakans kilsəsinin özünü katalikos elan etmiş keşişini xanla əməkdaşlığa cəlb etdi.^[56]

1783-cü ildən etibarən İbrahimxəlil xanla separatçı məliklər arasında münasibətlərin pisləşməsi Rusiyanın təhriki ilə daha da güclənir. Rusiya onların köməyi ilə Qarabağda xristian dövləti yaratmağa çalışırdı. İbrahimxəlil xan diplomatik yolla separatçıları Şuşaya toplayır. Sənədlər əsasında onların Qarabağ xanlığına xəyanətini sübuta yetirərək həbs etdir (Aponu və Məclumu) həbs edib Şuşa qalasına saldı. Bahtam isə siyasi məhbus kimi Ərdəbil xanına verilir.^[57]

Sonra isə xəyanətkar məliklərin müttəfiqi Qansazar monastırının katolikosu beş qardaşı ilə birlikdə ələ keçirilir və layiqli cəzalarını alırlar. Xanın süvari dəstəsi qəfildən Qansazar monastrının üzərinə hücum edərək onu dağıtdı, katalikos İohannesi və onun beş qardaşını tutub, Şuşaya gətirdilər. 1786-cı ildə İohannes zəhər verilib öldürüldü. Sonra yepiskop Sarkis də daxil olmaqla katalikosun qardaşları azad olundular. Qanzasar monastrı 8 min tümən cərimə olundu Yeni Alban katalikosunun iqamətgahı artıq Qanzasar yox Amaras monastrı oldu.^[58]

Şuşa həbsxanasından qaçmağa müvəffəq olan məliklər Tiflisə gələrək buradan II İrakli və rus ordusunun polkovniki Burnaşovla birlikdə yeni qəsd hazırlayırlar. Birləşmiş qüvvələrin "xaç yürüşü" 1787-ci ilin sentyabrında başlayır. Onlar Gəncəyə qədər irəliləyirlər. Lakin 1787–1791-ci illərin Rusiya-Osmanlı müharibəsinin başlanması bu avantüranın dayandırılmasına səbəb olur.^[57]

İbrahimxəlil xanın müxalif qardaşı Mehrəli bəy isə 1785-ci ildə Bakıdan Qubalı Fətəli xanın düşərgəsinə gedərkən, Fətəli xanla mübarizə aparan Ağası xanın oğlu Əhməd bəy tərəfindən öldürüldü.^[59] Fətəli xan Mehrəli bəyin cənazəsini Qarabağa göndərdi. Mehrəli bəyin ölümü Qarabağ və Quba xanları arasındakı soyuq münasibətlərə son verdi. İbrahimxəlil xan Fətəli xana Şamaxı xanlığı ilə müharibədə dəstək verərək ordu dəstəsi göndərdi.^[60]

1791-ci ildə Xaçın məliki Şahnəzər öldü. Onun dörd oğlu — Cümşüd, Hüseyn, Canbəxş və Cahangir qalmışdı. İbrahimxəlil xan məlikliyə Şahnəzərin qanuni arvadı Taquya xanımdan olan oğlu Cümşüdü deyil, öz arvadı Hurizad xanımın doğma qardaşı olan və Sona xanımdan doğulmuş Hüseyni təyin etdi. Bu isə digər məliklərin narazılığma səbəb oldu. Canbəxş Ağaməhəmməd xan Qacara müraciət etdi və məliklik haqqında fərman aldı. Lakin məlik Hüseyn Canbəxşin evinə basqın etdı, Canbəxş digər doğma qardaşı Cahangirlə şamaxılı Mustafa xanın yanına qaçdı.^[61]

1794-cü üdə məliklər Mədum və Abov Cavad xanın himayəçiliyi ilə Sərkisi Alban katalikosu elan etdilər. Beləliklə, alban katolikoslarının sayı üçə çatdı. Məliklər Məclum və Abov Gəncə xanlığında məskunlaşdıqdan sonra 500 ailə Gürcüstandan min ailə Çiləbörddən Gəncə xanlığına köçdü. Sonralar onlar silahlı təşkil edərək Qarabağın kəndlərinə basqınlar etdilər.^[62] Bir müddətdən sonra Məclum ilə Abov arasında ixtilaf yarandı. Abov öz təbəələri ilə birlikdə gürcü çarının hakimiyyəti altında olan Borçalıya köçdü. Lakin bir müddətdən sonra onunla II İrakli arasında narazılıq yarandığından Abov İbrahimxəlil xanları barışdı və Qarabağa dönüb Gülüstanda yerləşdi.^[61]

Qarabağ xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya çarlığı arasında münasibətlər, müəyyən fasilələrlə, XVIII əsrin ikinci yarısı boyu davam etmişdir. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Quba xanına qarşı təklikdə mübarizə apara bilməyəcəyini yəqin edərək Gürcüstan çarı II İrakli ilə ittifaq bağladı. Hər iki müttəfiq, zəifləmiş Gəncə xanlığının Qubalı Fətəli xan tərəfindən tutulacağından ehtiyat edərək, 1780-ci ildə Gəncəni tutdular. Gəncə xanlığını II İrakli və İbrahimxəlil xanın təyin etdikləri nümayəndələr idarə etməyə başladılar.^[40]

1780-ci illərdə Qarabağ xanlığı Qubalı Fətəli xanın hücumuna məruz qaldı. Müqavimət göstərə bilməyəcəyini başa düşən İbrahimxəlil xan Şuşa qalasına çəkildi. Quba xanlığının qoşunları ətraf əraziləri qarət edərək böyük qənimət əldə etdilər. Lakin Fətəli xan Qarabağın içərilərinə doğru irəliləmədi və qnimətlərlə Qubaya geri döndü. 1781-ci ilin başlanğıcında yenidən Qarabağa hücum edən Fətəli xan, bu dəfə Qarabağın içərilərinə irəliləyə bildi. Əsir götürdüyü obaları Quba xanlığı ərazisinə köçürdü. О, bu yolla Qarabağın iqtisadi və hərbi qüdrətini sarsıtmaq istəyirdi.^[63]

1783-cü ildə Fətəli xan Şuşanı almaq və Qarabağ xanlığının varlığına son qoymaq məqsədilə özündən asılı olan Şamaxı hakimləri Məhəmmədsəid və Ağası xanlar, Şəkili Əbdülqədir xan, Muğanlı Tale Həsən xan, Tarki hakimi Murtuza Əli, Lənkəranlı Qara xan və daha bir neçə Dağıstan hakimlərinin qüvvələrini də toplayaraq 13 min nəfərlik orduyla Qarabağa doğru yürüşə başladı.^[54] İbrahimxəlil xan Şuşa qalasını möhkəmləndirərək hadisələrin gedişini gözləyirdi. Fətəli xan da Şuşanı ala bilməyəcəyini düşünüb ətraf kəndləri qarət etdi, xeyli əsir götürərək geri qayıtdı.^[64]

İbrahimxəlil xan isə bu hücumlara cavab olaraq, Fətəli xanla müharibə aparan Şamaxı xanlarına ordu ilə köməklik etməyə başadı. Bu səbəbdən Fətəli xan güclü qoşun toplayıb, 1784-cü ildə yenidən Qarabağa hərəkət etdi. Lakin Şuşa qalasına ələ keçirə bilməyəcəyini başa düşərək Ağdamı və Qarabağ xanlığının başqa aşağı mahallarını qarət etdi.^[60]

1785-ci ildə İbrahimxəlil xanın Fətəli xanın sarayında yaşayan qardaşı Mehrəli bəyin ölümündən sonra Qarabağ və Quba xanlıqları arasındakı münasibətlər müəyyən qədər düzəlsə də 1786-cı ildə İbrahimxəlil xanın Lənkəran xanı ilə birləşib Şamaxıya yürüşü münasibətləri yenidən pozdu. Onların Məhəmmədsəid xanı kənarlaşdırıb yerinə kor qardaşı Ağası xanı hakim qoymaq istədiklərini duyan Fətəli xan bu yürüşü eşidib Salyandan Şamaxıya gəldi və İbrahimxəlil xana Məhəmmədsəid xana toxunmamağı təklif etdi. Fətəli xanın təklifi rədd olunduğundan о, böyük məbləğdə pul mükafatı verib Qarabağ və Lənkəran xanlarını Şirvandan getməyə razı saldı. 1787-ci ilin dekabr ayının əvvəllərində Fətəli xan ləzgilərdən topladığı qoşunla Qarabağa yürüş etdi. İbrahimxəlil xan Ömər (Umma) xan Avardan aldığı yardımçı hissə ilə Kürün yaxınlığında Fətəli xanı qarşıladı. Döyüşdə tərəflərdən heç biri üstünlüyü ələ ala bilmədilər.^[65]

1786-cı ildə İbrahimxəlil xan Gəncədə boş qalmış xan taxtına öz yaxın adamını çıxarmaq istəyirdi. Həmin ildə İbrahimxəlil xanın vasitəçiliyi ilə Cavad xan Gəncə xanlığının hakimi təyin olundu. Cavad xanın qardaşı Rəhim bəy isə qaçaraq II İrakliyə sığındı.^[66]

Cavad xan II İraklini özünə güclü düşmən hesab edirdi. Ağaməhəmməd xan Qacarın Cənubi Qafqaza hücumu ərəfəsində Cavad xan II İrakliyə hər il ödədiyi bacı verməkdən imtina etdi. 1795-ci ildə Cavad xan, Ağaməhəmməd xanın Tiflisə hücumuna ərzaq və qoşunla köməklik etdi həmçinin Ağaməhəmməd xana tabelik bildirdi. Digər tərəfdən də yaddan çıxarmaq olmaz ki, Ağa Məhəmməd xan Qacar və Cavad xan eyni tayfanın nümayəndələri idilər.^[67]

Cavad xanın Ağaməhəmməd xana köməyinə cavab olaraq 1797-ci ilin əvvəllərində Qarabağ və Kartli-Kaxetiya qoşunları Gəncəyə doğru hücuma başladılar. Gəncə qalası yaxşı möhkəmləndirildiyi üçün mühasirə uzanaraq 4 aydan artıq davam etdi. Bu müddət ərzində müttəfiqlərin ordusu şəhərin ətrafındakı kəndləri qarət etdilər. Uzun müddət mühasirədə qalan şəhər əhalisi arasında da itkilərin sayı getdikcə artırdı. Qalanın uzunmüddətli müqaviməti gürcü çarı II İraklini 7 min nəfərlik əlavə qoşun çağırmağa məcbur etdi. Bu xəbəri eçidən Cavad xana İbrahimxəlilxəlil xanla danışıqlara başladı. Aparılan danışıqlar nəticəsində Cavad xan hər il İbrahimxəlilxəlil xana 10 min, II İrakliyə isə 15 min tümən xərac ödəməyi, öz oğlu və bacısını isə Qarabağ xanına girov verməyə razılaşdı. Beləliklə tərəflər arasında sülh imzalandı və müttəfiqlər qalanın mühasirəsini dayandıraraq geri döndülər.^[68]

XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində İbrahimxəlil xan Kartli-Kaxeti çarı II İrakli və Hüseynəli xanla birlikdə Abbasqulu xanın Naxçıvan xanlığında hakimiyyətə gətirilməsinə yardım etdi. Ancaq, Xoylu Əhməd xan Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu bəyi dəstəkləyirdi. Bu işdə yardım almaq üçün Kərim xan Zəndin ölümündən sonra Mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ keçirtmiş Əlimurad xana müraciət etdi. 1783-cü ildə Əlimurad xan Gülşirəli xanı hərbi qüvvə ilə Naxçıvana göndərdi. Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk edib, Tiflisə, II İraklinin yanına qaçdı. Abbasqulu xan yenidən hakimiyyətə qayıtmaq üçün II İrakli ilə bərabər İbrahimxəlil xana da müraciət edirdi.^[69]

Naxçıvandakı hakimiyyət dəyişikliyi haqqında Qarabağlı İbrahimxəlil xan və Xoylu Əhməd xan arasında müqavilə imzalandı. Tərəflər Təbrizi tutub əldə edilmiş qəniməti bölmək, daha sonra Naxçıvanı ələ keçirib, 1783-cü ildə Əlimurad xan tərəfindən devrilmiş Abbasqulu xanı hakimiyyətə gətirmək barədə razılığa gəldilər. Əldə olunmuş razılaşma əsasında İbrahimxəlil xan qoşunla Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. İbrahimxəlil xanın qoşunları Naxçıvan xanlığının ərazisinə daxil oldular və Cəfərqulu xan Şərur çayı sahilindəki bir qalada gizləndi. 1785-ci ilin mayın əvvəllərində İbrahimxəlil xanın qoşunu Naxçıvan qalasını ələ keçirib, Abbasqulu xanın Naxçıvanda hakimiyyətini bərpa etdi. Lakın Cəfərqulu xanı tutmaq mümkün olmadı. Naxçıvan tərk edən Cəfərqulu xan Xoylu Əhməd xanın köməyi ilə bir neçə qalam ələ keçirmiş, Hacı Dəmir qalasını özünə iqamətgah seçmişdi.^[70]

İbrahimxəlil xan bu yürüşdəki uğursuzluqdan sonra vaxt itirmədən Təbrizə doğru hərəkət etməyi qərara aldı. Lakin Əhməd xanla müttəfiqliyə ümid olan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan aldanmışdı. Belə ki, İbrahimxəlil xan yolda olarkən artıq Xoy qoşunları Təbrizi tutmuşdular. Əhməd xan bildirdi ki, o, Təbrizdə yalnız hakimiyyəti dəyişmişdir və buna qohum kimi hüququ vardır. Lakin Naxçıvan xanı Cəfərqulu xanı öz himayəsinə götürüb artıq İbrahimxəlil xanın onun işlərinə qarışmağa ixtiyarı yoxdur. Çünki Naxçıvana sahib olmaq üçün İsfahanın hakimi tərəfindən fərman Cəfərqulu xana verilmişdir.^[71]

İbrahimxəlil xan Naxçıvanı tərk etdikdən bir müddətdən sonra Cəfərqulu xanın qardaşı, Kəlbəli xan Abbasqulu xanı hakimiyyətdən kənarlaşdırıb özünü 1787-ci ildə xan elan etdi. Bu zaman II İrakli İbrahimxəlil xanın Naxçıvanı tutduğu xəbərini eşidib knyaz İvan Baqrationu İbrahimxəlil xanın Naxçıvanda möhkəmlənməsinə yol verməmək üçün qoşunla Naxçıvana göndərmişdi. Lakin artıq Naxçıvanı ələ keçirmiş Kəlbəli xan gürcü qoşunlarını qalaya buraxmadı. Knyaz Baqration Naxçıvan qalasını mühasirəyə alıb İbrahimxəlil xanın dalınca bir dəstə göndərdi. Həmin dəstə Sisyan ətrafında az sayda Qarabağ dəstəsi ilə qarşılaşdı. İki tərəf arasında baş verən döyüşdə Qarabağ qoşunları geri çəkildilər. Baqrationun Naxçıvanı tutmaq səyi puça çıxdı və gürcü dəstələri geri döndülər.^[72]

1788-ci ildə İbrahimxəlil xan Ağaməhəmməd xanın Fars və Şiraz tərəflərdə olduğundan istifadə edərək, Xoyu özünə tabe etmək fikrinə düşdü. Lakin Qarabağ xanı uğur qazana bilmədi. Əhməd xanın ölümündən sonra Xoy xanlığmda hakimiyyətə gəlmiş Cəfərqulu xan İbrahimxəlil xanın Mərəndə daxil olması xəbərini eşidib onun qarşısını kəsmək üçün hərəkətə başladı. Mərənd yaxınlığında baş verən hərbi toqquşmada İbrahimxəlil xan məğlub olub geri çəkildi. Xanın vəziri Molla Pənah, sərkərdəsi Fərzi bəy Sarıcalı-Cavanşir əsir düşdü. İbrahimxəlil xanın sülh təklifi ilə əsirlər azad edildilər.^[73]

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın beynəlxalq vəziyyəti çar Rusiyası və Оsmanlının mövqeyi ilə sıx bağlı olmuşdur. Belə ki, bu dövrdə Azərbaycanın şimal-şərqindəki xanlıqlar Rusiya ilə, qərb və cənub-qərb hissəsində yerləşən xanlıqlar isə çox zaman Osmanlı Türkiyəsi ilə daha sıx təmasda olurdular. Ancaq Azərbaycan xanlıqlarının Osmanlı dövləti ilə qarşılıqlı münasibətləri beynəlxalq vəziyyətin təsiri altında tənzimlənirdi.^[74] Bu dövrdə Azərbaycan uğrunda mübarizə aparan Rusiya və Osmanlı imperiyası ilə müqayisədə Qacarlar çox zəif idilər. Bu mübarizədə Qacarların yeganə üstünlüyü onda idi ki, bir vaxtlar Azərbaycan torpaqları Qacarların bərpa etmək istədikləri və özlərini varisi elan etdikləri Səfəvi İmperiyasının ərazisinə daxil olmuşdu. Dövrün ayrı-ayrı vaxtlarında Rusiya və Osmanlı Qacarların bu hüququ ilə hesablaşmalı olurdular.^[75]

Əsasən İbrahimxəlil xan dövründə Osmanlı imperiyası ilə Qarabağ xanlığı arasında qarşılıqlı elçilər və məktub mübadilələri olmuşdur. 1776-cı ildə İbrahimxəlil xan öz vəziri Molla Həsəni Osmanlı sultanından yardım almaq üçün İstanbula göndərmişdi, 1783-cü ilin payızında Хəlil pаşаnın başçılığı ilə Cənubi Qafqazа göndərilən Osmanlı nümayəndə heyəti Qarabağda İbrahimxəlil xanla görüşmüş və Şuşada öz qərargahlarını yaratmışdılar,^[76] 1785-ci ildə İbrahimxəlil xan sultana məktub yazaraq Osmanlı himayəsinə keçmək istədiyini bildirmişdi və Sultan bu məktuba müsbət cavab vermişdi, sultan I Əbdülhəmid 1787-ci ilin fevralında İbrahimxəlil xana məktub göndərmişdi məktubda İbrahimxəlil xana Rusiyaya qarşı vuruşmağa hazırlaşmaq təklif olunurdu,^[77] Sultanın İbrahimxəlil xana 1788-ci il 17 fevral tarixli fərmanında onun Osmanlı himayəsində olduğu xatırlanırdı və 1789-cu ildə Osmanlı tərəfdən Qarabağa Şirvan xanlarının övladları Əsgər bəy, Qasım bəy və Mustafa bəy elçi kimi gəlmişdilər.^[76]

1791-ci ildə Osmanlı sarayında İbrahimxəlil xan və Avar hakimi Ümmə xanın elçiləri yüksək ehtiramla qəbul olunmuşdu. Bu barədə sultana edilən məruzədə Sultandan kömək istənilirdi. Vəziyyətinin kifayət qədər mürəkkəb olmasına baxmayaraq Osmanlı imperiyası Azərbaycan xanlıqları ilə əlaqələrini kəsmirdi. İbrahimxəlil xan 1794-cü ildə sultana göndərdiyi məktubda İranda hakimiyyəti ələ keçirmiş Ağaməhəmməd xan Qacarın Azərbaycan xanlıqlarını tutmaq niyyətindən xəbər verir, xanlıqların bu təhlükəni sovuşdurmaqda Osmanlı sultanının yardımına ehtiyacları olduğunu qeyd edirdi. Lakin bu danışıqların heçbir faydası olmadı. Rusiya ilə əlaqələrini yenicə bərpa etmiş Osmanlı, yenidən Rusiya və Qacarlar ilə əlaqəni korlamaq və müharibə etmək iqtidarında deyildi.^[78]

İbrahimxəlil xan Rusiyanın və ermənilərin Qarabağ xanlığı ərazisində erməni çarlığı yaratmaq niyyətindən xəbərdar idi. Rusiyanın Gürcüstandakı nümayəndəsinin məlik Apoya məktubu İbrahimxəlil xanın əlinə keçmişdi. Məktubda isə tezliklə rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza yürüşə başlayacağı və Qarabağda erməni çarlığı yaradılacağı bildirilirdi. Belə bir vəziyyətdə İbrahimxəlill xan görünür, yalnız Rusiyaya yaxınlaşmaqla öz hakimiyyətini xilas etməyin mümkün olacağını düşünürdü. 1783-cü ilin martın 18-də İbrahimxəlil xan II Yekaterinaya məktub göndərərək onun Rusiyanın himayəsinə qəbul olunmasmı xahiş etdi. II Yekaterina Q. A. Potyomkin xərac ödəyəcəyi təqdirdə İbrahimxəlil xanı hakimiyyətdə saxlamağını və hətta onun Rusyanın himayəsi altına qəbul etməyin mümkün olduğunu bildirdi.^[79]

1783-cü il iyunun 24 də Georgiyevskdə bağlanmış müqaviləyə əsasən Kartli-Kaxetiya çarlığı (Şərqi Gürcüstan) Rusiya dövlətinin təbəəliyini qəbul etdi. Həmin il Dağıstanın cənubunda yerləşən Tərki qalası da Rusiya tərəfindən zəbt edildi. Rusiyadan Gürcüstana hərbi qüvvə yeridilməsi məqsədilə Vladiqafqazdan Tiflisə hərbi Gürcüstan yolu adlanan geniş hərbi yol çəkildi. 1783-cü ilin noyabrında Rusiyanın hərbi hissələri Tiflisə daxil oldu. Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı P. S. Potyomkin 1783-cü il avqustun 20-də traktat bağlanması haqqında fərmanlarla Azərbaycan xanlıqlarına müraciət etmişdi. Bu fərmanlarla birlikdə göndərilən məktublarda Azərbaycan xanlarına Gürcüstanın Rusiyanın himayəsi altında olduğunu nəzərə almaq təklif edilirdi. Georgiyevsk müqaviləsi Azərbaycan xanlıqlarının siyasi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. Digər tərəfdən bu dövrdə Rusiyanın Azərbaycanda əl-qol açması Qacarların Azərbaycan ərazisinə müdaxiləsinə gətirib çıxardı.^[80]

1783-cü ilin avqustunda Üçmüədzin katalikosu və Qanzasar patriarxının Krımda və Rusiyanın cənub quberniyalarında yerləşən rus ordusunun komandanı Q. A. Potyomkinə göndərdikləri məktubu Qarabağın məlikləri də imzalamışdılar. Məktubda bildirilirdi ki, məliklər rus qoşunlarının Azərbaycana yürüş edəcəyi təqdirdə onlara hər cür yardım göstərməyə hazırdırlar. 1783-cü üdə Rusiya Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün buraya iki istiqamətdə qoşun yeritmək haqqında qərar qəbul etmişdi. Qoşunun bir hissəsi Dərbənddən keçməklə Azərbaycanın Xəzərsahili vilayətlərini ələ keçirməli, digər hissəsi isə Dəryal keçidi vasitəsilə Gürcüstana daxil olub sonralar İrəvan və Qarabağ xanlıqlarını tutmalı idi.^[81] Q. A. Potyomkinin P. S. Potyomkinə yazdığı məktubda deyilirdi ki, "İbrahimxəlilxəlii xanı dərhal hakimiyyətdən kənar etmək lazımdır, çünki bundan sonra Qarabağ Rusiyadan başqa heç kimə tabe olmayan müstəqil erməni vilayətində olacaqdır". Rus ordusunun Cənubi Qafqaza 1782–1783-cü ilə planlaşdırılan yürüşü baş tutmadıqdan sonra Qarabağ məlikləri II İraklinin təşəbbüsü ilə Gəncə üzərinə təşkil ediləcək bu yürüşə böyük ümidlər bəsləyirdilər. Lakin Qarabağ xanlığının düşmənlərinin Gəncəyə 1784–1785-ci illərə nəzərdə tutulan bu yürüşü baş tutmadı. Krım məsələsini dinc yolla öz xeyrinə həll etmiş Rusiya hələlik Cənubi Qafqazda fəal hərbi əməliyyat aparmaqla Osmanlılar ilə münasibətləri kəskinləşdirmək istəmirdi.^[81]

XVIII əsrin 80-ci illərinin sonlarında İranda və Cənubi Azərbaycanda Ağaməhəmməd xan Qacarın nüfuzu getdikcə artırdı. XVIII əsrin 90-cı illərin əvvəllərində o demək olar ki, bütövlükdə İranı öz hakimiyyəti altında birləşdirmişdi. O, Azərbaycanın cənub xanlıqlarının hamısını İran ərazisi ilə birlikdə özünə tabe etdi, dövlətin mərkəzini Tehrana köçürdü. Qacar şahı cənubda öz işini başa çatmış hesab etdikdən sonra nəzərlərini şimala çevirdi. Lakin Ağaməhəmməd şah Qacarı Azərbaycan xanlıqları tanımaq istəmədilər. Qacar buna görə də, Azərbaycana hücum etmək planını hazırlamışdı.^[82]

Ağaməhəmməd xan digər xanlara göndərdiyi kimi Qarabağa elçi göndərib İbrahimxəlil xandan da girov istədi. Xan əmisi oğlu Ağa Əbdüssəməd bəy və saray adamı Mirzə Vəli bəyi Ağaməhəmməd xana girov verdi.^[83] Lakin bir neçə ildən sonra Əbusəməd bəy öldürüldü və Ağaməhəmməd xan onun əvəzində başqasını tələb etdi. İbrahimxəlil xan isə bundan boyun qaçırdı və Mirzə Məhəmməd Qulunu Rusiyaya elçi göndərib, rus təbəəliyini qəbul etdiyini bildirdi və tezliklə kömək göndərilməsini xahiş etdi. Ağaməhəmməd xan bundan xəbər tutdu və tezliklə Qarabağa hücuma hazırlaşmağa başladı.^[84][85]

1795-ci il iyunun sonlarında 85 min nəfərlik Qacar ordusu Araz çayını keçərək Şimali Azərbaycana soxuldu. Öz ordusunu üç hissəyə bölən Ağaməhəmməd xan onun birinci hissəsinə İrəvan, ikinci hissəsinə Muğan, üçüncü hissəsinə isə Qarabağ istiqamətində hərəkət etmək əmrini verdi.^[86][87] İrəvan istiqamətində hücum edən hissəyə Ağaməhəmməd xanın qardaşı Əliqulu xan başçılıq edirdi.^[88] Ağaməhəmməd xan tərəfindən başçılıq edilən hissələr 1795-ci il iyunun sonlarında Şuşa qalasına yaxınlaşıb qalanın yaxınlığında olan Gövaxanda düşərgə saldı. Qarabağ məliklərinin nümayəndəsi Abram Bəknazaryan Qacar qoşununa bələdçilik edirdi. Məlik Məcnun da Qacarın düşərcəsində idi.^[86]

Qala qarnizonu tez-tez qaladan çıxaraq Qacar qoşunlarına həmlələr edir və geri çəkilirdi. Qalanı 33 gün mühasirədə saxlasa da, Ağaməhəmməd xan Şuşanı ala bilmədi və Tiflisə yollandı.^[89] Ağaməhəmməd xan Qacar ehtiyat üçün özünün piyada və atlı ordusundan 3000 nəfərini Qarabağda qoyur ki, İbrahimxəlil xan arxadan ona hücum etməsin. O, çar II İraklinin qoşunlarını darmadağın edib Tiflisi talan etdi və geri qayıtdı.^[90][91]

Ağaməhəmməd xan 1795-ci ilin payızında Muğana qayıtdı. Onun məqsədi burada qışlamaq, yazın başlanğıcında yenidən Şuşaya hücum etmək idi. Lakin İranda baş vermiş üsyanlar səbəbindən 1796-cı ilin yazında Arazı keçib İrana döndü. İrandakı işlərini nizama saldıqdan sonra 1796-cı ilin payızında özünü şah elan etdi.^[92]

Ağaməhəmməd xanın İrana dönməsindən sonra 1796-cı ildə II Yekaterinanın əmri ilə general V.Zubоvun 30 minlik rus qoşunları qoşununu Azərbaycana daxil oldular. 2 may 1796-cı ildə Dərbənd, 6 iyun 1796-cı ildə Quba Rusiyaya tabe edildi. Qarabağ, Gəncə, Lənkəran, Şəki xanları da çarəsiz qalıb V. Zubovun düşərgəsinə öz nümayəndələrini göndərərək tabe olduqlarını bildirdilər. 1796-cı ilin avqust ayında Bakı tabe edildi.^[67] II Yekaterina 6 noyabr 1796-cı ildə vəfat etdikdən sonra yeni imperator I Pavel V. Zubovun başçılığı ilə Azərbaycana göndərilmiş ekspedisiya korpusunu geri çağırdı.^[93]

1797-ci ildə Ağaməhəmməd şahın ordusu ikinci dəfə Cənubi Qafqaza tərəf hərəkətə başladı. Azərbaycan xanlarına ünvanlanmış şah fərmanlarında onlardan qeyd-şərtsiz tabe olmaq tələb olunurdu. Ağaməhəmməd şahın İbrahimxəlil xana ünvanlanmış fərmanında deyilirdi: əgər o, sağ qalmaq istəyirsə, hakimiyyəti oğluna təhvil verib Məkkə ziyarətinə getsin.^[68]

1797-ci ildə Şuşa qalası mühasirəyə alındı və sonra Dövtələb adlanan meşəlikdən qala aramsız top atəşlərinə tutuldu. Fransız tarixçi Jan Küre yazır:^[94]

İbrahimxəlil xan 1797-ci ilin yazında topçulara zərbə endirmək məqsədilə qaladan çıxdı. Qarabağ hakimi özləri ilə götürdükləri barıt dolu kuzələrdən istifadə edərək şahın xeyli topunu partladıb geri qayıdarkən qalanın bütün yolları Qacar qoşunları tərəfindən tutulmuşdu. Təkrar qalaya qayıtmaq mümkün olmadığı üçün İbrahimxəlil xan Dağıstana — qohumu Avar hakimi Ümmə xanın yanına getdi.^[95]

Ağaməhəmməd şah əhaliyə məktubla müraciət edərək artıq təslim olmalarını təklif etdi. Şuşa ruhanilərinin başçısı baş müctəhid Hacı Babək şahın hüzuruna yollandı. Ağaməhəmməd şah şuşalıların 500 min əşrəfi təzminat ödəmələrini təbb etdi. Hacı Babək təzminatın miqdarını 200 min əşrəfiyə endirməyə nail oldu. Lazımi məbləğ 2 günə toplandı. Bundan sonra qalanın əsas qapısı açıldı.^[96] Ağaməhəmməd şah böyük bir dəbdəbə və təmtəraqla öz Şuşa qalasına daxil olub, qalanın aşağı qapısının yaxınlığında olan İbrahim xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanın evində yerləşdi. Şah, İbrahimxəlil xanla birlikdə gedə bilməyən əyanların və xanın qohumlarının, dostlarının axtarılıb tapılması və həbs edilməsi əmrini verdi. Həbsə alınanlar içərisində Məlik Şahnəzərin oğlu Məlik Cəmşid, Molla Pənah və bir çox əyanlar var idi.^[97]

Bir neçə gündən sonra Ağaməhəmməd şah saray sui-qəsdi nəticəsində Şuşada öldürüldü. Onun qoşunu geriyə qayıtdı. Şuşada İbrahimxəlil xanın kiçik qardaşı Mehrəli bəyin oğlu Məhəmməd bəy müvəqqəti olaraq hakimiyyəti ələ keçirdi. Məhəmməd bəy hakimiyyəti öz əlində saxlamaq üçün əmisinin tərəfdarlarını öldürməyə başladı. Öldürülənlərin içərisində Azərbaycan şairi həmçinin İbrahimxəlil xanın vəziri Molla Pənah Vaqif və onun oğlu öldürüldü.^[98]

Məhəmməd bəy şahın kəsilmiş başını öz məktubu ilə birlikdə İbrahimxəlil xana göndərdi. İbrahimxəlil xan üç ay Balakəndə qaldı, sonra öz tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa tərəf hərəkət etdi. O özündən irəlidə oğlu Mehdiqulu ağanı Şuşaya göndərdi. Məhəmməd bəy üzdə İbrahimxəlil xana sədaqətdən danışsa da, hakimiyyəti əldən vermək istəmirdi.^[99] Buna görə də Mehdiqulu ağa məktub göndərib İbrahimxəlil xanı həqiqi vəziyyətdən xəbərdar etdi, özü də qaladakı tərəfdarlarını səfərbər etməyə başladı. İbrahimxəlil xan təcili olaraq böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanı dağıstanlılardan ibarət 500 nəfərlik qoşunla Qarabağa yola saldı. Bundan xəbər tutan Məhəmməd bəy Qarabağ ellərini Araz ətrafına köçürmək və mübarizəni davam etdirmək istədi. Məhəmmədhəsən ağa Kirs dağındakı qalanın üç verstliyində Məhəmməd bəyə çatdı. Elatlar onun tərəfinə keçdilər. Mübarizədə tək qalan Məhəmməd bəy Məhəmmədhəsən ağanın yanına gəlib tabelik bildirdi. Bundan sonra Mehdiqulu ağa Məhəmməd bəyin Şuşadakı tərəfdarlarını qətlə yetirdi. İbrahimxəlil xan Şuşaya daxil oldu.^[100][101]

İbrahimxəlil xan Şuşaya döndükdən sonra Ağaməhəmməd şahın qardaşı oğlu Baba xan Qacar Fətəli şah adı ilə taxta çıxıb bütün xanlardan itaət tələb etdi.^[102] Fətəli şah İbrahimxəlil xanın yanına elçi göndərib Ağaməhəmməd şahın cəsədini tələb etdi. İbrahimxəlil xan cavabında ona tabe olmasını da arzu etdiyini bildirdi və Ağaməhəmməd şahın cənazəsini böyük ehtiramla Tehrana göndərdi. Həmçinin Fətəli şah, İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim xanımı ilə evləndi. Xanın oğlu Əbülfət ağa Fətəli şahın sarayına girov kimi göndərildi. Şuşada şahın adına sahibqran adlı pul kəsilməyə başlandı. Fətəli şah mükafat olaraq, İbrahimxəlil xana Qarabağ xanlığının gəlirindən başqa Qaradağ xanlığının gəlirindən də istifadə hüququ verdi.^[103]

Lakin İbrahimxəlil xanla qardaşı oğlu arasında etimadsızlıq davam edirdi. Şəkidə hakimiyyəti müvəqqəti ələ keçirmiş Məhəmmədhəsən xan Məhəmməd bəyi öz yanına dəvət etdi Bu dəvəti qəbul edən Məhəmməd bəy Şəkiyə gəldikdə var-dövləti əlindən alınıb həbs edildi.^[105] Məhəmməd bəylə düşmən olan şamaxılı Mustafa xan^{[q 3]} Məhəmmədhəsən xandan Məhəmməd bəyi istədi. Məhəmmədhəsən xan Məhəmməd bəyi Şamaxı xanına təhvil verdi. Məhəmməd bəy əsirlikdə Mustafa xanın əmri ilə öldürüldü.^[106]

Fətəli şahla əlaqələrin möhkəmlənməsinə baxmayaraq İbrahimxəlil xan Rusiya ilə birləşmək üçün əlverişli məqam axtarırdı. Bu məqsədlə Mazdok xətti ilə Tiflisə gələn general Qudoviçin yanına İbrahimxəlil xanın elçiləri göndərildi və itaətə hazır olduğunu bildirdilər. Nəhayət, 1803-cü ildə general Sisianov Zaqafqaziyaya başçı təyin olunaraq Tiflisə gəldi. O, 1803-cü ilin dekabr ayında Gəncə üzərinə hücum edib, 1804-cü ilin yanvarında xanlığı işğal etdi. Cavad xan öldürüldü, Gəncə əhalisinə divan tutuldu və şəhər qarət edildi. Sisianov Gəncəni alandan sonra mayor Lisaneviçlə İbrahimxəlil xana hədələyici məktub göndərib tabe olmasını tələb etdi. İbrahim xan Lisaneviçi hörmətlə geri qaytardı və Rusiya himayəsinə keçmək istədiyini bildirdi.^[107]

Fətəli şah, İbrahimxəlil xanla Sisianov arasında dostluq əlaqəsinin olmasını və elçilərin gedib-gəlişini eşitdiyinə görə, 1804-cü ildə İrəvandan qayıtdığı zaman Əbülfət xana beş min nəfərlik qoşun verib, atasına yardım və kömək göstərmək adı ilə Qarabağa, İbrahimxəlil xanın yanına göndərdi və tapşırdı ki, Məhəmmədhəsən ağanı bir neçə Qarabağ bəyzadələri ilə Fətəli şahın sarayına göndərsin.^[108] Əbülfət ağa İbrahimxəlil xanın həyatının axırına qədər vəkil sifətilə Qarabağda qalsın və Əbülfət xandan icazəsiz və məsləhətsiz heç bir iş görülməsin. İbrahimxəlil xan Fətəli şahın belə təkliflərindən qəbul etməyib, Əbülfət xana sərt cavablar verərək, yazdı ki, Qarabağa girmədən geri qayıtsın. Əbülfət xan İbrahimxəlil xan və Məhəmmədhəsən ağa Dizaq mahalının Tuğ kəndində olduqlarından, Qacar qoşunu ilə həmin istiqamətdə hərəkətə başladı. Lakin ağır məğlubiyyətə uğrayan Əbülfət xan geri çəkildi.^[109]

Fətəli şah İbrahimxəlil xanı diplomatik yolla Rusiyanın himayəsi altına keçməkdən çəkindirmək qərarına gəldi. Şah Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət olan elçilərini xüsusi fərmanla Qarabağa göndərdi. Belə ki, Fətəli şah Qarabağın bütün gəlirini İbrahimxəlil xana verməyi, habelə öz övladlarından iki nəfərini İbrahimxəlil xanın yanına girov göndərməyi öhdəsinə götürürdü.^[110] Bu güzəştlərin müqabilində rus qoşunlarının hücumlarının qarşısını almaq üçün Tiflis və Gəncə yolunun üstündə olan Əsgəranın hər iki qalasında Qacar ordusu yerləşdirilməli, Şuşa qalasının yaxınlığında qazılmış səngərlər də bu ordunun ixtiyarına verilməli idi. Bütün xərcləri şah hökumətinin xəzinəsindən ödənilməli olan bu ordu İbrahimxəlil xanın itaət və əmrindən boyun qaçırmamalı idi. Lakin xan bu təklifləri qəbul etmədi.^[111]

1805-ci ilin mayında Gəncə ilə Qarabağ sərhədi olan Kürəkçayda Sisianovla İbrahim xan arasında təntənəli şəraitdə danışıqlar başladı. İbrahimxəlil xanı bu görüşdə oğlanları Məhəmmədhəsən ağa, Mehdiqulu ağa, Xanlar ağa, eləcə də Qarabağın məşhur bəyzadələri müşayiət edirdilər. İbrahim xanın dəvəti üzrə onun kürəkəni Şəki hakimi Səlim xan da Kürəkçaya gəldi. 14 may 1805-ci il tarixindən Kürəkçayda müqavilə ilə Qarabağ xanlığı Rusiya itaətini qəbul edib rus təbəəliyini qəbul etdi. Müqavilənin şərti belə idi:^[112]

1. İbrahimxəlil xan Qacarlar, Osmanlılar və başqa dövlətlərlə hər cür əlaqə və asılılıqdan imtina edib, yalnız Rusiyanı tanıyır və onun hakimiyyətini qəbul edir.
2. Qarabağ xanlığı qonşu hakimlərlə əlaqə saxlamamalıdır. Onlardan alınan hər növ məktublar Şuşadakı rus komandanlığının və ya Gürcüstan baş hakiminin Qarabağda olan vəkilinin mülahizəsinə verilməlidir.
3. Xanlığın ərazisində saxlanan rus qoşunları üçün komandanlıq tərəfindən təsdiq olunmuş qiymətlərlə ərzaq tədarük olunmalıdır.
4. Rus qoşunları üçün lazımi bina verilməlidir.
5. Gəncədən Şuşaya gedən yol, arabaların rahat getməsi üçün təmir olunmalıdır.
6. Sədaqət və inam əlaməti olaraq xanın nəvəsi həmişəlik Tiflisdə yaşamaq şərtilə girov verilməlidir.
7. Xan hər il 8000 çervon rus dövlətinə bac verməlidir. Və bunu da iki vaxtda: fevralın birində, sentyabrın birində ödəməlidir.

Bu şərtlərin müqabilində Rusiya Qarabağ xanlığına aşağıdakıları vəd edirdi:

1. Xanın mülkü salamat saxlanılır. Xanlığın idarəsi irsi böyüklüyə görə nəsildən-nəslə keçir və bunu Rusiya imperatoru təsdiq edir. Məhkəmə işi, cəza və vergi toplamaq xanlığın ixtiyarında qalır.
2. Xanın mülkünü müdafiə etmək üçün Şuşa qalasına topları ilə birlikdə 500 nəfər rus soldatı göndərilir.
3. Xana öz evində saxlamaq üçün üzərində rus gerbi olan bayraq bağışlanır.
4. Xanın əmanət təyin edilən nəvəsinə gündəlik xərc olmaq üzrə 10 manat gümüş pul müəyyən edilir. Bütün bunlarla birlikdə İbrahimxəlil xana general-leytenant, Məhəmmədhəsən ağaya general-mayor, Xanlar ağaya polkovniklik hərbi rütbəsi verilir.

Müqavilənin cavabı olaraq 1806-cı ilin yazında Qacar qoşunu Qarabağa hücuma keçdi. Qacar qoşununun qabağını almaq üçün Qarabağda mayor İvan Lisanеviç və yeger dəstəsindən başqa qoşun olmadığından və məhsul vaxtı gəlib çatdığından İbrahimxəlil xan, Qarabağ ərazilərinin müharibədə dağılmaması üçün Qacarlarla xoşluqla rəftar etməyə başladı. Mayor isə rus qoşununun tezliklə gəlib çatacağını İbrahimxəlil xana vəd edirdi. Ancaq Rus qoşunu yubandı və artıq Qacar qoşunu qalanın iki ağaclığına^{[q 4]} çatmışdı. İbrahimxəlil xan evini Xan bağından, qalanın yaxınlığına köçürdü. Mayor Lisaneviç isə xanın Qacarların tərəfinə keçəcəyindən şübhələnib, heçbir araşdırma etmədən bir dəstə qoşunla İbrahimxəlil xanın yaşadığı evə getdi. İbrahimxəlil xan ailəsi və yaxın adamları ilə orada öldürüldü.^[113] Şəkili Hüseyn xanın qızı olan xanın arvadı Tuti bəyim, xanın Bikə ağadan olmuş qızı, xanın Gövhər ağanın anasından olmuş oğlu (13 yaşında), Hərəmixan, Səltənət bəyim, Səbreyi xan, Abbasqulu ağa, Hacı Hüseynəli bəy Kəbirli, Mirzə Haqverdi Kəbirli, Hümmət bəy Cavanşir, Həsənağa, Gülməli bəy Sarıcalı, Mirzətağı Əfşar, Əlipənah-pişxidmət, Xacə Həsən Əcəm oğlu Kəbirli, Qaranrn iki oğlu və 4 nəfər şuşalı, İbrahimxəlil xanla birlikdə 20 nəfər qətlə yetirilmişdi.^[114][115]

Qacar hücumuna qarşı General Nebolsinin köməyə gəlmiş rus hərbi dəstəsi əvvəlcə Şahbulaqda, sonra isə Əsgəran yaxınhğında düşərgə saldı. Bu xəbəri eşidən İbrahimxəlil xanın ortancıl oğlu Mehdiqulu xan rus qoşunları ilə birləşmək üçün Şuşadan çıxaraq Əsgərana tərəf hərəkət etdi. Mehdiqulu xanın dəstəsi ilə birləşən general Nebolsin şah ordusu üzərinə hərəkət etdi. Həlledici döyüş 1806-cı il iyul ayının 15-də baş verdi və yeddi saata qədər davam etdi. Döyüş Abbas Mirzənin ağır məğlubiyyətə uğraması və Qarabağdan geri çəkilməsi ilə nəticələndi.^[116]

  Əsas məqalə: Mehdiqulu xan Cavanşir

İbrahimxəlil xan öldürüləndə Mehdiqulu ağa və Məhəmmədhəsən ağanın oğlu Cəfərqulu ağa Şuşada idilər. Onlar Rusiyaya qarşı qiyam etmədilər. 1806-cı ilin sonlarında Qafqazın yeni komandanı təyin edilmiş general Qudoviç Tiflisə gələrək Mehdiqulu ağanın Qarabağ xanı təyin edilməsi haqqında imperator fərmanını ona təqdim etdi.^[10] Vəliəhd olan böyük qardaşı Məhəmmədhəsən ağanın ölümündən sonra İbrahimxəlil xan tərəfindən vəliəhd elan edilən ildə Mehdiqulu ağa 1806-cı taxta çıxarıldı. Xanlığının ilk çağlarından Qarabağda gərginlik başladı. İbrahimxəlil xanın öldürülməsindən, qisasının alınmamasından görə bəzi Qarabağ bəyləri Qacarlara sığındılar. Cavanşir elinin Sarıcalı oymağının Behbudalılar tayfası iki tirəyə bölündü. Bir tirə Qacarların ərazisinə mühacirət etdi.^[117]

Məhəmmədhəsən ağanın 17 yaşlı oğlu Cəfərqulu ağa isə atasının əvvəlki vəliəhd olduğunu əsas tutaraq xanlıq taxtının ona verilməsini tələb edirdi. O, Qudoviç hələ Tiflisə gəlməmişdən ora getmiş və baş komandanla görüşərək bildirmişdi ki, atası Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlilxəlil xanın rəsmi varisi olduğundan taxt ona çatır. Qudoviç bildirmişdi ki, İbrahimxəlilxəlil xan hələ sağlığında Mehdiqulu ağanı öz varisi etdiyindən onu xan təyin etmək lazımdır. İmperatordan artıq Mehdiqulu ağanın adına xanlıq fərmanı gəlmişdir. İstəyinə nail olmadıqdan sonra isə Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyətində olan 36 kəndin ona verilməsini istədi.^[118] Qudoviç Mehdiqulu xana tapşırıq verdi ki, həmin kəndləri məvacib əvəzinə tiyulla Cəfərqulu ağaya versin. Cəfərqulu ağa isə həmin kəndlərin onun tam mülkiyyətinə verilməsini israr etmişdi. Qudoviç bu tələblə razılaşmamışdı. Mehdiqulu xan da bildirmişdi ki, iddia olunan kəndlər heç vaxt Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyətində olmamışdır. Beləliklə də Mehdiqulu xanla qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa və onun qardaşı Xancan ağa arasında ədavət yaranmışdı. Həmçinin Fətəli şah Cəfərqulu ağaya xan titulu verib Qarabağın Taxta qapı adlanan mahallarını və Əhər qəsəbəsini ona bağışlamışdı.^[118]

Abbas Mirzə Qacar 1810-cu il iyunun əvvəlində yenidən Cənubi Qafqaza yürüş etdi. Ordusunu üç dəstəyə ayıraraq Qarabağ, Gəncə və Pəmbək istiqamətində döyüşə göndərdi. Məğlub olan Qacarlar daha ciddi hücuma hazırlaşmağa başladılar. 1811-ci ilin sentyabrında Abbas Mirzə daha güclü və silahlandırılmış 50 mindən artıq döyüşçü ilə Naxçıvan tərəfdən Qarabağa daxil oldu. Lakin rus ordusunun general–mayoru Xotumsevin iki batalyonu və Mehdiqulu xanın başçılıq etdiyi 500 Qarabağ süvarisi Qacar ordusunu geri dönməyə məcbur etdi.^[119]

1812-ci ildə Cəfərqulu ağa Qacarlara sığındı. Həmin il hücuma keçən Naibüssəltənə Abbas Mirzə Qırcıda olan Rus batalyonunu darmadağın etdi.^[120] 1812-ci ilin iyununda isə Şahbulağı tutdu. Lakin general Kotlyarevski onları geri çəkilməyə məcbur etdi. Azərbaycanın digər ərazilərindəki döyüşlərin də Rusiyanın üstünlüyü ilə bitməsi və Rus ordusunun yolunun Cənubi Azərbaycana açılması səbəbindən daha çox torpaq itkisini nəzərə alan Qacarlar sülh təklifi etdilər. 12 oktyabr 1813-cü ildə Qarabağın Gülüstan kəndində Azərbaycan uğrunda 9 ildən artıq mübarizə aparmış tərəflər arasında sülh müqaviləsi imzalandı.^[121][122]

Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra Cənubi Qafqazda öz mövqelərini xeyli möhkəmləndirən Rusiya tədricən öz daxili müstəqilliklərini saxlamış Azərbaycan xanlıqlarını ləğv etmək siyasəti yeritməyə başladı. 1817-ci ildə Qarabağa gələn, mənşəcə Qarabağ xristianı olan general Mədətov faktiki olaraq idarəçiliyini öz əlinə keçirdi.^[123] 1822-ci Cəfərqulu ağanı yaralayırlar və məlum olduğu kimi Mehdiqulu xanla, qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa arasında gizli ədavət vardı. Bu işdə Mehdiqulu xan günahlandırıldı və bir neçə yaxın adamı həbs olundu. Mədətov dərhal elan edir ki, bu Mehdiqulu xanın işidir. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən Mehdiqulu xan İrana qaçmağa məcbur oldu. Mehdiqulu xanın 1822-ci ilin noyabrın 21-də İrana getməsindən sonra A. Yermolov bəyannamə yaydı. Bəyannamədə xanın qaçışı "xəyanət" kimi qiymətləndirilir, xanlıq üsul idarəsinin ləğv edildiyi və Qarabağın bilavasitə Rusiya idarəçiliyinə keçirildiyi elan olunurdu.^[123]

1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq Mehdiqulu xan Qarabağı tərk etdikdən sonra hakimiyyət vəliəhd sayılan Cəfərqulu ağaya keçməli idi.^[124] Lakin Cəfərqulu ağa və oğlu Kərim bəy həbs edilib kazak dəstəsinin mühafizəsi altında Rusiyaya-Simbirskə göndərildi. 1826-cı ildə Rusiya ilə Qacarlar arasındakı müharibənin yenidən başlanması və bir çox Azərbaycan xanlarının İrandan Cənubi Qafqaza dönərək üsyanlara başçılıq etmələri Cənubi Qafqazdakı Rus hakimiyyət orqanlarını narahat edirdi. Qarabağda da belə üsyanın baş verməsindən narahat olan rus hökuməti Mehdiqulu xanın Qarabağa qayıdıb burada yaşamasına icazə verdi. Mehdiqulu xana general-mayor rütbəsini qaytarmaq, onun İrandan özü ilə gətirdiyi 300 ailənin idarəsini ona həvalə etmək, xana illik 4 min əşrəfi təqaüd təyin etmək təklif olunurdu. Beləliklə Mehdiqulu xan 1826-cı ildə Qarabağa döndü. 1830-cu ildə də Cəfərqulu ağaya da Qarabağa qayıtmağa icazə verdilər. Mehdiqulu xan 1845-ci ildə, Cəfərqulu ağa isə 1854-cü ildə vəfat etdilər. Cəfərqulu xanın övladı Qulu xan hakimiyyəti aldıqdan sonra Rus hakimiyyətinin təzyiqi altında taxtdan etiraz edir. Qulu xan 1982-ci ildə Gəncədə vəfat edir. Övladı Əliqulu xan və nəvələri Elnur və Teymur xan haqqında hər hansı bir məlumat yoxdur^[12]

1748-ci ildə inşa edilmiş Bayat qalasının^{[125][126][127][128]} ətrafına bişmiş kərpicdən qalın divarlar hörülmüş, divarların ətrafında isə düşmən hücumu zamam su ilə doldurulması nəzərdə tutulan dərin xəndəklər qazılmışdı. Mir Mehdi Xəzani yazır:^[129]

Bayat qalası düzənlikdə yerləşdiyindən bir o qədər etibarlı deyildi. Buna görə də Ağdamdan 10 km aralıda yerləşən "Şahbulaq" adlanan yerdə 1751–1752-ci ildə yeni qala inşa olundu. Şahbulaq qalasının hasarı isə daş və əhəngdən tikilmişdi. Şahbulaq qalasında daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəhər evləri və bazar yerləşirdi.^[130] Şahbulaqda iki qəsr-içqala və xarici qala var idi. İçqəsr təpənin üstündə gur bulağın yanında salınmışdı. Pənahəli xanın iqamətgahı yonulmamış daşlardan düzbucaqlı, 8 pilləli şəkildə tikilmişdi. İqamətgahın möhkəm və hündür divarları vardı.^[131]

İç-qəsr düzbucaqlı şəklində idi, hər küncdə bir qüllə, şərq tərəfı istisna olmaqla hər bir tərəfin ətrafında bir yarımdairəvi formalı qüllə vardı. Xarici qüllələr və divarların yuxarı hissəsi diş-diş idi. Hasarların hündürlüyü 7, qüllələrin hündürlüyü isə 8,5 metrə çatırdı. Bütün divarlar və qüllələr boyu döyüş mazqalları, mazqalların altında birmərtəbəli binalar vardı. Qəsrin girişi şərq tərəfdən idi və ikimərtəbəli prizmaşəkilli tikili ilə müdafiə olunurdu. Giriş kiril əlifbasmdakı "Q" hərfi formasında idi. Prizmatik tikili, səkkizinci, əsas qüllə idi və bütün Şahbulaq qalası üzərində yüksəlirdi.^[132] Rzaqulu bəy yazır:^[133]

Xanlığın ən etibarlı qalası Şuşa qalası^{[q 5]} idi. Şuşanın yerləşdiyi dağ yuxarısı kəsilmiş konus formasındadır, şimal tərəfdən terraslarla alçalır. Şuşa Daşaltıçay və Xəlfəliçaya kəskin enişi olan dərələrlə əhatə olunub. Təpənin kəskin yarğanları düşmən hücumuna qarşı güclü maneə yaradırdı və şəhərin müdafiə perimetrinin demək olar ki, üçdə iki hissəsini təşkil edirdi. Şuşa qalalarının bəzisinin hündürlüyü 400 m-dən çoxdur. Şuşa qalasının mövqeyinin üstünlüyü həm də ondadır ki, buradan ətraf yaxşı görünür ki, bu cəhət də düşmənin qəfil hücum etməsinə imkan vermir.^[134] Mirzə Rəhim Fəna yazır:^[135]

Şuşanın qala divarları 2,5 km uzunluğuna malik olub, daşdan və əhəngdən hörülmüşdü. Şuşaya giriş dörd darvazadan həyata keçirilirdi. Darvazalardan biri Gəncə qapısı, digəri İrəvan qapısı, üçüncüsü Ağoğlan qapısı adlanırdı. Dördüncü qapının adı və yeri məlum deyil. Gəncə qapısı şimal tərəfdə, İrəvan qapısı qərb tərəfdə, Ağoğlan qapısı şərq tərəfdə yerləşirdi.^[136]

Şuşanın yolu üstündə daha iki qala — Ağoğlan və Əsgəran qalaları inşa edilmişdi. Şuşadan 25 km aralı, Qarqarçayın sahilində salınmış Əsgəran qalası Şuşanı ovalıq tərəfdən gələn hücumlardan qoruyurdu. Əsgəran qalası çayın hər iki tərəfındə salınmışdı. Onun divarlanın hündürlüyü 8 m-ə, qalınlığı isə 2 m-ə çatırdı. Hətta çayın yatağında iki qüllə var idi. Qarqarçayın sahili elə sıldırımlı idi ki, Əsgəran qalasından yan ötərək keçmək mümkün deyildi.^[137] Rzaqulu bəy Cavanşir yazır:^[138]

Şuşa şəhərinin kanalizasiya sistemi də var idi. Qurdlar, Quyuluq, Çuxur, Hacıyusifli, Merdinli, Cuhudlar, Saatlı, Mamayı, Xoca Mərcanlı, Hamamarası və başqa müxtəlif adlı on altı məhəllədən ibarət olmuşdur. Məhəmmədəli Baharlı isə "Əhvalati-Qarabağ" əsərində İbrahimxəlil xan dövründə qalanın on yeddi məhəllədən ibarət olduğunu və onun doqquzunun aşağı, səkkizinin yuxarı məhəllə olduğunu yazmışdır. Şəhərin hər bir məhəlləsinin su quyusu, hamamı və məscidi də olmuşdur. Təkcə İbrahimxəlil xan dövründə şəhərdə iki cümə məscidi tikilmişdi.^[139]

Xanlar yalnız müdafiə tikililərinin deyil, ictimai binaların və digər mülki tikililərin də inşasına diqqət yetirirdilər. Şuşa, Bayat, Şahbulaq, Əsgəran qalaları ilə yanaşı, məscidlər və günbəzlər tikilmişdi. İbrahimxəlil xanın əmrilə 1768–1769-cu illərdə Şuşada Cümə məscidi inşa olunmuş, XIX əsrdə qızı Gövhər ağa tərəfindən yenidən təmir edilmişdi. Məscid indi də onun adıyla Gövhər ağa məscidi adlanır.^[140]

İbrahimxəlil xanın dövründə düşməndən qorunmaq üçün Xəzinə dərəsində imarət və otaqlar tikilmiş, daş və əhəngdən istifadə edilmişdi. Şuşa qalasının bir ağaclığında Xan bağında binalar, Ağdamda Pənahəli xanın və sələflərinin qəbirləri üstündə üç yüksək gümbəz inşa olunmuşdu. Ağaməhəmməd şah Qacarın hücumu zamanı günbənzlər dağıdılsa da, Mehdiqulu xan onları bərpa etmişdi. Mehdiqulu xan Ehsan bağı saldırmış, hasar və buzxana tikdirmiş, məqbərə vəqf etdirmişdi. Tarixçinin məlumatma görə, buzxanadan yüz min buz ehsan kimi ətrafda yaşayan elatlara və digər əhaliyə verilirdi.^[141]

Xanlıqda mərkəzi aparat olan divanxana binası rusların işğalından sonra kilsəyə çevrilmiş, sonralar, XX əsrin 60-cı illərinə kimi isə binadan klub kimi istifadə olunmuşdu. Pənahəli xan Şuşanın tikintisində Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdən ustalar dəvət etmişdi. Sonralar həmin ustalar Şuşada qalıb yaşamışlar.^[142]

Pənahəli xan Şuşa qalasının bir kənarında özü üçün qəsr tipli saray inşa etdirmişdi. Qəsrin hasarı və bir bürcü var idi. Pənahəli xan qalanın içərisində, bir təpənin üzərində böyük oğlu İbrahimxəlil xan üçün də bir qəsr-saray inşa etdirmişdi ki, düşmən qalaya yaxınlaşdıqda lazımi yerləri mühafizə edə bilsin. Onun da hasarı və bir bürcü var idi. İkinci oğlu Mehrəli bəy və üçüncü oğlu Talıbxan bəy üçün də bürcü və hasan olan imarətlər inşa etdirmişdi.^[143]

Bütövlükdə xan sarayları və bir neçə iri feodalın imarətləri istisna olmaqla Şuşada yaşayış evlərinin görkəminə, onun rahatlığına bir o qədər də diqqət yetirmirdilər. Dövrün mürəkkəb siyasi vəziyyəti əsas diqqəti müdafiə istehkamlarnın inşasına yönəltməyi tələb edirdi. Hətta yaşayış evlərinin əksəriyyəti bir çox Şərq şəhərlərində olduğu kimi, kiçik qalaçaları xatırladırdı. Evlər qonşu evlərdən və küçədən qalın və hündür hasarlarla ayrılırdı.^[142]

Bu dövrdə xanlıqların mərkəz şəhərləri həm də sənətkarlıq mərkəzləri idi. Burada sənətkar emalatxanaları və tacir dükanları vardı. Evdə istehsal olunan məhsullar əsasən kəndlilərin tələbatının ödənilməsinə yönəlmişdi. Kəndlilərin əksəriyyəti çörək bişirir, ipək sarıyır, yun boyayır, paltar tikir, dəri aşılayır, müxtəlif məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuş binalar inşa edir, bəsit əmək alətləri hazırlayırdılar. Süleymanlı, Qorunzur, Gedişə, Tatev, Qazannı, Şinger, Dığ kəndlərində kəndlilər yun iplər, mahud, kilim, ipək parçalar, ipək şalvarlar, xalçalar, kisələr, pambıq parçalar istehsal edirdilər.^[144]

Ticarət mərkəzlərindən təcrid olunmaq, əlverişli nəqliyyat yollarının olması bilavasitə yerlərdə ev və sənətkarlıq — kustar sənayesinin inkişafını zəruri edirdi. Xanlığın xammal məmulatlarının bolluğu da bu sahələrin inkişafına şərait yaradırdı.^[145] Kustar sənətkarlıq əsasən xanlığın mərkəzi Şuşa şəhərində cəmləşmişdi. Şuşada daxili bazarın və ticarətin inkişafı ilə qarşılıqlı surətdə bağlı idi. Çoxsaylı və mahir şəhər sənətkarları ilə yanaşı azsaylı kənd sənətkarları da önəmli rol oynayırdılar.^[146]

Xanlığın kəndlərində misgər, boyaqçı, silahsaz, bənna, dəmirçi, dabbaq, dulusçu və başqa sənətkarlar vardı. Xanlıqda toxuculuq geniş yayılmışdı, hər bir ailədə bəsit də olsa, əyirici və toxucu dəzgahı var idi. Toxuculuq məhsulları başlıca olaraq ailənin təsərrüfat-məişət tələbatını ödəyirdi. Xanlığın demək olar ki, bütün kəndlərində xalça, palaz, cecim, məşrəf, yun parçalar, xurcun, çuval və s. toxunur, yun ayaqqabı, palan və s. istehsal edilirdi. Yunu daraqla darayır, cəhrə ilə əyirirdilər. Parçaların üzərində qızıl saplarla müxtəlif kompozisiyalar toxuyurdular. Məhsulların bir hissəsi mübadilə üçün bazara çıxarılırdı.^[147]

Qarabağ xanlığında istər ev və istərsə də kustar sənətkarlığın ən mühüm bölməsi xalçaçılıq idi. Qarabağ xalçaları təkcə xanlığın ərazisində deyil, Azərbaycanın digər bölgələri və xaricdə də məşhur idi. Qarabağ xalçaları naxışları və əlvanlığı ilə Cənubi Qafqazda mühüm yerlərdən birini tuturdu. Xalçalar həm şəxsi ehtiyac, həm də satış üçün toxunurdu. Cehiz üçün isə xüsusi xalçalar toxunurdu. Xalçaçılıq Şuşanın gənc şəhər kimi şöhrətlənməsində mühüm yer tuturdu.^[148] Şuşa xalçaları Azərbaycanın hüdudlarından kənarda da məşhur idi. Şuşa xalçaları bir qayda olaraq, azad bazar üçün, bəzən də sifarişlə toxunurdu. Xalçanı öz ehtiyacı, satış üçün eləcə də qızlara cehiz vermək üçün toxuyurdular. Xalçanı adətən iş arası fasilələrdə toxuyurdular.^[148] Həmçinin boyaçılıq inkişaf etmişdi. Boyanı müxtəlif təbii bitkiləri qaynatmaq yolu ilə əldə edirdilər.^[145]

Şuşada keyfiyyətli corab toxunurdu. Bu corablar Tiflisə də aparılırdı. Həmçinin Şuşada yaxşı papaqlar da hazırlanırdı. Dərisi Buxara, Şiraz və yerli dəridən olan papaqlar baha qiymətə satılırdı. Şuşada pambıq parçalardan yalnız bez hazırlanırdı. Bu məqsdlə burada 80-ə qədər dəzgahı olan 28 sənətkarlıq müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Həmin müəssisələrin illik məhsulu orta hesabla 80.000 xan arşını^{[q 7]} təşkil edirdi.^[149]

Xanlıqda ağac emalı sənəti geniş yayılmışdı. Çanaxçı kəndi öz adını müxtəlif növ taxta çanaqların hazırlanmasına görə almışdı. Meşələrin bolluğu bu sənətin inkişafma şərait yaradırdı. Ağacdan məişət və təsərrüfat ehtiyacları üçün zəruri olan vəllər, cəhrə, bel, kürək və s. hazırlanırdı. Xanlıqda əsasən də Şuşada ipəkçilik inkişaf etmişdi. XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbələrin birində Şuşada ipək toxumaq üçün 42, pambıq parça toxumaq üçün 28 toxuculuq müəssisəsinin yerləşdiyi qeyd olunur. İpəkdən şallar, dama-dama çadralar toxunurdu.^[150]

Dulusçuluq ən qədim zamanlardan yayılmış sənət növü idi. Sakinlər gildən süd, yağ, şərab, su və s. məhsulları saxlamaq üçün bardaqlar və s. qablar hazırlayırdılar. Gildən çıraqlar da hazırlanırdı. Saxsı məlumatı bəsit, bədii cəhətdən zəif idi, yaxşı bişirilmirdi.^[151]

Xanlıqda olan 19 dabbaq^{[q 8]} emalatxanasında 40 nəfər fəhlə işləyirdi. Bu emalatxanalarda ildə çarıq üçün 2000 gön, 1600 qoyun, 1400 keçi dərisi aşılanırdı. Pambıq ipliyin, ipəyin və yunun boyanması üçün Şuşada cəmi 6 nəfər işçisi olan 3 boyaqxana var idi. Rəqabət olmasın deyə, onların birində göy rəngdə, qalan ikisində isə müxtəlif rənglərdə parçalar boyanırdı. Şuşada 40 adam işləyən 19 dəri zavodu fəaliyyət göstərirdi. Zavodların illik məhsulu 2000 altlıq gön, 1400-ə qədər keçi və təxminən 1600 qoyun dərisi təşkil edirdi. Şuşada yəhərsərraclıq işləri daha yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdu.^[152]

Şuşa şəhəri gön-dəri məmulatları istehsalının mühüm mərkəzlərindən biri idi. Xanlıqda maldarlığın geniş yayılması sənətin bu sahəsini xammalla təmin etməyə imkan verirdi. Öküz, inək, dana dərisindən ayaqqabı, qoyun dərisindən papaq, kürk və s. hazırlamaq üçün istifadə edilirdi. Şuşada 40 nəfərin çalışdığı 19 gön-dəri dabbaqxanası vardı. İldə orta hesabla 2 min ayaqqabıaltı hazırlanır, 1400 keçi, 1600 qoyun dərisi emal olunurdu. Şuşa yəhərqayırma sənəti inkişaf etmiş şəhərlərdən biri idi. Dabbaqlıq emalatxanalarından biri Vərəndə məlikliyində yerləşirdi. İşçisi 3 nəfər olan bu müəssisədə ildə 150 dəri emal olunurdu.^[150]

Şuşada bir kustar tipli sabunbişirmə zavodu vardı. Habelə şəhərdə 22 nəfərin çalışdığı 2 kərpic zavodu fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə barıt da hazırlanırdı. Ticarətin inkişafı və iri feodalların istehlak tələbatı zinət əşyalarının istehsalının inkişafına və təkmilləşməsinə şərait yaradırdı. Zərgərlər qızıl və gümüşdən qolbaqlar, boyunbağılar, sırğalar, kəmərlər, sancaqlar və s. hazırlayırdılar.^[153]

Sabunbişirmə xanlığın əhalisinin kustar sənətkarlığında mühüm yer tuturdu. Bu işlə ev şəraitində qadınlar məşğul olurdular. Bişirilən sabun təsərrüfatın daxili ehtiyacına sərf edilir, nadir hallarda mübadilə olunurdu. Sabunbişirmə üçün əsas xammal iribuynuzlu heyvanın piyi, fısdıq tortası,^{[q 9]} ya da sabun daşı — "qara qan" idi. "Qara qandan", əhəngdən və sudan sabun bişirməzdən 6–8 gün əvvəl torta hazırlayırdılar. Sabun çuqun qazanlarda bişirilirdi. Şuşada da sabunbişirmə də orta səviyyədə təşkil olunmuşdu. Bu məhsulla həm şəhər və həm də ətraf kəndlərin sakinləri təmin olunurdular.^[154]

Xanlığın soyuq silahlara olan ehtiyacının böyük bir hissəsini yerli sənətkarlar hazırlayırdılar. Misgərlər soyuq silahla yanaşı bəzi odlu silahlarda hazırlayırdılar. Tüfəng və tapança lülələri hazırlamaq işi ilə Çiləbörddə 1 usta, tüfəng süngülərinin hazırlanması ilə Vəng və Şişkirt kəndlərinin hərəsində 1 usta məşğul olurdu.^[149] Çiləbörd mahalında silahqayırma inkişaf etmişdi. Vəng və Şeşpara kəndlərində iki usta silah çaxmağı hazırlayırdı.^[155]

Sənətkarların əksəriyyəti əsnaf adlanan sənətkar emalatxana ətrafında birləşirdi.^[156] Sənətkar emalatxanasına usta başçılıq edirdi. Onun nəzarəti altında emalatxanada usta köməkçiləri və şagirdlər işləyirdilər. Şagirdə pul verirdilər, lakin adətə görə usta şagirdi yedirtməli, geyindirməli, ayaqqabısım verməli idi. Əgər şagird müstəqil surətdə məhsul istehsal etməyi bacarırdısa, usta ona şagirdinə də ödəyə bilərdi.^[157] Sex təşkilatlarından başqa, fərdi sənətkarlar da fəaliyyət göstərirdilər.^[158]

Qarabağ xanlığı dönəmində ədəbi mühit daha çox İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti dövründə inkişaf etmişdi.^[7] Aşıq Valeh Azərbaycanda tanınmış aşıqlardan idi. Onun haqqında "Valeh və Zərnigar" dastanı qoşulmuşdur. Xanlıq dövrünün Qarabağ şairləri şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnmişlər. Xalq ədəbiyyatı və aşıq poeziyası nəinki Molla Pənah Vaqif yaradıcılığına, eləcə də İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa, oğlu Əbülfət xan və nəvəsi Cəfərqulu ağanın yaradıcılığına da böyük təsir etmişdi.^[159]

Molla Pənah ağa Qazax mahalının Salahlı kəndində anadan olmuşdu. 1766-cı ildə ailəsi ilə birgə Qarabağa köç etmişdi.^[160] Vaqif çox vaxt şifahi xalq ədəbiyyatından, klassik şərq poeziyasından və aşıq sənətinin kompazisyasından istifadə edirdi. Vaqifin bir çox şerləri əhalinin məişət və zövqünü əks etdirir. Onun "Kür qırağının əcəb seyrangahı var" misrası ilə başlayan qoşması buna misaldır. İbrahimxəlil xan 1796-cı ildo oğlu Əbülfət ağanı rus qoşunlarının komandanı general Zubovun yanına yolladığı zaman onunla II Yekaterinaya ünvanlanmış məktub da göndərmişdi. Həmin məktub Vaqif tərəfindən yazılmışdı. V. Zubov II Yekaterinanın göndərdiyi cəvahirləriə bəzənmiş əsanı Vaqifə hədiyyə etmişdi.^[161]

İbrahimxəlil xanın oğlu Əbülfət ağa 1766-cı ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. "Tuti" təxəllüsü ilə Аzərbaycan türkcəsi və fars dilində şeir və qəzəllər yazmışdır. Saray təhsili almışdı. 1797-ci ildə Şuşada Аğaməhəmməd şahın qətlindən sonra taxt-taca Fətəli şah yiyələnir. İbrahimxəlil xan oğlu Əbülfət ağanı tabelik əlaməti olaraq Qacar sarayına girov göndərir.^[162]

İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa da dövrün məşhur şairələrindən idi. Ağaməhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən sonra İbrahimxəlil xan Ağabəyim ağanı Fətəli şaha ərə vermişdi.^[163] Fətəli şah Ağa bəyim ağanı öz hərəmxanasımn basçısı — banuyi hərəm etmişdi. Ağabəyim ağanın tələbi ilə Tehranın saray Qumda onun üçün saray tikdirilmişdi. Ağabəyim ağa elə burada 1832-ci ildə vəfat etmişdir. O, şeirlərini Azərbaycan türkcəsində və fars dilində yazmışdır. İbrahimxəlil xanın nəvəsi Cəfərqulu ağa da "Nəva" təxəllüsü ilə qoşmalar, qəzəllər yazırdı. O, 1780-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. Saray təhsili görmüşdü. Qasım bəy Zakirin müasiri olmuşdu.^[164]

Qasım bəy Zakir 1784-cü ildə Şuşa şəhərində doğulmuşdur. Onun əsli Qarabağda məşhur olan Cavanşirlər nəslindəndir. Ulu babası Kazım ağa Şuşa şəhərinin əsasını qoyan Pənahəli xanın doğma qardaşıdır. Zakir ilk təhsilini Şuşada mollaxanada almış, ərəb, fars, dillərini öyrənmişdir.^[165] Şairin yaradıcılığı janr-üslub baxımından olduqca zəngindir. O, şeirlərini həm əruz vəznində – qəzəl, müxəmməs, tərkibbənd, tərcibənd, müstəzad, müəşşər janrlarında, həm də heca vəznində – qoşma, gəraylı, təcnis, bayatı formalarında yazmışdır. Heca vəznində yazdığı əsərlərin dili sadə və yığcamdır. Əruz vəznində yazdığı əsərlərin dili isə mürəkkəbdir. Birbaşa ifşa, kəskin tənqid şairin satiralarının əsas xüsusiyyətidir.

Qarabağın tanınmış şairlərindən biri də Məhəmməd bəy Aşiq idi. Dövrünün bir çox ziyalıları kimi Şərq dillərini bilirdi. Məhəmməd bəy şeirlərinin bir qismini öz adı, digər qismini "Aşiq" təxəllüsü ilə yazmışdı. Onun digər müasiri isə Аbdulla Canı oğlu idi. O, 1782-ci ildə Şuşa şəhərində Təbrizli məhəlləsində anadan olmuşdu. Mədrəsə təhsili almışdı. Öz adıyla rəvan təbli şeirlər yazırdı. Dövrünün şair və aşıqlarıyla yazışmaları olmuşdur.^[166]

Əli ağa Alim, Rəfei Kəleybəri, Aşıq Əli Kəleybərli, Sarı Çoban oğlu, Ağqızoğlu Piri, Ağahüseyn Arif, Musa Kəlimullah, Baba bəy Şakir, Mirzə Əli bəy, Qəhrəman bəy Arif, Mehdi bəy, Mirzə Bəybaba Fəna, Mirzə İbrahim Səba və digər tanınmış şairləri olmuşdur.

Məktəb adlanan ibtidai təhsil müəssisələri məscidlərin bir guşəsində,^[167] xüsusi dükanlarda, yaxud şəxsi evlərdə yerləşir və adətən, onların yaradıcılarının, müəllimlərin adı ilə adlandırılırdı. Şuşada Molla Pənah Vaqif məktəbi məşhur idi. Məktəbdə adətən, ancaq bir müəllim olurdu və o, həm də məktəbin rəisi '"məktəbdar" idi. Məktəbdarlar məktəbin və özünün xərclərini ödəmək üçün tədris haqqı kimi şagirdlərin valideynlərindən hər həftə "həftəlik" adlanan pul, habelə peşkəş, bayramlıq və s. alırdılar.^[168]

Adətən, uşaqlar 6 yaşından məktəbə gedirdilər. Şagirdlər əlifbanı öyrəndikdən sonra Quranı oxuyub başa çatdırır, Sədinin "Gülüstan" əsərini və başqa kitabları oxuyurdular. Məktəbdə təhsil müddəti qeyri-məhdud idi, konkret hər bir şagirdin təhsilini başa vurması haqqında müəllimin nə vaxt vəsiqə verməsindən asılı idi. Məktəblərlə yanaşı fərdi təhsil növü də mövcud idi. Xanın və əyanların, tacirlərin uşaqları ilə onların evində ayrılıqda bir müəllim məşğul olurdu. Bu üsula "sərxana" deyirdilər. Bir çox yoxsullar imkanları olmadığından uşaqlarını məktəbə göndərmirdilər.^[169]

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xanlıqlarının əksəriyyətinin öz pul vahidləri var idi. Şuşa şəhəri salınandan sonra Pənahəli xanın əmri ilə "pənahabad" sikkəsi zərb olunmuş, həm Qarabağ xanlığının daxilində, həm də digər xanlıqların ərazisində işlənmişdi.^[170] Həmçinin xanlıq daxilində "yarımşahı" adlı pul da tədavüldə idi.^[171] Ağaməhəmməd şah öldürüldükdən sonra Qacarlarla münasibətləri nizamlamaq məqsədilə İbrahimxəlil xanın göstərişinə əsasən, Fətəli şahın adından 35 qəpik dəyərində olan "Sahibqıran"^{[q 10]} adlı pul vahidi buraxılmağa başlanmışdı.^[172]

Qarabağ xanlığında xan sikkələri ilə yanaşı, Qacar şahlarının pulları — tümən və rial, Təbriz, Xorasan, İsfahan və digər yerlərin abbasıları və nadiri adlı pul vahidləri tədavüldə idi. Türk abbasıları, rus rublları da geniş işlənirdi. Xan abbasılarında 4,5-dən 2,25 qrama qədər gümüş, nadiridə 11,5 qram gümüş, Qacar abbasısında 5,30 qrama qədər gümüş var idi. Xan sikkələrinin çəkisi və əyarı tez-tez dəyişirdi ki, bu da pul tədavülünü və xanlıqlar arasında ticarəti çətinləşdirirdi. Pulların qəlp olub-olmadığını və dəyərini müəyyənləşdirmək məqsədilə bazarda sərraflar işləyirdi.^[173]

XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığında təsərrüfat bütövlükdə natural xarakter daşıyırdı. İstehsal olunan yeyinti məhsulları, geyim və əşyaları yalnız daxili ehtiyacı ödəyirdi. Nadir hallarda istehsal artdıqda mübadilə olunurdu. Qarabağ xanlığının coğrafi şəraiti də daxili ticarətin inkişafına əngəl törədirdi. Yəni ərazinin xeyli hissəsinin dağlıq olması, rahat yolları və əlverişli nəqliyyat vasitələrinin az qala, demək olar ki, yoxluğu da ticarətin inkişafını ləngidirdi.^[174]

Əmək bölgüsünün inkişafı, möhtəkirlərin və tacirlərin müdaxiləsi qapalı təsərrüfat vahidlərini pozur, Şuşada ticarətin inkişafı tədricən kəndlilərin yuxarı təbəqələrini öz orbitinə cəlb edir, hərbi-feodal zümrələrinin israfçılığının artmasına səbəb olurdu. Möhtəkirlər və xırda alverçilər kəndlərdə xüsusilə fəallıq göstərirdilər. Onlar çox vaxt vergi və rüsumların toplandığı vaxt kəndlərə gəlir, kəndlilərin satış bazarları ilə əlaqələrinin olmamasından istifadə edərək feodallarla ittifaqa girib əhalini qarət edir, iqtisadi əsarətə salırdılar. Kəndlilərin ümidsiz vəziyyətindən istifadə edən möhtəkirlər və tacirlər tədricən tut bağlarını, üzümlükləri və s. öz əllərinə alır, lazım olduqda həm kəndlilərə, həm də feodallara mal və pul borc verirdilər.^[175]

Xanlığın başlıca daxili və xarici ticarət mərkəzi Şuşa şəhəri idi. Cümə günləri Şuşanın ətraf kəndlərindən kəndlilər şəhərə gələrək öz məhsullarını satır və lazımi malları alırdılar. Həm qala daxilində, həm də Şuşa darvazalarının önündə bazarlar təşkil olunurdu. Sənətkarlar, kustarlar, tacirlər, kəndlilər, feodallar, həmçinin digər xanlıqlardan və xarici ölkələrdən gələnlər ticarətdə iştirak edirdilər. Həm vüsətinə, həm də strukturasına görə şəhər ticarəti sənətkarlıq səciyyəsi daşıyırdı. Şəhərdə kənd təsərrüfatı məhsulları, sənətkar-kustar istehsalı məhsulları, mal-qara satılırdı.^[176]

Şəhərdə ticarət üzərinə ciddi nəzarət qoyulurdu. Ticarət xan xəzinəsinin ən mühüm gəlir qaynaqlarından biri idi. Xanın xeyrinə ticarət və tacirlər üzərinə vergi və rüsumlar qoyulurdu. Eyni zamanda İbrahimxəlil xan bazar müdiriyyətinin, bazarbaşının, qapançının və başqa xidmət işçilərinin saxlanılmasının bütün xərclərini də ticarətlə məşğul olanların üzərinə qoymuşdu. Bu qərar 1822-ci ilə qədər, yəni Qarabağ xanlığının ləğvinə kimi qüvvədə olmuşdu.^[177]

Şuşada çoxsaylı peşəkar tacirlər fəaliyyət göstərirdi. Çox vaxt kəndlinin mal almağa nəqd pulu olmadığından aldığı malın əvəzini natura ilə (buğda, arpa, yun, ipək, yağ, toyuq, yumurta və s.) ödəməli olurdu. Bu zaman tacirlər satdıqları malın dəyərini yüksəldir, kəndlinin verdiyi məhsulun dəyərini isə aşağı salırdılar.^[178]

Daxili ticarətdən fərqli olaraq xarici ticarət demək olar ki, bütünlüklə peşəkar tacirlərin əlində cəmlənmişdi. Xırda və orta ticarət təşkilatları ilə yanaşı 1821-ci ildə Şuşada bir iri ticarət birliyinin dövriyyəsi 1 milyon rus rubluna çatırdı. Qarabağ xanlığının xarici ticarətində qonşu xanlıqlar, Rusiya, İran və Osmanlı mühüm yer tuturdu.^[179]

Xanlığa kənardan gətirilən malların 15 faizdən az olmayaraq bir hissəsinin güzəştlə satılmasına icazə verilirdi. Tiflisdən Şuşaya çit, güllü, naxışlı paltarlar, mahud, müxtəlif rəngli kolenkor,^{[q 11]} nankalar,^{[q 12]} qırmızı boyaq, çay, rəng, rom^{[q 13]} və başqa məhsullar gətirilirdi. Bakı xanlığından dəmir, yazı kağızı, saxsı qablar, zəfəran və mazut gətirilirdi. Mazut əsasən dəvələrdə gətirilirdi.^[180] Mazutdan otaqları işıqlandırmaq üçün istifadə olunurdu. Dərbənddən Qarabağ xanlığına qızıl boya, Şəki xanlığından tüfəng, mahud şal, yapınçı, xalça, Gəncə xanlığından zəy, Naxçıvan xanlığından qalın pambıq kətan və duz, Ərdəbil xanlığından naxışlı burmet parçalar, Təbrizdən müxtəlif parçalar, istiot, darçın, mixək, badam, qurudulmuş meyvə, İran qəndi, tumac, Şiraz tütünü, Xoydan və Urmiyadan qumaş, bez, müxtəlif çit və başqa məhsullar Ərdəbildən qalın pambıq parça gətirilirdi. Qarabağ xanlığının xarici ticarətində əsas yeri Təbriz şəhəri tuturdu.^[180]

Qacarlardan habelə Cənubi Azərbaycandan Qarabağa gətirilən malların ümumi dəyəri 140 min gümüş rus manatına bərabər idi. Şuşa tacirlərinin İsfahanla da daimi ticarət əlaqələri vardı. İsfahandan Qarabağa ildə 10 yük burmet parça, 2 yük zərbaf parça, 500 ədəd qara ipək kəlağayı, 200 ədəd göy və ağ çadra, 10 pud istiot, darçın və digər ədviyyat, 12 pud İran şəkəri idxal edilirdi.^[178] Kaşandan parça, ipək məmulatı və pambıq yorğanlar, Xorasandan körpə quzu dəriləri, Xorasan xurcunları və tünd sürmeyi boyaq, Bağdaddan quru meyvələr, ədviyyat, tünd sürmeyi boya, atlas, qırmızı xara və ədyal gətirilirdi. Osmanlıdan meyvə qurusu, atlas, müxtəlif örtüklər, ipək mallar və qəhvə idxal olunurdu. Qarabağ xanlığının tacirləri yüksək keyfıyyətli və müxtəlif çeşidli parça məmulatları almaq üçün Rusiyanın Moskva, Nijni-Novqorod yarmarkalarına gedirdilər.^[178]

Qarabağ xanlığından ixrac olunan mallar arasında ipək çox mühüm yer tuturdu. Şuşa tacirləri nəinki Qarabağ, eləcə də Şəki, Şamaxı, Gəncə xanlıqlarında, Car-Balakəndə ipək tədarükünü demək olar ki, ələ almışdılar. Qarabağdan eləcə də məşhur Qarabağ xalıları, Qarabağ atları, müxtəlif parçalar, iri və xırda buynuzlu mal-qara, əkinçilik məhsulları ixrac olunurdu. Xarici ticarətin inkişafı bir sıra maneələrlə üzləşirdi. Əvvəla tacirlər bu və ya digər xanlığın ərazisindən keçərkən xanların xeyrinə rəhdar rüsumu ödəməli idilər.^[181][182]

Qarabağda uzunluq vahidi kimi xan arşınından istifadə olunurdu. O, 1 metrdən 5–10 sm az olurdu. Çəki ölçüsü təxminən 800 qram ağırlığında olan "stil" idi. Buğda, arpa, darı və s. ölçmək üçün "çanaq"dan istifadə olunurdu.^[171]

Qarabağ xanlığında da sənətkarlıq və ticarətin inkişafında əngələ çevrilən çoxlu maneələr var idi. Bəzən eyni məhsuldan bir neçə dəfə gömrük pulu alınırdı. Tacirlər öz məhsullarını istehsal olunan yerda sata bilməyib başqa şəhərə apardıqları zaman yenə gömrük verirdilər. Həmçinin, tacirlər hər dəfə tərəzi pulu adlanan xüsusi rüsum ödəməli olurdular. Əgər tacirlər Kür çayından keçməli idilərsə, həm mallarına, həm də yük heyvanlarına görə vergi ödəməli idilər.^[183]

Qarabağ xanlığında da gömrük rüsumlarının toplanması iltizama verilirdi. İpək, yun, pambıq iplərin və parçaların mavi, tünd yaşıl, açıq göy rənglərə boyanması iltizamçıların inhisarına verilmişdi. Varlanmaq məqsədilə bu və ya digər ödəniş maddəsini iltizama götürən şəxs şübhəsiz ki, xəzinəyə ödədiyindən daha çox pul toplamağa çalışırdı. Qarabağ xanlığında 20-yə yaxın iltizam maddəsi mövcud idi. Biyan kökü, mizan, boyaqxana, sabun, dabbaqlıq və s. sahələrin iltizamından xeyli gəlir əldə edilirdi. İltizamdan gələn gəlirlərin bir hissəsi xanın qohumlarına və yaxın adamlarına, digər hissəsi xəzinəyə daxil olurdu.^[184]

Qarabağ xanlığında borc münasibətləri, sələmçilik də inkişaf etmişdi. Pula ehtiyacı olan kasıb şəhərli və ya kəndli varlı qonşusuna müraciət edirdi. Kəndli borcu iki formada — natura və nəqd pulla alırdı. Ödəmə də həmin qayda üzrə ödənilirdi. Qarabağ xanlığında borc faizi, yəni sələm bəzən 60–70 faizə çatırdı. Sələmçilik Qarabağ xanlığında XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində, yəni daxili və xarici müharibələr genişləndiyi dövrdə daha çox yayılmışdı. Sələmçiliklə tacirlər, ağalar, bəylər və eyni zamanda da xanların özləri də məşğul olurdular.^[185]

Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyası tərəfindən istila edildidiyi dövrdə xanlığın ümumi torpaq fondu təxminən 1.354.000, əkinəyararlı torpaq sahəsi isə 100.000 desyatinə bərabər idi. Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, Qarabağ xanlığı əhalisinin də böyük əksəriyyətinin əsas məşğuliyyət sahəsi kənd təsərrüfatı idi. Əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, Kür və Araz çaylarının arasında yerləşməsi xanlıqda kənd təsərrüfatının inkişafına münasib zəmin yaradırdı. Lakin feodalların çox hissəsinin meşələrin və dağlıq ərazilərin əkin yerlərinə çevirilməsinə və əlavə su kanallarının çəkilməsinə maddi maraqları yox idi. Bununla belə, xanlıq ərazisində kanallar az deyildi. Qarabağda Kürək arxı və digər arxlar (Əlif arxı, Xan arxı, Rəkkar, Hüseynli, Taleh) da mövcud idi. Mahallar çox zaman suvarma prinsipinə uyğun olaraq çay və başqa su hövzələrini əhatə edirdilər.^[186] Xanlıqdakı arxların ən qədimi Govurarx idi. Mirzə Camalın yazdığına görə, Sasani şahı Kür çayından Beyləqan çölünə böyük arx çəkdirmişdi. Monqol yürüşləri zamanı bu arx dağıdılmış və Əmir Teymur dönəmində Beyləqan şəhəri ilə bərabər, bu məşhur arx da bərpa edilmişdi.^[187]

Xanlıqda əsasən növbəli əkin sistemindən istifadə edirdilər. Yəni torpağın bir hissəsi əkildiyi zaman digər hissəsi dincə qoyulurdu. Dincə qoyulmuş torpaqdan biçənək və otlaq sahəsi kimi istifadə edirdilər. Həkəri çayı dərəsində torpağı ildə iki dəfə əkirdilər. Belə ki, buğda və arpanı topladıqdan sonra, həmin sahədən bostan, yaxud dirrik kimi istifadə edirdilər. Qar örtüyündən məhrum olan yerlərdə qışda əkin donmasın deyə yalnız yazlıq buğda və arpa əkirdilər. Çökəkliklərdə, dağların yamaclarındakı dərin dərələrdə payızlıq buğda və arpa, yazlıq darı, pərinc və çovdar əkirdilər. Çovdar çox az yerdə əkilirdi. Arran yerlərində əsasən payızlıq buğda və arpa əkilirdi. Həkəri dərəsində çəltik əkinləri və bostanlar daha çox yayılmışdı.^[188]

1822-ci ilin məlumatına görə, Qarabağ xanlığında hər il orta hesabla təxminən 2200 çətvər^{[q 14]} buğda, 11000 çətvər arpa, 2250 çətvər çəltik, 400 çətvər darı, 250 çətvər pərinc, 550 çətvər pambıq, 50 çətvər zəyrək, 5 çətvər küncüt 7 batman^{[q 15]} Gənəgərçək əkilirdi. Təxmini hesablamalara görə xanlığın orta illik məhsul yığımının 220000 çətvər buğda, 143000 çətvər arpa, 33750 çətvər çəltik, 26000 çətvər darı, 1750 çətvər pərinc, 400 çətvər zəyrək, 1100 çətvər pambıq, 50 çətvər küncüt təşkil edirdi. Burada həmçinin ildə təxminən 3200 pud^{[q 16]} 16,4 kq-lıq çəki daşlarına da pudluq daş deyilir. mahlıc, 450 pud tütün, 56 pud gənəgərçək yağı istehsal olunurdu.^[189]

Xanlıqda baramaçılıq və ipəkçilik inkişaf etmişdi. Hələ XVIII əsrin əwəllərində Qarabağda ildə 2 min yük, yəni 15 min pud xam ipək istehsal olunurdu. Baramaçılıqla Mehri, Güney, Çavundur, Bərgüşad, Dizaq, Cəbrayıl, Arazbar, Vərəndə, Otuziki, Kəbirli, Cavanşir, İyirmidörd, Çiləbörd mahallarında məşğul olurdular. Lazımi qədər baramaqurdu ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 batman, bəzən isə dörd və daha az, iki batman barama verirdi. XIX yüzilin əwəllərində xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta illik barama məhsulu 1.700 puda bərabər idi.^[190] Digər bir mənbəyə görə, bu rəqəm 4 min puda çatırdı. İrimiqyaslı ipəkçiliklə xanın özü və iri feodallar məşğul olurdular. İbrahimxəlil xanın yalnız Hindarxda 26, Cəfərqulu ağanın isə Doryan kəndində 12 tut bağı vardı. İpək məhsulunun illik miqdarı 1.700 pud təşkil edirdi.^[191]

Bağ və bostançılığın inkişafını isə bir tərəfdən, təsərrüfatın qapalı xarakteri, digər tərəfdən, aztorpaqlılıq, su çatışmazlığı əngəlləyirdi. Bununla belə, xanlıqda 100-ə qədər iri bağ mövcud idi və onların əksəriyyəti düzənlik zonada yerləşirdi. Bağlarda armud, tut, ərik, şaftalı, nar, heyva, əncir, gilas, albalı, alma, zoğal, qoz, gavalı, alça yetişdirilirdi. Toplanmış məhsulun müəyyən hissəsindən qax^{[q 17]} hazırlayıb qışa tədarük edirdilər.^[192] Zoğalın tumunu çıxardıb ondan axta, alçadan lavaşana və s. hazırlamaq geniş yayılmışdı. Böyük meyvə bağları xana, bəylərə və məliklərə məxsus idi. Təkcə Ağdamda Qarabağ xanının 7 bağı (Güllü bağ, Ərikli bağ, Kətan bağ, Çirayuqi bağı, Bala bağ, Barlı bağ və Narlı bağ) vardı. Sonuncu iki bağ istisna olmaqla digərlərini xan icarəyə verirdi. Adətən icarə haqqının 1/4 hi(səsi (yalnız Güllü bağda 1/3-i) bağbana verilirdi.^[192] İbrahimxəlil xanın Hindarxında olan bostanından Şuşaya hər il 50 araba qovun və qarpız göndərilirdi.^[193]

Qarabağın təbii-coğrafi şəraitindən asılı olaraq əkinçilik və maldarlıq bir-birini tamamlayan, biri digəri üçün baza olan təsərrüfat sahələri rolunu oynayırdı. Xanlıq dövründə Qarabağın еlat adlanan əhalisinin hərbi mükəlləfiyyəti ilə əlaqədar vergilərdən azad edilməsi, bu əhalinin müəyyən təsərrüfat sərbəstliyinə malik olması burada maldarlığın inkişafına çox böyük zəmin yaratmışdı. Mirzə Camal Qarabağ tarixi əsərində yazır: "Xanın yaxşı atları, heyvanları və çoxlu ilxısı vardı. İbrahim xanın atlarının çoxu mərhum Nadir şahın atları və ilxılar cinsindən idi. Təqribən üç-dörd min və bəlkə daha çox balalayan madyanı, xüsusi cins ayğırları vardı. Xüsusi qoyun sürüləri, malı, camışı о qədər çox idi ki, saymaqla qurtarmırdı". Qarabağ atları Qacar İranında və Osmanlı Türkiyəsində şöhrət tapmışdı, xanın ilxısındakı ayğırlardan savayı, 3500-dən çox doğar madyandan da var idi. Xanlıqda atçılıq təsərrüfatın mühüm sahələrdən biri idi. Bütün Cənubi Qafqazda Qarabağ atları cinsi, yaraşığı, dözümlülüyü, yüngüllüyü və qaçışı ilə şöhrət qazanmışdır. İngilislər bu atları hind süvari qoşunu üçün alırdılar. Qarabağ atları qızılı rəngi və forması ilə fərqlənirdi.^[194]

Qoyunçuluq və atçılıq daha çox yayılmışdı. Xanlıqda təqribən 100.000 baş iri buynuzlu mal-qara, 300.000 davar və 20.000 at var idi. Mal-qara xanlığın təsərrüfat həyatında mühüm rol oynayırdı. Maldarlıq qoşqu qüvvəsi kimi əkinçilikdə, əhalini qidalanmasında, geyimində həmçinin ev və sənətkarlıq sənayesinin xammalı kimi mühüm idi. Mal-qaranın böyük hissəsi xana, bəylərə, məliklərə, ağalara, habelə varlı kəndlilərə və elatlara məxsus idi. Əgər əkinçiliklə məşğul olan əhali iri buynuzlu heyvanları başlıca olaraq təsərrüfat məqsədi üçün və qismən də qida mənbəyi kimi saxlayırdısa, elatlar xırda buynuzlu heyvaııları başlıca olaraq sənaye və ticarət məqsədləri üçün saxlayırdılar. Buna görə də əkinçilərin təsərrüfatının vəziyyəti iri buynuzlu heyvanların olmasından hədsiz dərəcədə asılı idisə, elatlar üçün bunu söyləmək olmaz.^[195]

Xırdabuynuzlu heyvanların saxlanılması sənaye və ticarətin inkişafına təkan verirdi. Qoyunçuluğun inkişafı qaramalın sayının məhdudlaşmasına səbəb olurdu. Qaramal özünə böyük diqqət tələb etdiyi halda davar müəyyən dərəcədə kəndlini bu cür qayğılardan azad edirdi. Digər tərəfdən, xırdabuynuzlu heyvanlar tələf olduqda sahibinə qaramalın itkisinə nisbətən az ziyan yetirirdi. Nəhayət, davar süd məhsulları ilə yanaşı yuna olan tələbatı da ödəyirdi. Yaşlı və cavan qaramal sürüsünün sayı 250–400 başa çatırdı və onları "naxırçı" otarırdı. Atları, dəvələri, ulaqları və qatırları ayrıca, yaxud iribuynuzlu mal-qara ilə birlikdə otarırdılar. Danalar və camış balalarmdan ibarət sürü 70–100 başdan ibarət idi və onları "buzovçu" adlanan iki nəfər mühafizə edirdi. Yaşlı və cavan davarların sürüsü 400–600 başdan ibarət olub iki "çoban" tərəfindən otarılırdı. Nəhayət, quzular və oğlaqların sürüsü 200–400 başdan ibarət idi və sürünü iki quzuçu otanrdı.^[196]

Qarabağ xanlığında quşçuluq, arıçılıq və balıqçılıq da xeyli yayılmışdı. Arıçılıq üçün Qarabağda son dərəcə əlverişli şərait var idi. Ancaq arıçılıqla az adam məşğul olurdu. Bu isə həmin məhsul üçün daxili bazarın olmaması ilə izah olunmalıdır. Bundan başqa, böyük qayğı tələb edən arıçılıq təsərrüfatı ilə məşğul olmağa əkinçi və maldar kəndlinin vaxtı olmurdu.^[197] Əhalinin bir qismi isə balıqçılıqla məşğul olurdu. Balığı Kür, Araz, Xaçın çaylarında, Bazarçayın yuxarı axınında tuturdular. Kür və Araz çaylarında qızıl balıq, nərə, uzunburun balıq, naqqa balığı və s. balıqlar ovlanırdı. Balıqçılıq da istehlak səciyyəsi daşıyırdı.^[198]

Tez çoxaldığına görə donuz gəlirli heyvan olsa da, dini mülahizələrə görə Azərbaycan xanlıqlarında donuzçuluqla məşğul olmurdular. Bu baxımdan yalnız Qarabağ və Maku xanlıqları istisna təşkil edirdi. Tuğ, Quşçu baba, Çanaxçı, Saruşen və digər kəndlərdə xristianlar donuzçuluqla məşğul olurdular. Palıd meşələrində qozanın bolluğu donuzçuluğun inkişafına kömək edirdi. 1832-ci ilin məlumatına görə Qarabağda 3200 donuz vardı.^[199]

Qarabağ xanlığında 30-a yaxın vergi mövcud idi. Xanlıqdakı əsas vergilər aşağıdakılardır.^{[200][201][202][203]}

Qarabağ xanlığında əsas mükəlləfiyyətər aşağıdakılar idi:^[204][205]

Xanlıq dövründə rəncbərlər öz təsərrüfatları olmayan və vergi verməyən kəndlilər idi. Onlar onlar feodalların, onların qohumlarının, qulluq adamlarının təsərrüfatlarında çalışırdılar. Onlar xanın təliqəsi ilə mükəlləfiyyətə təhkim olunur və təsərrüfatları tərk etmək hüququna malik deyildilər.^[206][207]

Qarabağ xanlığında torpaqların çoxu xanın mülkiyyətində idi. Bilavasitə xan və onun ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar xass torpaqları adlanırdı.^[208] Bundan başqa xan divanına məxsus olan torpaqlar da var idi. Bu cür torpaq mülkiyyəti öz sahəsi etibarilə bütün başqa torpaq mülkiyyəti formaları arasında üstün yer tuturdu. Əslində hər iki qeyd olunan torpaq mülkiyyəti forması arasında sədd getdikcə aradan qalxmış, hamısı xan torpaqları hesab olunurdu. Xanlıqda qeyd olunan vaxtda xanın ailə üzvlərinə məxsus 130 kənd qeydə almmışdı. Bu kəndlərdə 2.264 təsərrüfat fəaliyyət göstərirdi ki, onlardan 914-ü vergi ödəyən, 1350-si isə ödəməyən idi. Bu da xanlıqda olan bütün təsərrüfatların 12,20 faizini təşkil edirdi.^[209]

Xanlıqda önəmli mövqe tutan torpaq mülkiyyətlərindən biri də mülk torpaqları idi. Bu torplaqları almaq, satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət etmək, girov qoymaq olardı.^[210] Mülk sahibliyi dövlət qulluğunda deyildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması mülki-xalisə idi. Mülki-xalisə hökmdarın bağışladığı torpaqla yanaşı, əyalətdəki torpaqların bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə yaranırdı. Belə mülkləri olan bəylər digər mahallardan və digər xanlıqlardan kəndliləri müxtəlif yollarla bu yerlərə cəlb edib onları həmin torpaqlarda məskunlaşdırırdılar. Dəyirman və bağlar da mülki-xalisə ola bilərdi. Bu mülklərdən xəzinəyə vergi verilmirdi. Mülklərin müəyyən hissəsi xalisə olmadıqda mülk sahibləri xəzinəyə vergi verməli idilər.^[211]

Əsas torpaq mülkiyyətlərindən biri də tiyul torpaqları idi. Torpaqdan tiyul hüququ əsasında istifadə edən şəxs tiyuldar adlanırdı. Tiyuldar ona verilmiş torpaqlardan və sahələrdən öz şəxsi mülkiyyəti kimi istifadə edirdi. Tiyul torpaq sahələri tiyuldar vəfat etdikdən sonra yenidən xəzinəyə qaytarılırdı.^[212] Tiyuldar öldükdə və tiyul onun oğluna keçdikdə xanın yeni fərmanı olmalı idi.^[213]

Xanlıqda dini müəssisələrə məxsus vəqf torpaq mülkiyyəti də mövcud idi.^[214] Ziyarətgahlara, müqqəddəs yerlərə, pirlərə xeyriyyə idarələrinə və habelə yüksək dərəcəli ruhanilərə bağışlanan torpaq sahələrinə deyilirdi. Buraya ayrı-ayrı kəndlər, torpaq sahələri, bağlar, evlər, dükanlar, karvansaralar, hamamlar, bazarlardan gələn gəlirlərin bir hissəsi daxil idi.^[215] Xanlıqlar dövründə, о cümlədən də Qarabağ xanlığında vəqf torpaqları geniş yayılmışdır.^[216] Vəqf şəxsi mülkiyyəti hesab olmurdu və Allahın mülkiyyəti adlanırdı.^[217]

Kənd icmasına məxsus torpaq sahələri camaat torpaqları adlandırılırdı. Göllər, meşələr, çəmənlər, otlaqlar, boş sahələr, mal suvarılan yerlər, qəbiristanlıqlar, icma mülkiyyətinə daxil idi. Qeyri-iqtisadi məcburiyyət üzündən kəndlinin bütün izafı məhsulu feodalların xeyrinə gedirdi. Xırda kəndli mülkiyyətinin vəziyyəti ziddiyyətli idi. Nəsilbənəsil torpaqda yaşayan kəndli bu torpağı özününkü hesab edir, xan isə kəndi, eli və mahalları əhalisi ilə birlikdə feodallara irsi mülk və ya ömürlük (tiyul) mülkiyyətə verirdi.^[218]

Xanlığı hər birini öz mülkündə tam müstəqil hakimiyyətə malik olan xan idarə edirdi.^[219] Qarabağ xanlığında divan yaxud divanxana fəaliyyət göstərirdi.^[220] Divanxanalara qeyri-məhdud hüquqa malik olan xanlar başda olmaqla yüksəkvəzifəli şəxslər və xanın köməkçiləri rəhbərlik edirdilər. Qarabağ xanlığında da vəzir divanxanada mühüm rol oynayırdı. Vəzir adətən xanın ən sədaqətli və inanılmış adamlarından təyin edilirdi. Vəzir həm savadlı, həm də geniş dünyagörüşünə malik olmalı idi. Xanlıq divanxanasında yüksək vəzifə daşıyanlardan biri də divanbəyi idi. Bu rütbəni müəyyən ruhanilər icra edirdilər. Belə divanbəyilər həm də qazı adlandırılırdılar.^[221]

Mahalları minbaşılar və məliklər, kəndləri isə darğalar, yüzbaşılar, kovxalar, kəndxudalar idarə edirdilər. Əslində minbaşı və yüzbaşı rütbələri hərbi rütbələr idilər. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı min və yüz nəfərlik dəstələrə başçılıq edirdilər. Mahal naibləri həm inzibati, həm də məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər.^[222] Kəndxudalar və kovxalar kənd icmaları tərəfindən seçilirdilər.^[223] Onların başlıca vəzifəsi icma üzərinə düşən vergiləri toplamaqdan və kənddə asayişin qorunmasından ibarət idi.^[222]

Darğalar bazara nəzarət edərək ərzaq məhsullarının qiymətlərini təyin edir, mübahisəli məsələlərin həlli zamanı münsif kimi çıxış edirdilər. Darğalar formal olaraq bazar polisi hesab olunsalar da, əslində bütün şəhərdə qaydaqanuna cavabdeh idilər. Şəriət qaydalarının əməl olunmasına da darğalar nəzarət edirdi. Darğaların qayda-qanunu pozanları cəzalandırmaq hüququ vardı. Şəhərlərdə gecələr asayişin qorunmasına əsəsbaşı nəzarət edirdi.^[224][225]

Xanlığın idarə olunmasında iştirak edən məmurlardan biri də qаlаbəyi idi. О, birbaşa xanın tabeliyində fəaliyyət göstərirdi. Qalabəyi paytaxtın kоmеndаntı və yaxud polis idarəsi rəisi vəzifəsini icra edirdi. Şəhərin nizam-intizamı, əmin-amanlığı, təhlükəsizliyi, döyüş zamanı müdafiəsi ona baxırdı. Qalabəyi şəhərdə mülki məsələlər və ictimai işlərlə məşğul olurdu. Şəhərin maliyyə işləri onun sərəncamında idi. Əsasən əsnafdan (sənətkarlardan, dükandarlardan və başqalarından) yığılan vergilərə cavablı sayılırdı.^[226]

Xanlıqda mühüm vəzifələrdən biri də mirzəlik idi. Mirzələr xanın şəxsi təsərrüfatını idarə edir, toplanan vergilər və xərclənən pul vəsaitini xüsusi kitablarda qeyd edirdilər.^[227] Sarayda qalabəyi, eşikağası, xəzinəağası, ambardarağası, əmiraxur və başqa vəzifələr vardı.^[228]

Qarabağ xanlığı şərqdə Şirvan, cənubi-şərqdə Ərdəbil, cənubda Qaradağ, qərbdə Naxçıvan, şimalda Gəncə xanlıqları ilə həmsərhəd idi. Xanlığın mərkəzi Şuşa şəhəri idi.^[229] Qarabağ xanlığının ərazisi 21 mahala, o cümlədən 5 xristian məlikliyinə bölünürdü. Mahalları naiblər, məliklikləri isə mahal məlikləri idarə edirdilər. Bəzi iri mahallar bir deyil, iki hakim tərəfindən idarə olunurdu. Xanlığın tərkibinə daxil olan mahallar aşağıdakılar idi:^[230]

Mahallar nahiyələrə, nahiyələr isə kəndlərə və ya оbаlara bölünürdü. Mahallara xan tərəfindən təyin olunmuş nаiblər başçılıq edirdilər. Bir neçə mahal məlik tərəfindən idarə olunurdu. Məliklər hakimiyyətə irsən yiyələnsələr də, qeyri-məhdud səlahiyyətə malik deyildilər. Xanlar lazım gəldikdə məlikləri əvəzləyə bilirdilər. Naiblər iri feodallardan, köklü hərbi-köçəri əmirlərdən təyin olunurdular. Bəzi mahalların (Cavanşir, Cavanşir-Dizaq, Dizaq-Cəbrayıllı, Otuziki, Kəbirli, Dəmirçi-Həsənli, Kolanı, Qaraçorlu, Püsyan) əhalisini köçəri el-obalar təşkil etdiyindən, bu məntəqələrə minbaşılar başçılıq edirdilər.^[229]

Xan hakimiyyətinin əsasını ordu təşkil edirdi. Qoşunun əsas hissəsi maaflar və elatlardan toplanılmış süvarilərdən ibarət idi. Müharibələr və ya böyük döyüşlər zamanı qoşunun daimi hissəsi yeni silahlı qüvvələr hesabına artırılırdı. Döyüşçülərin silahlandırılması və bütün digər xərcləri əhalinin hesabına idi. Məlum olduğu kimi, hərbi dəstələr, yalnız xarici hücumların qarşısını almaq üçün deyil, eyni zamanda da daxili asayişi qorumaqda da mühüm əhəmiyyətə malik idi. Ona görə də hərbi qüvvələrə qayğı xanlıqlarda əsas yer tuturdu.^[231]

Xan hərbi zərurət olduqda 10–15 min döyüşçü toplaya bilirdi. Sıravi qoşunun əsas hissəsini elatlar təşkil edirdli. Qarabağın bütün elləri adları dəftər və siyahıda yazılmış atlı qoşundan ibarət idi. Zərurət zamanında mahalların və kəndlərin piyada tüfəngçiləri mahal naibləri ilə birlikdə qoşun sıralarına alınırdılar.^[224] Mir Mehdi Xəzani yazır: "İbrahimxəlil xanın… on iki minədək dəftəri-məxsusi qoşunu var idi ki, həmişə zira-hökmündə və adları siyahı vo dəftərdə yazılmış qoşun idi. Amma zərurət vaxtı öylə rəşid adamlar, çerik və tüfəngçi hazır olardılar".^[232][233]

Xanın qeyri-nizami, çəriklərdən təşkil olunmuş hərbi dəstələri ilə yanaşı, qismən daimi hərbi qulluqçulardan təşkil olunmuş qvardiyası da var idi. Daimi silahlı qüvvələr kənd təsərrüfatı işlərindən azad edilən muzdlu döyüşçülərdən ibarət idi. Onlar süvari, piyada və zənburəkçi (dəvənin üstünə bərkidilmiş xırda topu idarə edən əsgər), topçu-tüfəngli dəstələrinə bölünmüşdülər. Daimi qoşunun əsgərləri silahı, atı və döyüş üçün lazım olan digər ləvazimatları divanxanadan alırdı.^[234]

Daimi silahlı qüvvələr müasir odsaçan silahlarla silahlanmışdılar. Bununla belə ata-babadan qalmış döyüş alətlərindən də istifadə olunurdu. Başlıca odlu silah növü "dayan-doldurum" adı almış tüfənglər idi. Qoşun on, yüz və min nəfərə ayrılırdı. Bu dəstələrə başçılıq edənlərə müvafıq olaraq onbaşı, yüzbaşı və minbaşı deyilirdi.^[234]

Elatlardan töycü pulu, məhsuldan malcəhət alınmırdı. Mahallardan və kəndlərdən isə hər il malcəhət və töycü toplanırdı. Dağıstandan muzdlu qoşun gətirildikdə muzdluların məvacibini ödəmək, onların ölmüş atmm əvəzini vermək üçün ellərdən də töycü pulu, sursat, taxıl, qoyun və mal-qara almırdı. Adları qoşun və nökər dəftərinə yazılmışlar vergidən azad (maaf) idilər. Xan onları taxıl, at və s. ilə təmin etdirirdi.^[224]

Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının aktlarında müxtəlif illərdə Qarabağ xanlığında yaşayan əhalinin sayı haqqında məlumatlar öz əksini tapmışdır. General-mayor Kotlyarevskinin general Ritişevə göndərdiyi 30 sentyabr 1812-ci il 672 nömrəli raportda göstərir ki, Qarabağ Rusiya təbəəliyinə keçərkən Kotlyarevskinin keçirdiyi sorğuya əsasən 1805-ci ildə Qarabağda 10.000 ailə yaşamışdır. Həmin raportda bildirilir ki, polkovnik Aseyevin 1808-ci ildə general-feldmarşal Qudoviçə göndərdiyi cədvəldə Qarabağ xanlığı ərazisində 7.474 ailənin yaşadığı qeyd edilmişdir.^[235] General Yermolovun I Aleksandra ünvanladığı 4 mart 1817-ci il tarixli 32 nömrəli raportda deyilir: "Qarabağ 1805-ci ildə Rusiya təbəəliyinə qəbul ediləndə 10.000 ailədən ibarət idi. 1812-ci ii sayımına görə, Qarabağda "qarət edilmiş", əmlakından məhrum olmuş 3.080 ailə vardır". Həmin raportda verilən məlumata əsasən Qarabağın qalan əhalisinin bir hissəsi Qacarlar tərəfindən İrana köçürülmüş və ya özləri qaçmışlar. General Yermolov imperatora raportunda göstərir ki, yeni sayıma görə, Qarabağda 7.872 ailə qeydə alınmışdır.^[235]

Qarabağ xanlığında sosial-iqtisadi münasibətləri haqqında üçün ən mühüm mənbələrdən biri də 1823-cü ilin kameral təsvirləridir.^[236] 1823-cü ildə isə Qarabağda əhalinin sayı və milli tərkibinə görə, Azərbaycan türkləri 15729 ailə; onlardan 1111 ailə şəhərlərdə 14618 isə kənddə yaşayırdı. Bu dövrdə Qarabağda Rusiya imperiyasının köməyi ilə gətirilib yerləşdirilən ermənilərin sayı isə 4366 ailə idi. Onlardan 421 ailə şəhərlərdə, 3945 ailə isə kəndlərdə yaşayırdılar. 1823-cü ilə kimi Qarabağa köçürülənlərin hesabına əyalətdəki ermənilərin sayı artıb 4366 ailəyə çatmışdır.^[124]

Qarabağın xristian məlikliklərinə gəldikdə isə 1736-cı il Muğan qurultayından sonra Nadir şahın Qarabağ bəylərbəyiliyinə qarşı gördüyü cəza tədbirlərindən biri də Qarabağın beş məlikliyinə daxili idarəetmədə sərbəstlik verərək onların Qarabağ bəylərbəyinin tabeliyindən çıxarıb Azərbaycan vilayəti hakiminə tabe etdirməsi idi. Dizaq məliki Yegan Loridən qaçıb gəlmiş, Nadir şahın hakimiyyəti dövründə məlik rütbəsi almışdı. Vərəndə məliklərinin əsli Göyçədən idi, oradan qaçaraq gəlmişlər; Çiləbörd məliklərinin əsli Mağavizdən idi. Nadir şah Əfşarla Osmanlı sərkərdəsi Abdulla Köprülüzadə arasında olan döyüşdə şaha mühüm xidmət göstərdiyinə görə şah Çiləbörd məliki Allahquluya bəy rütbəsi vermişdi; Talış (Gülüstan) məliklərinin əsli isə Şirvandan gəlmə idi. Bir müddət Talış kəndində məskun olmuş məlik Usub Gülüstan kəndini zəbt edib ora köçmüşdü.^[237]

• Qarabağ: etimologiyası, ərazisi və sərhədləri
• Qarabağ xanlığı və Rusiya imperiyası arasında imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi Arxivləşdirilib 1999-02-21 at the Wayback Machine
• Kürəkçay müqaviləsi və Qarabağın sonrakı tarixi taleyi