Mustafa Kamal Ataturk - Wikipedia

1839-cu ildə Kocacıkda anadan olduğu düşünülən atası Əli Rza əfəndi əslən Şimali Makedoniyadandır. Atasının ailəsi XIV–XV əsrdə Anadoludan köç etmiş Kocacık köçərilərindəndir. Əli Rza bəy əvvəlcə dini vəqflərə nəzarət edən məmur olaraq işləmiş, Rusiya-Osmanlı müharibəsindən əvvəl 1876–77-ci illərdə könüllü leytenant olaraq xidmət etmişdir. Zibeydə xanımla ailə həyatı qurduqdan sonra Salonikidə ticarətlə məşğul olmuşdur.^[28][29][30]

Anası Zibeydə xanım 1857-ci ildə Saloniki şəhərinin qərb hissəsində fermer ailəsində anadan olmuşdur. Anasının nəsli Karamandan Rumeliyə gələn türkmənlərə dayanır.^[31]

Əli Rza bəylə Zibeydə xanım 1871-ci ildə ailə həyatı qurdu və Əli Rza bəyin atasına məxsus Salonikidəki evdə yaşamağa başladılar.^[32] Atatürk rumi təqvimi ilə 1296-cı (miladi təqvimlə 1880–1881) ildə Salonikidə anadan olmuşdur. Samsuna gəldiyi 19 mayı doğum günü olaraq qəbul etmişdir.^{[Q 3]} Fatma, Ömər, Əhməd, Naciyə və Makbule adlı beş övladın ilk dördü kiçik yaşda ölmüşdür.^[33]

Məktəbə başlama yaşına çatan Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında münaqişə yaranmışdır. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini, atası isə o dövrdəki yeni üsullarla təhsil verən dünyəvi Şəmsi Əfəndi Məktəbində oxumasını istəyirdi. Sonda əvvəlcə məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçdi.^[34] Atatürk məktəb seçimindəki bu qərarı üçün həyatı boyu atasına minnətdarlığını bildirmişdir. Atatürk 1888-ci ildə atasını itirdi.^[35] Bir müddət "Rapla" fermasında anasının ögey qardaşı Hüseyinin yanında qalıb sadə ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra, təhsilsiz qalacağından narahat olan anasının istəyi ilə Salonikiyə qaytıdı, bibisinin yanında yaşamağa başlayıb məktəbi bitirdi.^[36] Bu müddətdə Zibeydə xanım Salonikidə gömrük məmuru işləyən Raqıp Bəylə evləndi.^[37]

Mustafa dünyəvi məktəb olan və bürokrat yetişdirən Saloniki Mülki Liseyinə yazıldı.^[38] Anasının bu qərarına qarşı çıxmasına baxmayaraq 1893-cü ildə liseyə daxil oldu. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi kapitan Üsküplü Mustafa Sabri bəy ona mənası "mükəmməllik, yetişkinlik" olan "Kamal" adını verdi. Fransız dili müəllimi kapitan Nakiyüddin bəy Yücekök azadlıq düşüncəsi ilə gənc Mustafa Kamalın düşüncə tərzinə təsir etdi. Atatürk məktəbi 1895-ci ildə sinif dördüncüsü olaraq bitirdi. Mustafa Kamal Kuleli Hərbi Liseyinə girməyi düşünsə də, ona qardaşlıq edən salonikili zabit Həsən Bəyin Bitolada təhsilin daha yaxşı olduğu tövsiyəsini qəbul edərək 1896-cı ildə Bitola Hərbi Liseyinə yazıldı.^[39][40][41]

1896–1899-cu illərdə təhsil aldığı Bitola Hərbi Liseyində tarix müəllimi qolağası Mehmet Tevfik bəy Mustafa Kamalın tarixə olan marağını artırdı. Məktəbdə fransız dilini öyrəndi, Salonikidə keçirdiyi yay tətillərində də fransız dili kurslarına davam etdi. 19 aprel 1987-ci ildə başlayan Osmanlı-Yunan müharibəsinə könüllü qatılmaq istəsə də, həm orta məktəb şagirdi olduğu üçün, həm də 16 yaşında olduğuna görə cəbhəyə gedə bilmədi. 1898-ci ilin noyabr ayında Bitola Hərbi Liseyindən sinif ikincisi olaraq məzun oldu.^[42] 13 mart 1899-cu ildə İstanbulda Quru Qoşunları Hərbi Məktəbinə daxil oldu. Hərbi məktəbə girdikdən iki ay sonra sinif çavuşu oldu. Birinci kursu 27-ci, ikinci kursu 11-ci, üçüncü kursu 549 kursant içərisində sinif səkkizincisi olaraq bitirdi və 10 fevral 1902-ci ildə leytenant rütbəsiylə zabit kadrların hazırlandığı Hərbi Akademiyaya haqq qazandı.^[42]

Quru Qoşunları Hərbi Məktəbindən sonra Hərbi Akademiyada təhsilinə davam etdi və zabit təhsili aldı. Hərbi Akademiyada təhsil alarkən dostları ilə birlikdə hökumətin idarəetməsi və siyasəti mövzusunda gördükləri əskiklik və yanlışları açıqlamaq üçün əllə yazılmış qəzet nəşr etdilər. Məktəb idarəsi tərəfindən izlənsələr də, cəza almadılar və məktəb qurtarana qədər qəzetin nəşrinə davam etdilər. Atatürk 11 yanvar 1905-ci ildə "zabit" rütbəsi ilə məzun oldu.^[43]

Kadr kapitanı Mustafa Kamal məzuniyyətin ardınca mərkəzi Dəməşqdə yerləşən 5-ci Orduya təcrübə məqsədiylə göndərildi. Bu təcrübədə piyada, süvari və topçu qoşunlarında xidmət etdi. 1905–1907-ci illərdə Dəməşqdə Lütfi Müfit bəy Özdeşin komandanlığı altında olan 5-ci Orduda xidmət etdi. İlk təcrübəsi 5-ci Ordunun 30-cu Süvari alayında baş tutdu. Bu dövrdə aşağı rütbəli təcrübəçi kapitan olaraq Suriyanın müxtəlif ərazilərindəki üsyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal "kiçik döyüş"lə təcrübə qazandı. Dörd ay üsyanlarla məşğul olduqdan sonra Dəməşqə qayıtdı. 1906-cı ilin oktyabr ayında mayor Lütfi Bəy Dr. Mahmut Bəy, Lütfi Müfit Özdeş bəy və hərbi həkim Mustafa Cantekinlə birlikdə "Vətən və Hürriyət" adlı təşkilat qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəzi Komandanlığının müavini kapitan Cəmil bəy Uybadın köməkliyi ilə sahilə çıxdı və orada öz təşkilatının şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona qardaşlıq edən polkovnik Həsən Bəy Təl-Əvivə qayıdıb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədindəki Beer-Şevaya göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd Bəy də Mustafa Kamalı Beer-Şevaya təyin etdi və bir müddət sonra topçu təcrübəsi üçün yenidən Dəməşqə göndərildi. 20 iyun 1907-ci ildə qolağası oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3-cü Orduya kadr olaraq təyin edildi. Amma Salonikiyə çatanda "Vətən və Hürriyət"in şöbəsinin "İttihad və Tərəqqi" təşkilatına birləşdiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908-ci ilin fevralında "İttihad və Tərəqqi" təşkilatına üzv oldu (üzv nömrəsi 322 olmuşdur).^[44] 22 iyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmir Yolları Müfəttişliyinə təyin edildi.^{[45][46][47][48][49][50]}

23 iyul 1908-ci ildə konstitusiyalı monarxiyanın bərqərar olmasından sonra 1908-ci il dekabr ayının sonlarında "İttihad və Tərəqqi" təşkilatı tərəfindən sosial, siyasi və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üçün indiki Liviyanın bir hissəsi olan Tripolitaniyaya göndərildi. Burada 1908-ci il inqilabının düşüncələrini liviyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən olan insanları "Gənc türklər"in tərəfinə çəkməyə çalışdı.^[51] Bu siyasi vəzifəsindən əlavə buradakı əhalinin təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərdən kənarda aparılan döyüş təlimində Benqazi qarnizonuna rəhbərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu təlim zamanı o, bölgədəki digər güclü anti-sistem adamlarına nümunə olmaq üçün üsyankar Şeyx Mənsurun evini mühasirəyə alaraq onu nəzarətə götürdü. Həmçinin həm şəhər əhalisini, həm də kənd əhalisini qorumaq üçün ehtiyat ordu planlaşdırmağa başladı.^[52]

13 oktyabr 1909-cu ildə 3-cü Orduya aid "Saloniki Rədif" təriqətinin lideri oldu və 13 aprel 1909-cu ildə konstitusiyalı monarxiyaya qarşı 3-cü Orduya aid 2-ci və 4-cü döyüş batalyonlarının üsyanı ilə başlayan, digər qoşunların qatılması ilə geniş vüsət alan 31 mart üsyanını yatırmaq üçün Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı ilə 1909-cu il aprelin 19-da İstanbula daxil olacaq Hərəkət Ordusunun ilk eşelon hissələrinin qərargah rəisi oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Qərargahı, 3-cü Ordu Zabit Təlim Komandanlığı, 5-ci Korpus Qərargahı, 38-ci Piyada Alayının komandiri vəzifələrində xidmət göstərdi.^[40][41][53]

Stuart Klaynın "Türk aviasiyasının xronologiyası" kitabına görə Mustafa Kamal 1910-cu ildə Fransada keçirilən Pikardiya təlimlərinə qatıldı. Burada yerni istehsal olunmuş təyyarələrin sınaq uçuşları həyata keçirilirdi. Əli Rza paşa bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı qabaqladı. Və sonra uçuşdan enən həmin təyyarə eniş zamanı yerə düşdü. Bəzi mənbələr tərəfindən bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də, kitabın yazıçısı Klayn Atatürkün bu hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyindən bəhs etmişdir.^[54][55]

Mustafa Kamal qayıtdıqdan sonra 27 sentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargahda xidmət etdi.^[56]

1911-ci ildə İtaliya krallığı Osmanlı imperiyasına Osmanlının Şimali Afrikadakı son ərazisi olan Benqazini ələ keçirmək məqsədiylə müharibə elan etdi. 29 sentyabr 1911-ci ildə verilən nota ilə bu müharibənin müəyyən səbəblərlə başlayacağı bildirildi. Bunun ardınca İtaliya qüvvələri heç bir danışıq aparmadan 4 oktyabr 1911-ci ildə Tərabülüsə hücum etdi. Osmanlılar Trablis müharibəsində çətin vəziyyətdə idi. Belə ki, Hərbi nazir vəzifəsində olan Mahmud Şövkət Paşa Hərbi Məktəbdə zabitlərlə keçirdiyi iclasda quru qoşununun və donanmanın zəif olmasına görə Tərabülüsün müdafiə edilə bilməyəcəyini etiraf etmişdi. İtaliya tərəfində də vəziyyət elə də yaxşı deyildi, onlar da lazımi gücə sahib olmadıqları üçün bu mübarizəyə yaxşı hazırlanmamışdılar. Mustafa Kamal bu vaxt İstanbulda Baş Qərargah vəzifəsinə təyin edilmişdi, lakin bu fəaliyyətinə başlamazdan əvvəl Tərabülüsə gedəcəkdi. Buna görə mayor Ənvər Paşa, Fuad, Nuri və mayor Fəthi kimi digər İttihadçı zabitlər kimi qolağası Mustafa Kamal da Tərabülüsə getməyə qərar verdi. Mustafa Kamal İstanbuldan getməzdən əvvəl "İttihad və Tərəqqi" mərkəzi komitəsindən pul istəmiş və 200 sterlinq toplayaraq Tərabülüsə doğru yola çıxmışdır.^[57][58]

İtaliya qüvvələri bir ay ərzində Tərabülüsdən Benqaziyə qədər olan əraziləri işğal etmişdi. Osmanlı qüvvələri hücum gözləmədikləri üçün buradakı qüvvələrini Yemənə göndərmiş və bu səbəblə İtaliyaya qarşı müdafiə oluna bilməmişdi. Həmin ərazidə sadəcə 4.000 əsgər var idi. Bun səbəbdən 15 oktyabr 1911-ci ildə "Tanin" qəzetinin müxbiri "Mustafa Şərif Bəy" adından istifadə edən Mustafa Kamal Ömər Naci ilə birgə Sapancalı Haqqı və Yaqub Cəmil adında iki fədai ilə birlikdə rus gəmisi ilə İstanbuldan ayrıldı.^{[Q 4][59]} Mustafa Kamalla qrupu Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə yolu ilə Benqaziyə getməyi planlaşdırmışdı. Mustafa Kamal 29 oktyabrda İsgəndəriyyədən yola çıxdıqdan qısa müddət sonra yaralandı və geri qayıdaraq iki həftə İsgəndəriyyədə xəstəxanada qalmağa məcbur oldu. Uşaqlıq dostları Nuri və Fuadla burada görüşüb yenidən yola çıxdı. 29 oktyabrda qatarla İsgəndəriyyədən ayrıldılar, həmin gün çatdıqları son stansiyadan 1 dekabrda dəvələrlə ayrılaraq 8 günlük səyahətin ardınca Liviya sərhədinə, 12 dekabrda isə sərhədin 80 km qərbindəki Rəsuldəfnəyə çatdılar. Mustafa Kamal yolda olarkən Benqazi bölgəsinin komandanı Ənvər bəyə noyabrın 30-da baş qərargah rəisi olaraq mayor rütbəsinə yüksəldiyini bildirdi. 18 dekabr 1911-ci ildə Ənvər Paşanın Hərbi Nazirliyə yazdığı teleqrafda Mustafa Kamalın orduya "öz istəyi ilə" qoşulması yazılırdı.^[60][61]

Mustafa Kamal ilk dəfə 22 dekabrda Tobruq yaxınlığında italyanlarla savaşdı. İtalyanlar Tobruqu 4 oktyabrda tutmuşdu, amma içərilərə irəliləyə bilməmişdilər. Türk zabitlərinin təşkilatlanması və İtaliyanın tam hazır olmaması və geridə qalması italyanların içərilərə irləliləməsinin qarşısını almışdır. Buna baxmayaraq italyanlar Osmanlını çətin vəziyyətə salmaq üçün Dodekanesə də hücum etdilər. Əvvəlcə Mustafa Kamal şərqdəki, Ənvər Paşa isə qərbdəki qoşuna komandanlıq edirdi. Müharibə genişlənəndə Ənvər bəy bütün orduya, Mustafa Kamal isə Derna bölgəsinə komandanlıq etməyə başladı. 16 – 17 yanvar 1912-ci ildə Derna hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə olundu və 6 martda Derna Komandanlığına gətirildi.^[62] Amma daha sonra gözü yenidən ağrıdı və bir həftə yataqdan qalxa bilmədi.^[63][63]

3 mart 1912-ci ildə Derna döyüşündə Osmanlı 63 ölü və 168 yaralı, İtaliya isə təxminən 200 ölü itki verdi. Həmin vaxtda Dernanın bütün komandanlığı Mustafa Kamalın əlində idi və komandanlığında 8 Osmanlı zabiti, 160 əsgər, bəzi könüllülər, artilleriya diviziyası, italyanlardan ələ keçirilən iki pulemyot və 7.742 ərəb əsgəri var idi. Ərəb əsgərlərini Sənusi lojaları təmin edirdi və lider şeyxləri Osmanlı zabitlərinə tabe idi. Bu qoşun 15.000–16.000 İtaliya əsgərini 1911-ci il oktyabr — 1912-ci il sentyabr aylarında Dernada tutmuşdu. İtalyanlar 11 sentyabr 1912-ci ildə məğlub olduqdan sonra orduda dəyişiklik edərək Darneyə çıxmaq üçün güclü hücuma keçdilər. Amma Mustafa Kamal komandanlığındakı türk və ərəblər tərəfindən yenidən dayandırıldı.^[64]

Sahil xəttində sıxışan İtaliya qüvvələri Osmanlıları sülhə məcbur etmək üçün Aralıq dənizinin şərqinə və Qırmızı dənizə hücum etmək qərarına gəldilər. 1912-ci ilin mart ayında Beyrut, aprel ayında Çanaqqala, may ayında isə Rodos və Dodekanesə hücum etdilər. Bu səbəblərdən Yaxın Şərqdə Berlin konfransı ilə qurulan sülh mühitinin pisləşəcəyindən narahat olan Rusiya, İngiltərə və Fransa vasitəçilik fəaliyyətinə başladı. Lakin Liviyanın italyanlara verilməsi şərtlərinin müzakirə edildiyi bu cəhdlər İttihadçılar tərəfindən qəbul edilmədi.^[65][66]

Müharibə davam edərkən Mustafa Kamal 1912-ci ilin iyulunda iki əmr verdi ki, bu da müharibənin sonrakı dövrdə daha yaxşı öyrənilməsinə imkan verdi. 13/14 iyulda verdiyi əmrlərdən birincisi bütün zabitlərin iki hərbi qəzet oxuması və dünyada baş verən hadisələrdən və Osmanlı ordusunun uğurlarından xəbərdar olması idi. İyulun 22-də verdiyi ikinci əmr isə bütün zabitlərin müharibədə yaşadıqlarını tarix, mövcud şərtlər, komandirin əmrləri, əməliyyatlar və nəticələri və əsgərlərin psixoloji vəziyyətinin də olduğu formada bir ay ərzində qeyd etmələri idi. Bu yolla o, Qərbdən gələn düşmənə qarşı müharibədə əldə edilən təcrübələri qələmə almağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Bu müharibədə Mustafa Kamal partizan döyüşü, müvəqqəti birliklərin idarə edilməsi, kəşfiyyat, maddi-texniki dəstək kimi hərbi təcrübə ilə yanaşı, ərəb qəbilə başçıları ilə danışıqlar aparmaqla diplomatik təcrübə də qazandı. Buradakı uğurları onun adının daha çox yayılmasına səbəb oldu.^[67][68]

Həmin ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq, qarşıdurmalar davam etdi və oktyabrın 8-də Monteneqronun Osmanlı imperiyasına müharibə elan etməsi ilə Birinci Balkan müharibəsi başladı. Monteneqronun ardınca, Bolqarıstan, Serbiya və Yunanıstan da Osmanlı dövlətinə müharibə elan etdi. Əvvəlcə Ənvərin İstanbula qayıtması, Mustafa Kamalın cəbhəni nəzarətə alması qərara alındı, lakin Osmanlıların üzləşdiyi təhlükənin miqyası aydınlaşdıqda əksər zabitlər İstanbula qayıtdılar və cəbhə Ənvərin qardaşı Nuru Paşanın komandanlığına keçdi. Həmin vaxtda Balkan müharibəsinə görə Osmanlı hökuməti italyanlarla sülhə razılaşdı. Balkan müharibələri başlayanda Tripolitaniyada xidmət edən Derna komandiri Mustafa Kamal və mayor Nuru bəy bu müharibələrdə iştirak etmək istəyirdilər. Mustafa Kamal o vaxtki Osmanlı Hərbi naziri Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 oktyabr 1912-ci ildə Tripolitaniyanı tərk etdi. Vyana, Macarıstan və Rumıniyadan keçərək İstanbula qayıtdı.^[69] Bu yoldan gəlməsinin səbəbi gözlərini Avstriyada müalicə etdirməsi idi. Bununla belə, ərazidə müqaviməti davam etdirən zabitlər də olmuşdur. Şahzadə Osman Fuad Əfəndi bunlardan biri idi. Digər zabitlərlə birlikdə Tripolitaniyanı tərk edən Mustafa Kamal 1912-ci ilin noyabr ayında İstanbula çatdı. Osmanlı ilə İtaliya arasında 18 oktyabr 1912-ci ildə Lozanna (Oşi) müqaviləsi imzalandı.^[70] Müqavilənin şərtlərinə görə Tripolitaniya İtaliyaya verildi, İtaliya da 90 min qızıl təzminat ödəyəcək və əlindəki kapitulyasiyalar ləğv ediləcəkdi. Həmçinin müharibədə italyanlar tərəfindən işğal edilən Dodekanes də müvəqqəti İtaliyaya verildi. İtaliya qoşunları Osmanlı qoşunları Tripolitaniyadan çıxdıqdan sonra adalardan gedəcəkdi. Padşah naibi olaraq vəzir rütbəli bir xadim Tripolitaniyaya göndəriləcək, vəqflərlə birgə əhalinin dini hüquqlarının təmin edilib-edilməməsinə nəzarət edəcək, dini vəzifələri icra edənləri isə İstanbulda Şeyxüslislamlıq təyin edəcəkdi. Əhali isə Sənusi təriqətinin şeyxi Əhməd Şərif əs-Sənusinin liderliyi ilə Tripolitaniyada Mudros barışığına qədər müqavimət göstərməyə davam etdi. .

Mustafa Kamal 1912-ci ilin noyabr ayında İstanbula çatanda Osmanlının əlində Avropadakı ərazilərindən sadəcə paytaxt İstanbul və qərb hissəsi, Çanaqqala yarımadası və mühasirəyə alınmış üç şəhər — Şkoder, Yanina və Ədirnə qalmışdı. Bolqarlar Çatalcaya qədər gəlib çatmış, paytaxt İstanbulu hədələyirdi.^[71]

21 noyabr 1912-ci ildə qərargahı Bolayırda yerləşən Dardanel Kuvayi ekipajı Əməliyyat Şöbəsi Müdirliyinə təyin edildi. Ekipajın komandiri Fəxri Paşa, başçısı isə məktəb dostu Fəthi Okyar idi. Mustafa Kamal Bolayırda olarkən 23 yanvar 1913-cü ildə Ənvər və tərəfadşlarının təşkil etdiyi Bab-ı Ali basqını ilə hakimiyyət "İttihad və Tərəqqi"nin əlinə keçmişdi. Yanvarın 30-da Mahmud Şövkət Paşa hökuməti böyük dövlətlərin təklif etdiyi sülh şərtlərini rədd etdi. Fevralın 3-də atəşkəs başa çatdı və bolqarlar yenidən Ədirnəni bombalamağa başladılar.^[72]

Bolqar hücumunun ardınca Hərbi rəis Əhməd İzzət Paşa tərəfindən bolqarlara qarşı hücum planı hazırlandı. Əməliyyat tam planlandı və yanvar ayının sonlarında sınaqdan keçirildi. Fırtına səbəbi ilə 8 fevrala keçirilən hücumda Şarköyə çıxmalı olan qoşunlar gecikdi. Şarköyə yarım gün gec çıxıldı, amma bu uğursuzluqla nəticələndi. Döyüş gəmilərinin gec gəlməsi, koordinatların verilməməsi və bolqarların müdafiə xəttlərini gücləndirmələri səbəbindən əməliyyat uğursuz oldu.^[73]

19 martda Yanina yunanlar, 24 mart 1913-cü ildə isə Ədirnə bolqarlar tərəfindən ələ keçirildi. Çatalca cəbhəsində son bolqar hücumu 30 martda baş verdi. 16 apreldə atəşkəs imzalandı. Mahmud Şövkət Paşa Ədirnə və qərb torpaqlarının bir hissəsini Bolqarıstana verməyə məcbur oldu. 30 may 1913-cü ildə London sülhü imzalandı. 11 iyunda Mahmud Şövkət Paşa sui-qəsd nəticəsində öldürüldü, yerinə Səid Həlim Paşa keçdi.^[74]

Birinci Balkan müharibəsində qələbə qazanan Balkan dövlətlərinin arasına müharibədən sonra tutduqları əraziləri paylaşmaqda ixtilaf yarandı. Yunanıstan və Serbiya Rumıniyanı ələ keçirmək istəyən Bolqarıstana qarşı birləşdilər. Amma ilk hücumu Bolqarıstan etdi. 29 – 30 iyun gecəsi bolqarlar Makedoniyadakı serb ordusuna hücum etdilər, amma məğlub oldular. Yunanlar da Salonikidən şərqə doğru irəliləyib Cənubi Makedoniyanı tamamilə işğal etdilər. Bunun ardınca Bolqarıstan Osmanlıya qarşı istifadə etdiyi qoşunlarının əsas hissəsini digər cəbhələrə göndərdi.^[75]

"İttihad və Tərəqqi" təşkilatı itirilən əraziləri yenidən almaq üçün bu fürsətdən istifadə etdi. 18 iyulda Osmanlı ordusu Ədirnə üzərinə hərəkətə keçdi və 21 iyul 1913-cü ildə çox az müqavimətlə qarşılaşaraq şəhəri geri qaytardılar. Bir yazıçıya görə Ədirnəyə ilk girən qoşun hissəsi Mustafa Kamalın Bolayır korpusunun briqadası idi, amma hücumda iştirak edən qoşunların başında Xurşid Paşa dayanırdı. 29 sentyabr 1913-cü ildə İstanbulda Bolqarıstanla imzalanan sülh müqaviləsi ilə müharibə başa çatdı.^[76][77]

Müharibənin sonunda Qərbi Frakiyadakı türk əhali İstanbul və İzmir başda olmaqla Osmanlı torpaqlarına köçməyə başladı. Mustafa Kamal anası Zibeydə xanım üçün Dolmabağça sarayının yaxınlığında ev tutdu. Ögey atası Raqıpın on altı yaşlı qardaşı qızı Fikriyə də Sultan Əhməd məscidinin yaxınlığındakı bir evə yerləşdi.^[78]

Mustafa Kamalın hərbi attaşe xidməti 1915-ci ilin yanvar ayında başa çatdı. 28 iyul 1914-cü ildə isə Birinci Dünya müharibəsi başladı. Osmanlı imperiyası da 29 oktyabr 1914-cü ildə müharibəyə qoşuldu. Mustafa Kamal 20 yanvar 1915-ci ildə Təkirdağda yerləşəcək 19-cu diviziyaya komandan təyin edildi.^[79]

2 noyabr 1914-cü ildə Rusiya Osmanlıya müharibə elan etdi. Bunun ardınca ingilis və fransız hərbi gəmiləri Çanaqqala boğazındakı Səddülbahir, Qumqapı və Orxaniyə qalalarını bombaladı. Bu donanmaya qarşı müdafiədə iştirak etmiş 5 zabit və 80 əsgər öldü. Türk ordusu 3 ay ərzində hazırlıq gördü və əsas diqqətini quru qoşunlarına yönəltdi. Mustafa Kamal 25 fevralda yalnız 57-ci alayla Maydosa (indiki Eceabat) hərəkət əmri aldı. Bu vaxt ingilis və fransız gəmiləri 19 və 25 fevralda boğazın girişindəki istehkamları bombalamış, qoşunun bir hissəsini quruya çıxartmışdı. Səddülbahirdə çavuş Bigalı Mehmed əlindəki tüfəngin işləmədiyini görmüş, ingilislərə daşla hücum etmişdir. Mustafa Kamal bu hadisənin yayımlanmasına kömək məqsədilə hazırda türk əsgərinin ləqəbi olan "Mehmetçik" ləqəbinin yaranmasını təmin etmişdir. 72-ci və 77-ci alaylar 19-cu diviziyanı dəstəkləmək üçün bölgəyə köçürüldü. Mustafa Kamal korpus qərargahından zəif təlim keçmiş ərəb əsgərlərindən ibarət bu alayların əvəzinə özü hazırladığı və ehtiyatda saxladığı türk alaylarını tələb etdi, lakin bu tələb rədd edildi. 18 may 1918-ci ildə Çanaqqaladakı ən mühüm dəniz əməliyyatı baş tutdu.^[80]

25 aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına Antanta dövlətlərinin qoşun çıxarması ilə Çanaqqala döyüşünün əsas quru əməliyyatları başladı. Qumqalaya çıxarılmış fransız əsgərləri qısa müddətdə geri çəkildi. Bu əsnada polkovnik-leytenant Mustafa Kamalın 19-cu diviziyası Arıburnundan 8 km uzaqlıqda Eceabatda ehtiyatda gözləyirdi.

Xəlil Sami Mustafa Kamaldan Arıburnunun şərqindəki təpələri saxlamaq üçün bir batalyon istədi. Mustafa Kamalın başçılığı ilə türk qoşunları və ingilislər arasında döyüş başladı. 25 apreldə türklər Conk Bayırı təpəsini ələ keçirdi. Sonrakı gün qızğın mübarizənin ardınca anzaklar sıxışdırıldı. 29 apreldə Mustafa Kamala göstərdiyi şücaətə görə "İmtiyaz" nişanı verildi.

May ayında şimal qrupunun müdafiə etdiyi cəbhə üç hissəyə ayrılmışdı. Mustafa Kamal qrupun sağ hissəsinin komandanı olaraq vəzifəyə təyin edilmişdi. Mustafa Kamal 29 – 30 mayda Conk Baykırıdan Sazlıdərəyə qədər irimiqyaslı hücum hazırladı. Mustafa Kamal 1 iyunda "polkovnik" rütbəsi ilə təltif olundu.

Gelibolu cəbhəsində ikinci mərhələ ingilis, anzak və hindlərin Mustafa Kamalın müdafiə etdiyi Arıburnunun şimalındakı Suvla Koyuna 6 avqust gecəsi qoşun çıxartması ilə başladı. Qüvvələr əraziyə çatanda başlarındakı polkovnik Fevzi əsgərlərin qırx kilometr gəzdikləri və yorğun olduqları səbəbi ilə əlavə zaman istədi. Bunun ardınca fon Sanders 8 avqust saat 21:50-də Fevzini vəzifədən kənarlaşdırıb yerinə Mustafa Kamalı gətirdi. Mustafa Kamalın başçılığı ilə qoşun 9 – 10 avqustda Suvla zəfəri çaldı. Bu döyüş zamanı qəlpə parçası sinəsindəki saata dəydi. Parçalanan saat yaralanmasının qarşısını aldı. Bu saatı daha sonra Otto Liman fon Sandersə hədiyyə etmişdir. 17 avqustda Kirəçtəpə və 21 avqustda II Suvla qələbəsini qazandı.^[81]

Miralay Mustafa Kamal İstanbul mətbuatı tərəfindən ictimaiyyətə "Suvla Qəhrəmanı" kimi təqdim edildi. 20 sentyabrda xəstələnməsinə baxmayaraq Geliboluda xidmətinə davam etdi. Osmanlı ordusunu idarə edən alman zabitlərlə müharibənin başlarından başlayaraq problem yaşadı. Sentyabr ayından sonra Çanaqqala döyüşünün qazanılacağını əvvəlcədən deyərək başqa cəbhədə xidmət etmək istədi.

Liman fon Sanders 5 dekabrda Mustafa Kamalı səhhətindən dolayı məzuniyyətə göndərdi. 19 – 20 dekabrda bölgəni tərk etdi. 28 dekabr 1915-ci ildə Almaniya imperatoru II Vilhelm tərəfindən "Dəmir xaç" ordeni ilə mükafatlandırıldı.

Mustafa Kamal 14 yanvar 1916-cı ildə Ədirnədə yerləşən 16-cı hərbi hissənin komandiri təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay müddətində 16-cı hərbi hissənin təchizatı, nizam-intizamı və təlimi ilə məşğul oldu. Təlim məqsədilə "Mes’elesinin Halli ve Emirlerin Sûret-i Tahrîrine Dâir Nasâyih" ("Taktiki məsələlərin həlli və əmrlərin yazılmasına dair nəsihətlər"^[82]) əsərini yazdı və nəşr etdi. Şərq cəbhəsində rus ordusu Osmanlının 3-cü Ordusunu geri oturtmuş və 16 fevralda Ərzurumu, 3 martda Bitlis, Muş, Van və Hakkarini işğal etmişdi.^{[mənbə göstərin]}Polkovnik Mustafa Kamal 11 mart tarixində 3-cü Orduya kömək məqsədilə tabeliyindəki 16-cı hərbi hissə ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi; Hələblə gələn Mustafa Kamal uzun yol qət etdikdən sonra 27 martda Diyarbəkirə çatdı. Rütbəsinə görə çətin iş tapşırılan 16-cı hərbi hissənin komandiri Mustafa Kamalın rütbəsi 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə olanda "briqada generalı"na (mirliva) yüksəldildi və "paşa" titulu aldı. 35 yaşında əldə etdiyi bu rütbə Birinci Dünya müharibəsində aldığı ən yuxarı rütbə olacaqdı. 16 apreldə ordunun qərərgahını Silvanda qurdu. Bitlis-Muş arasındakı təxmini 100 kilometrlik cəbhəyə nəzarət edirdi, tabeliyindəki ordu 13.741 əsgər, 9.297 tüfəng, yeddi pulemyot və 19 topdan ibarət idi.

Ənvərin Şərq cəbhəsindəki planında 2-ci və 3-cü Ordunun birgə əməliyyatı nəzərdə tutulurdu. Amma 2-ci Ordu qərbdə yerləşmədən ruslar 3-cü Orduya hücum edib onları məğlub etdilər və 15 aprel 1916-cı ildə Trabzonu işğal etdilər; iyul ayında isə Gümüşxanə, Bayburt və Ərzincan da daxil olmaqla daha geniş ərazi tutdular və 2-ci Ordunu Diyarbəkirə doğru geri oturtdular. Osmanlı ordusu 3 avqustda əks-hücuma keçdi; 6 avqustda Mustafa Kamalın 16-cı diviziyası Muş və Bitlisi ruslardan geri alaraq Osmanlı ordusuna strateji üstünlük qazandırdı. Mustafa Kamal Qafqaz cəbhəsində bu uğuruna görə "Qızıl qılınclı imtiyaz medalı" ilə mükafatlandırıldı. Rusların avqustun sonunda əks-hücuma keçməsinin ardınca Mustafa Kamal 21 avqustda ordunu yenidən Silvana geri çəkdi. Muş rusların, Bitlis isə osmanlıların hakimiyyətində idi.

Mustafa Kamal Diyarbəkirdə olanda İttihadçı fədai Yaqub Cəmil hökumət çevrilişi etmək qərarına gəlmişdi. O, müharibədə Osmanlının məğlub olacağını düşünürdü. Xilas olmağın tək yolunu isə Bab-ı Əliyə (sədrəzəm sarayı) basqın edib hərbi çevriliş etməkdə görürdü. Yeni Baş komandir və Hərbi nazir vəzifəsinə isə Mustafa Kamalın gəlməyini istəyirdi. Tərəfdaşlarından biri bu planı Ənvər Paşaya çatdırdı. Buna görə də Yaqub Cəmil güllələnərək öldürüldü. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Ataya danışdığı xatirələrinə deyir: "Həmin vaxtda divizyalarımdan birinin komandiri Əli Fuad Cəbəsoya "Yaqub Cəmil asılıb. Səbəbi isə mənim baş komandir və Hərbi nazir olmasam məğlub olacağımızı" deməsidir. Dediyini etsəydi belə İstanbula gedən kimi ilk işim onu cəzalandırmaq olacaqdı. Əgər mən o və onun kimilər vasitəsilə hakimiyyətə gətiriləcək adamamsa onda adam deyiləm!" demişdir.^[83]

Qışın tez gəlməsi müharibənin şiddətlənməsinin qarşısını aldı. 25 noyabr 1916-cı ildə 2-ci Ordu komandiri Əhməd İzzət Paşa icazə alıb İstanbula qayıdanda Mustafa Kamal komandir vəkili olaraq ordunun başına keçdi. Vəkil olanda gələcəkdə İstiqlaliyyət müharibəsində bərabər olacağı zabitlər İsmət İnönü, Cafər Tayyar Əyilməz və Əli Fuad Cəbəsoyun komandanlığı altına keçdi.

Mustafa Kamal 18 fevral 1917-ci ildə Hicaz yürüşünə qoşulan hissələrin komandiri təyin edildiyini öyrəndi. 26 fevralda Ənvərin başçılığı ilə keçiriləcək iclaslara qoşulmaq üçün Dəməşqə getdi. Görüşlərdən sonra planlarda dəyişiklik edildi; Fəxrəddin Paşanın hərbi hissələrinin Fələstin cəbhəsinə göndərilməsi və Mustafa Kamalın 2-ci Ordunun komandiri təyin edilməsi qərara alındı. Bu qərar sədrəzəm Talat Paşa tərəfindən təsdiqləndi.

  Əsas məqalə: Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi

Mustafa Kamal 13 noyabrda İstanbulun Heydərpaşa vağzalına çatdı. Heydərpaşadan İstanbula keçərkən boğazda şəhərin işğalı üçün gəlmiş düşmən gəmilərini görəndə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər!" ifadəsini işlətdi. İşğal edilmiş İstanbulda qaldığı altı ay müddətində ölkənin işğalına və parçalanmasına qarşı mübarizə aparmaq istəyən digər vətənpərvər zabitlərlə gizli görüşlər keçirdi. O, "Minber" qəzetini nəşr edərək siyasi məsələlərə qoşuldu. İlin sonuna yaxın da əvvəl yazdığı "Zabit və komandir ilə hasb-i hal" kitabını nəşr etdirdi. İstanbulda əvvəlcə Pera Plazada qaldı, qısa müddət sonra Hələbdə tanış olduğu Suriya vətəndaşı xristian ərəb Salih Fansanın Bəyoğlundakı evinə köçdü. Ardınca 21 dekabr 1918-ci ildə Akartelərdə yaşayan anası Zibeydə xanım və bacısı Makbule ilə birlikdə hazırda Atatürk Muzeyi olan evə köçdü. İstanbulun işğal olunduğu bu günlərdə Mustafa Kamal dostları ilə bu evdə tez-tez görüşürdü. Bu görüşlərdə əvvəlcə İstanbuldakı hökuməti dəyişdirmək daha sonra isə ölkənin işğalına qarşı ordunun parçalanmasının qarşısı almaq, silah və hərbi sursatların ehtiyatda saxlanması, gənc zabitlərin Anadoluya göndərilməsi və xalqın əhavli-ruhiyyəsinin yüksəldilməsi mövzularında qərarlar qəbul edilirdi. Samsuna gəldiyi gün, yəni 16 may 1919-cu ilə qədər bu evdə yaşadı.^[84]

Osmanlıda siyasi qalmaqallar davam etdiyi vaxtda Mustafa Kamal Rauf, Əli Fuad, Fəxrəddin, Refət, Kazım Qarabəkir, İsmət kimi zabitlərlə sıx görüşləri davam edirdi. 1919-cu ilin fevral ayında Əli Fuad 20-ci hissənin komandiri olaraq Ankaraya, 13 martda isə Kazım Qarabəkir 15-ci hissənin komandiri olaraq Ərzuruma göndərildi. Mustafa Kamal da Anadoluda vəzifəyə təyin edilmək istəyirdi.

Aprel ayında Hərbi nazir Şakir Paşa tərəfindən çağrılan Mustafa Kamal Fevzi Çaxmaq paşanın vəkili briqadir generalı Kazım İnancın da qəbul etdiyi qərarla Şərqi Anadoluda yunanların təcavüzünün həll edilməsi vəzifəsi ilə 9-cu Ordunun müfəttişliyinə təyin edildi. Qərar 30 apreldə rəsmi şəkildə açıqlandı və qısa müddət sonra kabinet tərəfindən təsdiq edildi. Mustafa Kamalın buradakı vəzifəsi bölgədə nizam-intizamı təmin etmək, silahların yığılıb təhlükəsiz yerdə saxlanılmasına nəzarət etmək, ordunun "şuralar" qurması mövzusundakı hesabatları araşdırmaq və əgər bunlar doğrudursa bunun qarşısını almaqdan ibarət idi. Mustafa Kamal son olaraq sultan ilə sonuncu dəfə görüşdü və 16 mayda heyətləri ilə birlikdə Samsuna doğru Bandırma gəmisi ilə yola çıxdı.^[85][86]

  Əsas məqalə: Mustafa Kamalın Samsuna gəlişi

 

2 fevral 1919-cu ildə Mersinli Camal Paşa atəşkəs şərtlərinə görə Şərqdə Osmanlı ordularını təşkil etmək üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis ali komissar admiral Kaltorp və fransız ali komissar admiral Amet 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlıya nota göndərdilər. Şərqdə türklərin xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir görülməsini tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşaya sultan VI Mehmed tərəfindən Altı regiondakı xristian əhalini qorumaq və işğalçılara qarşı təşkil edilən kiçik miqyaslı üsyanları yatırmaq tapşırıldı.^{[mənbə göstərin]}

Atatürk jurnalist Falih Rıfkı Ataya Samsuna gəlməzdən əvvəl VI Mehmed ilə son görüşünü danışmışdır. Sultan Mehmed bu görüşdə Mustafa Kamal Paşaya "Paşa, paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etmisən, bunların hamısı artıq bu kitaba girmişdir, tarixə keçmişdir. Bunları yadından çıxart, əsas indi göstərəcəyin xidmət hamısından vacib ola bilər. Paşa, paşa, dövləti xilas edə bilərsən!" demişdir. Amma Atatürk Mehmedin səmimiyyətindən əmin olmadığını, onun Antanta dövlətlərinin siyasətinə uyğun olaraq milli mübarizəyə qalxan türklərin məhv edilməsini istədiyini demişdir. Mustaf Kamal 19 may 1919-cu ildə qərargah polkovnikləri Refət Belə, Kazım Dirik, Mehmet Arif, dr. polkovnik İbrahim Tali Öngörən, qərargah mayoru Xosrov Gərədə, dr. mayor Rafiq Saydam, mayor Kamal Doğan, kapitanlar Cavad Abbas Gürər və Əli Şövkət Öndərsev ilə birlikdə Samsuna yola çıxdı.^[87][87]

İşğala qarşı mübarizə 30 oktyabr 1918-ci ildə atəşkəs imzalandıqdan dərhal sonra başlasa da, Mustafa Kamal və tərəfdaşları olan komandirlərin Samsuna gəliş günü — 19 may 1919-cu il tarixi Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıcı qəbul edilir. Bir həftə müddətində Mantıka Palasda qaldığı bu müddət ərzində bölgədə baş verən silahlı münaqişələrin səbəbini araşdırmış və sultan VI Mehmed tərəfindən tapşırılan vəzifəsinin əksinə Milli Ordunun yaranmasında rol oynamışdır.^[88][89]

21 mayda müdafiə vəziyyəti haqda danışmaq üçün ingilis müdafiə zabiti mayor L. H. Harst və iki vəzifə yoldaşı ilə görüşdü. İngilislərin Osmanlı hökumətinin ölkəni idarə edə bilməməsi və bir neçə il xarici ölkələrin müdaxilə etməyinə ehtiyac olduğu fikirlərinə qarşı çıxdı, Samsundakı mübahisəli məsələlərin yunanların təcavüzlərinə son verdikdə həll olacağını və Osmanlı torpaqlarında yunanların müstəqillik qazanmağa haqları olmadığını bildirdi. Samsunda bir neçə gün daha qalan və görüşlər keçirdən Mustafa kamal bu bir həftənin sonunda Havzaya getdi. Qəsəbədə xoş qarşılanan Mustafa Kamal əhalidən "Müdafiə Hüquq Cəmiyyətləri"nin şöbəsini açmalaranı istədi. Mustafa Kamalın Havzada etdiklərini yunanlar mayor Harsta çatdırmışdılar; Harstın hesabatının ardınca 8 iyunda ali komissar admiral Kaltorp ingilis Xarici İşlər Nazirliyinə bu haqda teleqraf göndərdi. Bunun ardınca ingilis məmurları Osmanlı hökümətinə Mustafa Kamalın vəzifəsindən uzaqlaşdırılması mövzusunda təzyiq göstərdilər. Həmin gün sədrəzəm vəkili ingilislərə kabinetin Mustafa Kamalı geri çağırmağa qərar verdiyini bildirdi; Hərbi nazir Şövkət Turqut Paşa isə Mustafa Kamalın ora getməsinə onların özlərinin icazə verdiyini xatırlatdı, lakin Mustafa Kamala "İstanbula qayıdaraq özünü şərəfləndirməsini" bildirdi. Mustafa Kamal 11 iyunda vaxt əldə etmək üçün geri çağrılmasının səbəbini soruşdu. Havzada qaldığı on yeddi günün sonunda Rauf Orbaydan onun ölkəyə daxil olmasına mane olmaq üçün ingilis dəstəsinin göndəriləcəyi xəbərini alanda heç kimə xəbər vermədən 13 iyunda Refət Belənin diviziyasının yerləşdiyi Amasyaya getməyə qərar verdi.^[90][91]

Mustafa Kamal 13 iyunda, Əli Fuad və Rauf 19 iyunda, Refət isə 20 iyunda Amasyaya çatdı. Həmin vaxtda Qərbi Anadoluda yunanların işğalı davam edirdi. 18 iyunda Mustafa Kamal 1-ci hərbi hissənin komandiri polkovnik Cəfər Tayyara göndərdiyi teleqrafda İstanbuldakı hökumətin gücünü itirdiyini və Anadolu xalqının milli azadlıq üçün birləşdiyini yazmışdı.^[92]

Mustafa Kamal hazırladığı bildiriş şablonu haqda müzakirə üçün 19 – 20 iyunda Rauf, Refət və Əli Fuad ilə görüşdü. Sirkulyar hazırlandıqdan sonra Konyadakı 2-ci Ordu müfəttişi Camal Mərsinli vasitəsilə Ərzurumda yerləşən 15-ci hərbi hissənin komandiri Kazım Qarabəkirə göndərildi və təsdiqləndi. 22 iyun 1919-cu ildə Amasya sirkulyarı rəsmi şəkildə elan olundu. Daha sonra bütün komandirlərə teleqrafla göndərildi.^[93]

Amasya sirkulyarı İstanbuldakı işğalçıların narazılığına səbəb oldu və ingilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün İstanbul hökumətinə göstərdikləri təzyiqləri artırdılar. Daxili İşlər naziri Əli Kamal bəy sirkulyar göndərərək Mustafa Kamalın yaxşı əsgər olduğunu, amma ingilislərin təzyiqi səbəbilə vəzifəsindən uzaqlaşdırıldığını bildirdi. Amasya sirkulyarında vətənin bütövlüyü və xalqın azadlığı mühüm məsələ idi. Sirkulyarda Sivasda konqres keçiriləcəyi bildirilmişdi. Şərq əraziləri üçün isə Ərzurumda konqres təşkil ediləcəyi, daha sonra Ərzurum konqresinin üzvlərinin də Sivasa qoşulacağı bildirilmişdir.^[94][95]

  Əsas məqalə: Ərzurum konqresi

Mustafa Kamalın hakimiyyətə daxil olmasını istəməyən Əli Kamal 23 iyunda yerli səllahiyyətli şəxslərə "onun hökumət işləri ilə əlaqəli heç bir istəyinin yerinə yetirilməməsi" əmrini

verdi. Bundan xəbəri olmayan Mustafa Kamal və Rauf 26 iyundan Amasyadan Ərzuruma gəldilər. Sivas qubernatoru Rəşid Paşa Mustafa Kamalı necə qarşılamalı olduğu barədə İstanbula sual göndərdi. Əli Kamal və Hərbi nazir Şövkət Turqut Paşa arasında şiddətli münaqişə baş verdi; iki nazir də 26 iyunda istefa verdi. Yeni nazir Rəşid Akif Paşa Sivas qubernatoruna Mustafa Kamalı "vəzifəsindən uzaqlaşdırılmış bir general kimi qarşılamasını" bildirdi.^[96][97]

Kazım Qarabəkir Mustafa Kamalı 3 iyulda Ərzurumdan 15 km uzaqlıqda qarşıladı və qonaqları təntənə ilə Ərzurum qalasının qərərgahına apardı. Mustafa Kamal 7 iyulda bütün komandirlərə göndərdiyi sonuncu əmrində hərbi və milli təşkilatların dağıdılmaması, komandanlıq mövqelərinin təhvil verilməməsi, döyüş sursatı və silahların verilməməsi, "düşmən" birləşmələrinin atacağı addımlara əks-hücum göstərilməli olduğunu bəyan etdi. Bu əmrdən xəbər alan admiral Kaltorp Refət və Mustafa Kamalın dərhal geri gətirilməsini əmr etdi. 8 – 9 iyul gecəsi Mustafa Kamal Hərbi nazir Əli Fərid Paşa ilə teleqraf vasitəsilə saatlarla danışdı. Danışıq bitdikdən sonra vəzifəsindən uzaqlaşdırılacağını hiss edən Mustafa Kamal istefa verdi, Fərid Paşa aisə vəzifəsindən uzaqlaşdırıldığını dedi.^[98][99]

Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda keçirilən Ərzurum konqresinə qatıldı. Mustafa Kamal əvvəlcə hazırlıq komissiyasının başçısı, daha sonra Qarabəkirin səyi nəticəsində konqresin başçısı seçildi. Çıxışında "ölkənin bölündüyünü, İstanbul hökümətinin gücüz olduğunu və Antanta dövlətləriin intriqalarından danışdı; ölkəni dirçəldə biləcək milli hökumət qura biləcəklərindən bəhs etdi.

Konqres İtanbul höküməti tərəfindən ciddi etirazla qarşılandı. Belə ki, konqresin özünü parlament hesab etdiyi, bu səbəblə onun dərhal sona çatmasını, Mustafa Kamal və tərəfdaşlarının dərhal tutulub İstanbula göndərilməsi istənirdi. Mustafa Kamalın başçılığı ilə əks-cavabda bu ittihamlar rədd edildi.

7 avqustda Ərzurum konqres bəyanatı yayımlandı. Bu bəyannamədə vətənin bölünməzliyi, vətəni qorumağı və müstəqilliyi İstanbul höküməti bacara bilməsə, müvəqqəti hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi və sosial tarazlığı pozacaq azadlıq verilməyəcəyi, mandat sisteminin qəbul edilməyəcəyi qərara alınmışdı.

Mustafa Kamal konqresin bitməsindən sonra üç həftə Ərzurumda qaldı. Ərzurumda yaşayan təqaüdə çıxmış mayordan Sivasa getmək üçün borc aldı. 29 avqustda Mazhar Müfit, Rauf və Raif Əfəndi ilə birlikdə Ərzurumdan ayrıldı. Ərzincanda Fevzi Əfəndi də onlara qoşuldu. 2 sentyabrda Sivasa çatdılar.^[100]

  Əsas məqalə: Sivas konqresi

Sivas konqresi 4 – 11 sentyabr 1919-cu il tarixləri aralığında keçirilmişdir. Mustafa Kamal etirazlara baxmayaraq konqresin birinci günündə sədr seçildi. 11 sentyabrda elan edilən "Sivas konqresi bəyannaməsi"ndə Mudros müqaviləsi imzalandığı günə qədərki torpaqların qorunacağı və bütovlüyü qeyd edilmişdir.

Konqres müddətində İstanbul höküməti Mustafa Kamalı həbs etməyə cəhd etdilər. 3 sentyabrda Daxili İşlər naziri Adil Arda və yeni Hərbi nazir Süleyman Şəfiq Paşa Elazığ qubernatoru Əli Qalibə Mustafa Kamalı həbs edib konqresi ləğv etməsini əmr etmişdi. Əli Qalib Malatyaya gələrək ingilis kapitan Eduard Noel və kürd Bədirxan ailəsinin bəzi nümayəndələri ilə görüşdü. Kazım Qarabəkir baş verəcək sui-qəsd cəhdinə qarşı kiçik süvari dəstəni Malatyaya göndərib Bədirxanları həbs etməyi əmr etdi. Bunu eşidən Əli Qalib, mayor Noel və Bədirxanlar Suriyaya qaçdı. İstanbul höküməti isə Mühittin Paşaya Sivasa gedib buranı nəzarətdə saxlamasını əmr etmişdi, amma Əli Fuadın əmri ilə onlar hələ yolda olarkən yaxalanmışdır.^[101]

Bu uğursuz əməliyyatlar millətçilərin Anadolunun işğal olunmamış ərazilərində hakimiyyəti ələ keçirmələrinə yol açdı. 24 sentyabrda Trabzon qubernatoru həbs edildi; 26 sentyabrda Konya qubernatoru Refət Belənin şəhəri tutmaq üçün gəldiyini eşidəndən sonra şəhərdən uzaqlaşdı. Bunları görən İstanbul höküməti Anadoluda nəzarəti itirəcəyini başa düşdü və 27 sentyabrda Əbdül Kərim Paşanın vasitəçiliyi ilə Mustafa Kamalla teleqraflaşdı. Mustafa Kamal bu danışıqda Damad Fərid Paşanın istefa verməyini istədi. 30 sentyabrda Damad Fərid istefa verdi və onun yerinə Əli Rza paşa sədrəzəm olaraq təyin olundu. Sonda 20 – 22 oktyabr tarixlərində İstanbul höküməti ilə Mustafa Kamal Amasyada görüşdü. 3 gün davam edən görüşün nəticəsində zəif razılaşma əldə edildi.^[102]

Mustafa Kamal 27 dekabr 1919-cu ildə Ankaraya gəldi. 29 dekabrda İstanbul höküməti Mustafa Kamalın öz istəyi ilə istefa etdiyini elan etdi. 1919-cu ilin dekabrında sonuncu ABŞ təklifində "qondarma Ermənistan dövlətinin yanında Türk dövləti" qurulacağını qeyd edilmişdi. 1920-ci ilin yanvar ayında yunanların Qərbi Anadolunu işğal edəcəkləri şayiələri yayılmağa başladı. 9 yanvarda polkovnik Fəxrəddin Altay ilə görüşən Mustafa Kamal yunanlara qarşı Qərbi Anadoludakı bütün ordunun başına keçməyi planlaşdırdığını bildirdi. Həmçinin polkovnik İsmət ilə Ankarada görüşüb Yunanıstan ilə müharibənin qaçınılmaz olduğunu və döyüşdə kiçik dəstələrlə yox, nizami ordu ilə qələbə qazana biləcəyini bildirdi.

12 yanvar 1920-ci ildə 72 vəkillə Osmanlının sonuncu məclis iclası keçirildi. 28 yanvar 1920-ci ildə Osmanlı Məclis-i Məbusanın Mustafa Kamalın başçılığı ilə hazırlanmış qərarlarını qəbul etdi, 17 fevralda isə ictimaiyyətə açıqlandı. "Türkiyə" ifadəsinin ilk dəfə qeyd olunduğu bu bildirişi Birinci Dünya müharibəsini sona çatdıran sülh müqaviləsində Türkiyənin qəbul etdiyi hərbi şərtlər təşkil edirdi. Həmin vaxtda Antanta Dövlətləri İstanbulun işğalı ilə bağlı görüşürlər, həmçinin Anadoluda hakimiyyət boşluğu yaranırdı. 3 martda sədrəzəm Əli Rza paşa istefa verdi; yerinə Saleh Paşa gəldi. İngilislər 15 – 16 martda hakimiyyətə müdaxilə etdilər, mühüm binaları tutub türk millətçiləri həbs etməyə başladılar. Həbs edilmiş millətçilər daha sonra Malatyaya sürgün ediləcəkdi. 18 mart 1920-ci ildə İstanbuldakı son məclis iclası keçirildi və məclisin müddətsiz fəaliyyətini dayandırmasına qərar verildi.^[103]

İngilislərin bu cəhdlərinə cavab olaraq Mustafa Kamal əvvəlcə Anadoludakı ingilis zabitlərin saxlanmasını əmr etdi. Daha sonra isə İstnabuldakı vəkilləri Anakaraya çağıraraq yeni seçkilər keçirdi.

23 aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisi açıldı. Məclis 24 apreldə fəaliyyətə başladı. Mustafa Kamal 120 səsdən 110-unu əldə edərək sədr seçildi. TBMM açıldıqdan bir gün sonra Mustafa kamal açılış danışığında Birinci Dünya müharibəsinə girməyin məcburi olduğunu ifadə etdi:^[104]

"Nəticəsi fəlakət və təəssüfləndirici hadisələrə səbəb olan və xalqımızın kədərinə yol açan Dünya müharibəsinə qoşulmamaq əlbəttə ki, daha çox yaxşı olardı. Lakin bu maddi cəhətdən mümkün deyildi. Çünkü qoşulmamağımız silahlı bitərəfliliyi, yəni boğazların bağlı olmasını tələb edirdi. Halbuki vətənimizin coğrafi mövqeyi, İstanbulun strateji vəziyyəti, rusların Antanta dövlətləri ilə birgə olması bizim müharibədən uzaq olmamıza qətiyyən uyğun deyildi. Bundan əlavə silahlı bitərəfliliyin davam etməsi üçün pulumuz, silahımız, sənayemiz, qısaca, lazımi sursatlarmız da yox idi. Antanta dövlətlərinin, xüsusilə ingilislərin pul verməməyi bir yana, gəmilərimizi ələ keçirərək xalqın əziyyətlə topladığı gəmiqayırmaya aid yeddi milyon lirəmizi məcburi almaları, Antanta dövlətlərinin müharibə elan etmələri, Osmanlının xeyrinə olmayan Emənistan Respublikası yaratmağa qərar verdiklərini bildirmələri və hətta bolşeviklərin paylaşdığı gizli müqavilələrdən də göründüyü kimi İstanbulun Çar Rusiyasına vəd edilməsi müharibəyə Antanta dövlətlərinə qarşı girməyimizin məcburi olduğunu göstərən açıq-aydın faktlardır."^[105]

Bir həftə sonra isə "The Mail" qəzetinin 1 may 1920-ci il tarixli manjetində qeyd edilirdi ki, Mustafa Kamal Osmanlının dağılmasında, İslamın ayaq altına düşməsində İngiltərəni ittiham edirdi. Qoşunlarını soyqırım törətməkdə ittiham edənləri isə qəti təkzib etdi; yalnız qırğın törədənlərin cəzalandırıldığını qeyd etdi. Bundan əlavə "İngiltərəni cəzalandıracam" deyən Mustafa Kamal İngiltərə koloniyalarında üsyanın başlamasının öz əlində olduğunu bildirdi.^[106]

19 – 26 apreldə Antanta dövlətləri San-Remo konfransında Osmanlının bölünməsini planlaşdırırdılar. Britaniya Baş naziri Lloyd Corc Qərbi Anadolunun işğal planını dəstəkləyirdi. Görüşlər bitdikdən sonra uzun müddət gözləyən yunanlar şərqə və şimala doğru hərəkətə keçərək 8 iyulda Bursanı tutdular. Yunanlar İzmirin şimalından Mərmərənin cənubuna qədər olan bütün Egey sahili əraziləri işğal etdilər. 25 iyulda Ədirnə, 27 iyulda isə bütün Frakiya itirildi.^[107]

10 avqustda İstanbul hökuməti ilə Antanta dövlətləri arasında Sevr müqaviləsi imzalandı. Mustafa Kamal bu vaxt ərzində Antanta dövlətlərinə qarşı siyasi dəstək əldə etməyə çalışırdı. Bu məqsədlə Rusiyaya göndərilən heyət 19 iyulda Moskvaya çatmış və ingilislərə qarşı bolşevikləri müttəfiqliyə dəvət etmişdi. Bolşeviklərin təhlükəli müttəfiq olduğunu düşünən Mustafa Kamal həm daxili, həm də xarici siyasətdə siyasi tarazlığı qormağa önəm verdi. Uzun görüşlərdən sonra rusların Şərqi Anadoluda torpaq tələbləri qəti şəkildə rədd edildi. Mustafa Kamal Kazım Qarabəkirə Qarsın qərbini yenidən tutmağa icazə verdi. 29 sentyabrda zəif erməni müqavimətinə baxmayaraq Sarıqamış alındı; 24 – 30 oktyabrda Qars ermənilərdən geri alındı. Mustafa Kamalın təlimatı ilə ermənilərin üzərinə təzyiq davam etdirildi; 18 noyabrda ermənilər tamamilə məğıub olaraq Ankararın şərtlərini qəbul etməyə məcbur oldular. 3 dekabr 1920-ci ildə imzalanan Gümrü müqaviləsi ilə Ermənistanın sərhədi tanındı. Şərq sərhədində təhülkəsizlik təmin edildikdən sonra qoşunlar qərbə göndərildi. Kilikiya və Şimali Mesopotamiyadakı qüvvələr nizami vəziyyətə salındı.^[108]

  Əsas məqalə: Mudanya barışığı

Böyük hücumun ardınca 11 oktyabr 1922-ci ildə TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanan Mudanya barışığı ilə müharibə sona çatdı. Yunanlar görüşlərdə iştirak etməmişdi, müqavilədə İtaliya onları təmsil edirdi. Bu müqavilənin nəticəsində türklər və yunanlar arasında müharibə başa çatdı. Şimali Frakiya TBMM-yə verilmiş və sülh müqaviləsi imzalanana qədər TBMM burada ən çox 8000 nəfərlik qoşun saxlaya bilərdi. Boğazlar və İstanbul da TBMM hökumətinə verilmişdi. Sülh müqaviləsi imzalanana qədər Antanta dövlətləri İstanbulda qalacaqdı.^[109]

  Əsas məqalə: Lozanna müqaviləsi

Mudanya barışığından sonra sülh müqaviləsi imzalanması üçün bitərəf ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdi. Burada Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdi. Konfrans 20 noyabr 1922-ci ildə çağrıldı və fikir ayrılığı səbəbindən 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar dayandı. 23 aprel 1923-cü ildə danışıqlar yenidən başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. Müqavilədə cənub sərhədləri olduğu kimi saxlanmışdır. Meriç çayı Yunanıstanla sərhəd təyin edilmişdir. Qaraağac və ətraf əraziləri təzminat olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Egey dənizindəki Bozcaada və Gökçeada da Türkiyəyə verilmiş, yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlaşdırılması qərarı qəbul edilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə ləğv edilmişdir. Osmanlı imperiyasının 1845-ci ildən Birinci Dünya müharibəsinin sonuna qədər olan borcları yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Həmçinin borclar Osmanlıdan ayrılan dövlətlər arasında gəlir nisbətinə uyğun olaraq bölüşdürülmüşdür. Türkiyənin borclarını türk pulu və ya fransız frankı ilə ödəməsi təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar müqaviləsi ilə boğazlardan sərbəst keçmək təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, boğazlar və ətrafı silahsızlaşdırılmışdır. Türkiyədə yaşayan yunanlarla Yunanıstanda yaşayan türklərin yer dəyişdirməsi qəbul edilmişdir. Beləliklə İstiqlaliyyət müharibəsi 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsinin imzalanması ilə nəticələnmişdir. Bu müqavilədən sonra Sevr müqaviləsi ləğv edilmiş, Türkiyə Lozanna müqaviləsinə əsasən qurulmuşdur.^[110][111]

Mustafa Kamal sultanlığın ləğvindən sonra 15 yanvar 1923-cü ildə Əskişəhərdə hökumət sistemləri ilə bağlı çıxışında respublikaya qarşı çıxır və respublika ilə konstitusiyalı monarxiya arasında heç bir fərq olmadığını bildirir:

"Bütün dünya tarixində və bu gün də dünya üzrə mütləqiyyət idarəsinə, konstitusiyalı idarəyə rast gəlirik, bir də respublika hökümətləri də görürük. Bildiyimiz konstitusiyalı monarxiya və respublika hökümətlərinin təşkili hakimiyyət bölgüsü əsasında təşkil edilir. Biz hakimiyyət birliyi əsasında hökumət təsis etdik… Məncə həqiqətdə hakimiyyət bölgüsü yoxdur, hakimiyyət birliyi vardır. Əgər şəriət qaydalarına uyğunluq baxımından qiymətləndirmək istəyirsinizsə, nəzərinizə çatdırım ki, bizim şəriət qaydalarımızda müəyyən bir hökumət ifadəsi yoxdur. Respublika, mütləqiyyət formaları kimi bir forma müəyyən edilməyib…"^[112][113]

Mustafa Kamal müxalifətin gücləndiyi, seçkilərin keçiriləcəyi vaxtın qeyri-müəyyən olduğu bir vaxtda, 19 yanvar 1923-cü ildə İzmitdə parlamentli idarəetmə sistemini müdafiə edir və respublikanın üstün olduğunu belə açıqlayır: "Bizim hökümətimiz daha despotik hökumət deyildir. Mütləq və konstitusiyalı monarxiya höküməti də deyildir. Bizim hökümətimiz Fransa və ya Amerika hökümətlərinə də oxşamır. Bizim hökümətimiz xalq hökümətidir. Tam olaraq şura hökümətidir. Yeni Türkiyə dövlətində hakimiyyət xalqındır…"^[114][115]

Mustafa Kamal 2 fevral 1923-cü ildə İzmirdə çıxışında respublika ilə konstitusiyalı monarxiya idarəetmə üsulları arasında çox kiçik fərq olduğunu belə ifadə edir: "Mütləqiyyət hökümətləri vardır, konstitusiyalı hökümətlər də vardır, respublika hökümətləri də vardır. Bunlar bu gün dünyada gördüyümüz idarəetmə formalarıdır. Lakin bütün bu adları iki ad altında birləşdirə bilərsiniz. Şəxsi hakimiyyət vardır və yaxud respublikalı hakimiyyət vardır. Mən bu ifadə tərzimlə respublika ilə konstitusiyalı hakimiyyət arasında çox az fərq olduğunu gördüm… Məncə, sultanlıq, respublika formalarında müəyyən müddət dəyişməz səlahiyyətlərə malik olan müvəqqəti sultan vardır. Digərində idə özü sultan olan və öldükdən sonra da övladına və yaxud qohum və yaxınlarına miras olaraq qalan sultanlıq vardır…"^[116]

Mustafa Kamal respublikanın elan ediləcəyini ilk dəfə 22 sentyabr 1923-cü ildə "Wiener Neue Freie Fresse" qəzetinin müxbirinin paytaxtın hara olacağı sualına cavab olaraq ifadə etmişdir: "O ki, qaldı Türkiyənin paytaxtı məsələsinə. Bunun cavabı təbiidir: Ankara Türkiyə Respublikasının paytaxtıdır."^[117]

İstiqlaliyyət müharibəsinin ardınca Türkiyədə iki başlı hakimiyyət yaranmışdı. TBMM 1 noyabr 1922-ci ildə Osmanlı sultanlığını ləğv edib VI Mehmedi hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq İstanbul hökumətinin hüquqi varlığına son qoydu. 8 aprel 1923-cü ildə yeni rejimin təməlini təşkil edən Xalq Partiyasının (CXP) əsasını qoydu.^[118]

25 oktyabr 1923-cü ildə həm Baş nazir, həm də Daxili İşlər naziri olan Fəthi Bəy Daxili İşlər nazirliyini tərk etdiyi açıqladı. Qazi Mustafa Kamal 28 oktyabr 1923-cü il gecəsi Çankayada İsmət Paşa və bəzi şəxsləri toplayaraq "Sabah respublikanı elan edəcəyik," dedi və öz qərarını açıqladı. 29 oktyabr axşam yerli saatla saat 18:45-də TBMM-nin iclası başladı. Anayasa Komissiyasının hesabatı və digər sənədlər təsdiqlənmək üçün iclasa təqdim edildi və 29 oktyabr 1923-cü il bazar ertəsi axşamı saat 20:30-da millət vəkillərinin alqışları və "Yaşasın cümhuriyyət!" nidaları ilə respublika elan edildi.^[119]

Respublikanın elan edilməsinin ardınca keçirilən prezident seçkisində iştirak edən 158 millət vəkilinin hamısının seçimi ilə Qazi Mustafa Kamal Türkiyənin ilk prezidenti seçildi.^[120] Atatürk öz sözü ilə Türkiyəni "müasir mədəniyyət səviyyəsinə çatdırmaq" məqsədilə bir sıra mühüm islahatlar keçirdi. 1924-cü il konstitusiyasına əsasən TBMM 29 oktyabr 1923-cü ildə keçirilən prezident seçkisindən sonra üç dəfə də (1927, 1931, 1935-ci illərdə) Qazi Mustafa Kamalı yenidən prezident seçdi. Atatürkün prezidentlik dövründə İsmət İnönü, Fəthi Okyar və Cəlal Bayar Baş nazir olmuşdur. Bu müddətdə ən çox vəzifədə olan və ən çox hökumət quran İsmət İnönü olmuşdur. Belə ki, Atatürkün prezidentliyi dövründə 8 hökumət qurulmuşdur.^[121][122]

Atatürk tez-tez ölkədə səyahət edərək dövlət işlərinə yerində nəzarət etmişdir.^[123]

TBMM-də 3 mart 1924-cü ildə Təhsil islahatı keçirilərək mədrəsələr ləğv edilmiş və Türkiyə Respublikasının sərhədləri daxilində yerləşən bütün məktəblər Türkiyə Respublikası Təhsil Nazirliyinə tabe edilmişdir. Təhsil qurumlarının vahid bir yerə tabe edilməsi ilə təhsil milliləşdirilmişdir. Həmin tarixdə TBMM-də qəbul edilən digər bir qanunla xəlifəlik ləğv edilmiş və Osmanlı xanədanının nümayəndələri vətəndaşlıqdan çıxardılaraq xaricə sürgün edilmişdir.^[124][125]

17 fevral 1925-ci ildə aşar vergisi (onda bir vergisi) ləğv edilmişdir. Aşardan əldə edilən gəlirin dövlətin xərclərinin yüzdə otuzuna bərabər olmasına baxmayaraq kəndlilərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və istehsalın artırılması məqsədilə bu vergi ləğv edilmişdir.

25 noyabr 1925-ci ildə Papaq qanunu qəbul edildi. Bu qanunla TBMM nümayəndələrinə və dövlət işçilərinə papaq taxmaq məcbur edildi və türk xalqına da buna zidd hərəkət etmək qadağan edildi.

30 noyabr 1925-ci ildə TBMM-də xanəgahların, zaviyələrin və türbələrin bağlanması qanunu qəbul edildi və 13 dekabr 1925-ci ildə Türkiyə Respublikasının rəsmi qəzetində dərc edilərək qüvvəyə mindi.

Osmanlı dövlətində istifadə olunan saat, təqvim və ölçülər Avropa dövlətlərindən fərqli olduğuna görə sosial, ticari və rəsmi münasibətləri çətinləşdirirdi. Osmanlının son vaxtlarında həmin fərqliliyi aradan qaldırmaq üçün bəzi işlər görülsə də bunlar kifayət etmirdi. Respublika dövründə bu problemləri həll etmək üçün çalışıldı. 26 dekabr 1925-ci ildə qəbul edilən qanunla Hicri və Rumi təqvimlərin yerinə miladi təqvim qəbul edildi və 1 yanvar 1926-cı ildən başlayaraq istifadə olundu. Bundan əlavə günbatımına əsaslanan alaturka saat əvəzinə müasir dünyanın istifadə etdiyi saat sistemi təmin edildi. Bir gün 24 saata bölünərək günlük həyat nizamlandı.

1928-ci ildə millətlərarası rəqəmlər qəbul edildi. 1931-ci ildə qəbul edilən qanunla istifadə olunan arşın, əndazə, okka kimi ölçü vahidləri ləğv edildi və bu ölçülərin əvəzində uzunluq vahidi olaraq metr, çəki vahidi olaraq isə kiloqram qəbul edildi. Bu dəyişikliklərin nəticəsində ölkədə ölçü sistemi vahid oldu.

1935-ci ildə qəbul edilmiş digər bir qanunla cümə günü olan həftə tətili yerinə şənbə günü günortadan sonra və bazar günü həftə tətili olaraq müəyyən edildi.

17 fevral 1926-cı ildə İsveçrə Evlilik Qanunundan təcümə edilib hazırlanmış Evlilik Qanunu qəbul edildi və 4 oktyabr 1926-cı ildə qüvvəyə mindi. Bu qanunla türk ailə həyatı yenidən nizamlanmış; tək qadınla evlilik, rəsmi nikah və miras mövzusunda bərabərlik təmin edilmişdir.

1 mart 1926-cı ildə 1889-cu il İtaliya Zanerdelli Qanununa əsaslanaraq hazırlanan 765 saylı Türkiyə Cinayət Qanunu TBMM tərəfindən qəbul edilərək qüvvəyə minmişdir.

TBMM 1 noyabr 1928-ci ildə yeni əlifbanın qəbul edilməsinə dair qanun qəbul etdi. Qanun qəbul edildikdən sonra əhaliyə oxu-yazı öyrətmək məqsədilə "Milli məktəblər" quruldu. Atatürk 24 noyabr 1928-ci ildə "Milli məktəblərin baş müəllimi" elan edildi.

Qadınların 1930-cu ildə yerli, 1934-cü ildə isə ümumi seçkilərdə seçmə və seçilmə hüququ tanınmışdır.

12 iyul 1932-ci ildə Atatürkün təlimatı ilə Türk Dili Tədqiqat Cəmiyyəti qurulmuşdur. 1934-cü ildə keçirilən qurultayda cəmiyyətin adı "Türk Dili Araşdırma Qurumu"; 1936-cı ildəki qurultayda isə "Türk Dil Qurumu" olaraq dəyişdirilmişdir.

Homogen və birləşmiş xalq yaradılması üçün türkləşdirmə siyasəti tətbiq edildi. Türk olmayan azlıqlara ictimaiyyətdə türk dilində danışmaq məcbur edildi, türk dilində olmayan toponimlər və azlıqların soyadları türk dilinə çevrildi.

Atatürkün təlimatı ilə qurulan qurumlardan digər biri Türk Tarix Qurumudur. Türk tarixini və mədəniyyətini araşdırmaq məqsədilə yaradılan Türk Tarixi Tədqiqat Heyəti 4 iyun 1930-cu ildə ilk iclasını keçirmiş və idarə heyətini təyin etmişdir. 29 mart 1931-ci ildə Türk Ocaqlarının 7-ci Qurultayında bağlanma qərarı verildikdən sonra, 12 aprel 1931-ci ildə "Türk Tarixi Tədqiqat Cəmiyyəti" adı ilə yenidən təşkil edilmiş və fəaliyyətinə davam etmişdir. Qurumun adı 1935-ci ildə "Türk Tarixi Araşdırma Qurumu", daha sonra isə "Türk Tarix Qurumu" olaraq dəyişdirilmişdir.

21 iyun 1934-cü ildə qəbul edilmiş Soyadı Qanununa görə hər türk öz adından başqa ailəsinin ortaq işlədəcəyi soyada sahib olacaqdı. Bu soyadlar türk dilində olacaq, əxlaqa zidd və gülünc adlar soyad olaraq qəbul edilməyəcəkdi. Soyadı Qanununun qəbul edilməsindən sonra 24 noyabr 1934-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir. 26 noyabr 1934-cü ildə qəbul edilmiş digər bir qanunla isə; Ağa, Hacı, Hafiz, Xoca, Molla, Əfəndi, Bəy, Bəyəfəndi, Paşa, Xanım, Xanıməfəndi və Həzrətləri kimi ləqəb və titullar ləğv edilmişdir.^[127][128]

3 dekabr 1934-cü ildə qəbul edilən "Bəzi kisvələrin (dini geyimlər) geyilməyəcəyinə dair qanun" ilə ruhanilərin hansı din və məzhəbə mənsub olmalarından asılı olmayaraq mabəd və ayinlər xaric digər vaxtlarda ruhani geyimində olmalarına icazə veriləcəkdi.^[129]

Atatürk prezidentlik dövründə həmçinin torpaq islahatı üçün də çalışmışdır.^[130]

Dünyəvilik, respublikaçılıq, milliyətçilik, xalqçılıq, dövlətçilik, inqilabçılıq prinsipləri 10 may 1931-ci ildə Cümhuriyyət Xalq Firqəsinin proqramında yer almış, 5 fevral 1937-ci ildə isə konstitusiyaya daxil edilmişdir.^{[131][132][133]}

Atatürk 1923–1938-ci illər hakimiyyəti dövründə Türkiyə iqtisadiyyatı ortalama 7,5% qalxaraq ölkənin ÜMM-su dünyanın mində 3,62-sindən mində 6,62-sinə yüksəlmişdir.^[134] Onun dövründə Türkiyə Respublikası dünyanın ən sürətlə inkişaf edən ölkələrindən biri olmuşdur.^[135]

Atatürkün prezidentlik dövründə xarici siyasəti Türkiyə-Yunanıstan əhali mübadiləsi, Türkiyənin Millətlər Cəmiyyətinə qəbul olması, Balkan sazişi, Montrö boğazlar konvensiyası və Səadabad paktı təşkil edir.

Atatürk xarici siyasətdə realist və dinamik idi. Ona verilən "xarici siyasətiniz hansı prinsipə əsaslanır?" sualına "Biz özümü tanıyan şəxslərik. Həyata keçirə bilməyəcəyimiz istəklərimiz yoxdur." cavabını vermişdir. O, islamçılıq və turançılıq ideyalarının zərərli səviyyəyə yüksəlməsinə qarşı tədbirlər görmüşdür.

Hərbi tərbiyə görən və müharibələrdə iştirak edən Atatürk əsgərlik xidmətindən sonra sülh və əmin-amanlıq üçün çalışmışdır. Bunu onun "Bizim fikrimizcə, beynəlxalq siyasi təhlükəsizliyin inkişafının birinci və ən mühüm şərti xalqların ən azı sülhməramlılıq ideyasında səmimi birliyidir." ifadəsində görmək mümkündür.^[136]

Türkiyə-Yunanıstan əhali mübadiləsi 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsinin şərtlərindən biri olaraq Türkiyədəki yunanların Yunanıstana, Yunanıstandakı türklərin Türkiyəyə məcburi köçməsidir. Türkiyədə İstanbul ilə Gökçeada və Bozcaada, Yunanıstanda isə Qərbi Frakiya bu mübadiləyə aid edilməmişdir. Mübadilənin böyük hissəsi 1923–1924-cü illərdə baş tutmuşdur.

Atatürk Türkiyə-Yunanıstan münasibətlərini nizamlamaq üçün 1930-cu ildə Yunanıstanın Baş naziri Elefterios Venizelosu Türkiyəyə dəvət edərək keçmiş düşməni ilə dostluğun təməlini qoydu. Venizelos hakimiyyətdən getdikdən sonra da Türk-Yunan münasibətləri sabit qalmağa davam etdi. Venizelosun xələfi Panaqis Çaldaris 1933-cü ilin sentyabr ayında Atatürkü ziyarətə gəldi və Türkiyə Yunanıstan arasında Balkan sazişinin ilkin mərhələsi olan "Səmimi müqavilə" adında pakt imzalandı. Atatürk 1934-cü ildə Venizelos tərəfindən "Nobel" sülh mükafatına namizəd göstərildi. Amma Nobel Mükafatı Komissiyası qiymətləndirməyə qəbul etmədi.^[137]

Yunanıstanın Anadolunu işğal etməsinin yanlış olduğunu düşünən və Türkiyə ilə dotluq münasibətlərinin davam etdirilməsini müdafiə edən diktator İoannis Meteksas Atatürk haqqında demişdir:

"…Prezident Atatürkün ortaq ideyalar və sülhməram iş birliyi çərçivəsində Türkiyə-Yunanıstan ittifaqının həqiqi qurucusu olduğunu heç vaxt unutmayacayıq. İki ölkə arasında sıx dotluq əlaqələri quruldu. Yunanıstan bu Türkiyə üçün gələcək yaradan bu böyük şəxsin xatirələrini qoruyacaq."^[138]

Türkiyə Respublikası 13 aprel 1932-ci ildə keçirilən Cenevrə konfransında Millətlər Cəmiyyətinə üzv olmağa hazır olduğunu bildirmişdir. İspaniya və Yunanıstan Türkiyənin Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməsini təklif etmişdir. Millətlər Cəmiyyəti bu təklifi 6 iyul 1932-ci ildə səsvermə yolu ilə qəbul etmişdir. Beləcə Türkiyə 18 iyul 1932-ci ildə bu cəmiyyətə üzv olmuşdur. Millətlər Cəmiyyətini 1945-ci ildən sonra Birləşmiş Millətlər əvəz etmişdir.^[139]

  Əsas məqalə: Balkan sazişi

Balkan sazişi 9 fevral 1934-cü ildə Afina şəhərində Türkiyə, Yunanıstan, Yuqoslaviya və Rumıniya arasında imzalanmışdır.^[140]

1933-cü ildə Almaniyada Nasional Sosialist Fəhlə Partiyasının hakimiyyətə gəlməsi, İtaliyanın Aralıq dənizi və Balkan yarımadasında möhkəmlənmək istəyi və Avropa dövlətlərinin silahlanma yarışına başlaması dünyada sülhü pozdu. Bu səbəblərdən Balkan dövlətləri arasında müttəfiqlik münasibətləri yarandı. Türkiyə 14 sentyabr 1933-cü ildə Ankarada Yunanıstanla Səmimi müqavilə, 17 oktyabr 1933-cü ildə Rumıniya ilə Dostluq, Hücum etməmə, Arbitraj və Barışıq müqaviləsi, 27 noyabr 1933-cü ildə isə Belqradda Yuqoslaviya ilə həmin müqaviləni imzalandı.

  Əsas məqalə: Montrö boğazlar konvensiyası

Lozanna Sülh Konfransında Türkiyə və Antanta dövlətləri arasında boğazlarla əlaqədar Boğazlar müqaviləsi imzalanmışdı. 1923-cü ildə imzalanmış bu müqavilədə İngiltərə, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumıniya, Yuqoslaviya, SSRİ və Türkiyə iştirak etmişdir. Müqavilənin şərtlərinə görə müharibə və sülh dövründə ticarət və hərbi gəmilər boğazlardan sərbəst keçə biləcəkdi.^[141]

İkinci Dünya müharibəsinin yaxınlaşması Avropada bir çox siyasi dəyişikliyə səbəb oldu. Boğazların müdafiəsini öz üzərinə götürən dövlətlərdən biri İtaliya Həbəşistana hücum etdi. Yaponiya isə öz istəyi ilə Millətlər Cəiyyətindən çıxdı. Dünyada sülhün təmin edilməsi üçün keçirilən konfranslar nəticəsiz qalmış, bütün dövlətlər silahlanmağa başlamışdı.^[141]

Siyasi vəziyyətin gəginləşdiyini görən Atatürk boğazlar məsələsini birdəfəlik həll etməyə qərar verdi. Türkiyə hökuməti Millətlər Cəmiyyətindən Lozanna müqaviləsindəki boğazlara aid şərtlərin dəyişdirilməsini tələb etdi. Bu səbəbdən İsveçrə Montrö şəhərində konfrans başlatmış və 20 iyul 1936-cı ildə Türkiyə, İngiltərə, Fransa, Bolqarıstan, Rumıniya, Yuqoslaviya, Yunanıstan, Yaponiya və SSRİ arasında Montrö boğazlar müqaviləsi imzalanmışdır. Konfransa qoşulmayan İtaliya 2 may 1938-ci ildə Boğazlar müqaviləsinə qoşulmuşdur. Montrö boğazlar müqaviləsinin əsas müddəaları bunlardır:^[141]

• Boğazlar qeyd-şərtsiz Türkiyəyə veriləcək.^[141]
• Sülh dövründə hər bir dövlətin ticarət gəmisi sərbəst keçə biləcək, amma müharibə və sülhdə hərbi və mülki hava qüvvələrinin keçməsinə icazə verilməyəcək.^[141]
• Əgər Türkiyə bitərəfdirsə müharibə dövründə ticarət gəmiləri keçə biləcək.^[141]
• Sülh dövründə sualtı qayıqlar ististina olmaqla hərbi gəmilər on beş gün əvvəldən Türkiyə hökumətinə xəbər verməli, gedəcəkləri yer, ad və növ bildirilməli və sonra təyyarə istifadə etməmək şərti ilə boğazlardan keçə biləcək.^[141]
• Əgər Türkiyə müharibəyə giribsə, düşmənə heç bir şəkildə kömək etməmək şərti ilə yalnız bitərəf dövlətlərin ticarət gəmiləri boğazlardan sərbəst keçə biləcək.^[141]

Montrö müqaviləsi 20 il qüvvədə qalacaqdı. Amma bu müddətin bitməsindən 2 il əvvəl tərəflərdən heç biri müqavilənin ləğv edilməsini istəməsə müqavilə qüvvədə qalmağa davam edəcəkdi. Montrö müqaviləsinin müddəti 1956-cı ildə bitsə də tərəflərdən heç biri müqavilənin ləğv edilməsini istəmədiyinə görə bu müqavilə hələ də qüvvədədir.^[141]

  Əsas məqalə: Səadabad paktı

İtaliyanın şərq ölkərinə hücum planı səbəbi ilə Türkiyə, İran, İraq və Əfqanıstan arasında 8 iyul 1937-ci ildə İranda Səadabad sarayında Səadabad paktı imzalandı. Pakta qoşulan dövlətlər dotluq münasibətlərini qoruyacaq, Millətlər Cəmiyyəti Paktı və Brian-Kolleq paktına sadiq qalacaq, bir-birlərinin daxili işlərinə qarışmayacaq, bir-birlərinə hücum etməyəcək, mübahisəli məslələr yarandıqda ortaq qərar qəbul edəcək və sərhədlərin qorunmasına əhəmiyyət verəcəkdilər.^[142]

"Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir. Azərbaycan bizim qardaşımızdır. Heç nəyə baxmayaraq ona yardım etmək borcumuzdur." sözlərini Mustafa Kamal Atatürk 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in Türkiyədəki təmsilçisi İbrahim Əbilovun etibarnaməsini qəbul edərkən demişdir.^[143]

Atatürkün doğum tarixi dəqiq bilinmir. Həmçinin özü də bilmirdi. Miladi təqvim Türkiyədə 26 dekabr 1925-ci ildən başlayaraq istifadə olunmağa başlamışdır. Doğum tarixinin dəqiq olmamasının səbəbi isə Osmanlı dövründə istfadə olunan iki fərqli təqvimdir. Atatürkün doğum ili 1926-cı ilin yanında hicri və ya rumi təqvim olduğu qeyd edilməmişdir. Bu səbəbdən miladi təqvimdə ay və ilə əsaslanaraq 1880 və ya 1881-ci ildə anadan olduğu dəqiq bilinmir. Faiq Rəşid Ünat bu məsələni araşdırmaq məqsədilə Zibeydə xanımın Salonikidəki qonşularını ziyarətə gedib bu mövzuda suallar vermişdir. Aldığı cavablar müxtəlifdir. Belə ki, bəzi qonşular Atatürkün yaz günündə, bəziləri isə qış günündə (yanvar və ya fevral) anadan olduğunu iddia etmişdirlər. Atatürk özü anasının ona yaz günündə anadan olduğunu dediyini, bacısı Makbule Atadan isə anasının ona Mustafa Kamalın fırtınalı gecədə anadan olduğunu dediyini söyləmişdir. Ənvər Benhan Şapolyo Atatürkün 23 dekabr 1880-ci ildə anadan olduğunu, Şövkət Sürəyya Aydəmir isə bu tarixin 4 yanvar 1881-ci il olduğunu iddia etmişdir. Şişli Atatürk Muzeyində saxlanılan Atatürkün sonuncu şəxsiyyət vəsiqəsində doğum tarixi "1881" yazılmışdır. 1882-ci ildə anadan olmuş Əlif Fuad Cəbəsoy Şişlidəki evində onun "Rauf Bəylə mən sənin böyük qardaşınıq. Çünkü ikimiz də səndən bir yaş böyüyük." nitqini mənbə göstərərək "1881-ci il təvəllüdlü" olduğunu yazmışdır.

Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıc günü qəbul edilən 19 mayın Atatürkün doğum günü olması tarixçi Rəşid Saffet Atabinen tərəfindən təklif edilmişdir. Bu təklifi Atatürk çox bəyənmiş və ondan doğum gününün soruşanlara 19 may demişdir. Amma bu tarix qəribə hal yaradır. Belə ki, 1881-ci ilin 19 may günü rumi təqvimdə 1297-ci ilə bərabərdir, amma rəsmi doğum tarixi rumi təqvimin 1296-cı ilidir. Rumi təqviminin 1296-cı ili 13 mart 1880 və 12 mart 1881-ci illər arasındadır. Alternativ olaraq Atatürkün doğum tarixi 19 may 1880-ci il qəbul edilə bilər. Bu səbəblərdən Atatürkün nə doğum ili, nə də doğum günü tam dəqiq bilinməmişdir.

Atatürkün rumi təqviminin 1296-cı ilində anadan olduğu haqda mənbələr olsa da, onun doğum gününü dəqiq bilmək üçün kifayət qədər mənbə yoxdur. Atatürkün doğum günü miladi təqvimlə 1880 və ya 1881-ci il ola bilər. Doğum günü öz istəyi ilə 19 may olaraq qeyd edilmişdir. Həmin gün həm də Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin başlanğıcı olduğuna görə xüsusi önəm kəsb edir.

27 mart 1923-cü ildə verilən şəxsiyyət vəsiqəsində Boy: Orta; Saç: Sarı; Qaş: Sarı; Göz: Mavi; Burun: Adeta; Ağız: Adeta; Bığ: Sarı, kəsilmiş; Saqqal: Təraşlı; Çənə: Uzun; Üz: Uzun; Rəng: Ağ; Fəqlilik: Tam, Titul: Müşir Qazi Mustafa Kamal Paşa Həzrətləri; Doğum yeri və tarixi: Saloniki, 1296; Atasının adı: Əli Rza əfəndi; Anasının adı: Zibeydə xanım; Vəzifəsi: TBMM rəisi və Ali Baş Komandan; Ailə vəziyyəti: Evli; Hərbi xidməti: Müşir; ünvan isə Hacı Bayram məhəlləsi 161/1 qeyd edilmişdi.

24 noyabr 1934-cü ildə 2587 saylı soyad qanunu ilə Qazi Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verildikdən sonra "993.814-B seriya və 51 nömrəli" yeni şəxsiyyət vəsiqəsində Adı: Kemal; Soyadı: Atatürk; "993.815-B seriya və 51 nömrəli" şəxsiyyət vəsiqəsində isə Adı: Kamâl; Soyadı: Atatürk; Vəzifəsi: Prezident; Ailə vəziyyəti: Subay; ünvan isə Ankara vilayəti, Çankaya məhəlləsi, küçə 139, ev 56, mənzil 49 qeyd edilmişdir.

Vətəndaşlıq İdarəsinin veb saytında vəsiqə nömrəsi: 10000000146; il: Qaziantep; ilçə: Şahinbəy; məhəllə: Bəy; adı: Qazi Mustafa Kamal; soyadı: Atatürk; atasının adı: Əli Rza bəy; anasının adı: Zibeydə xanım; doğum ili: 1881; cinsiyyəti: kişi olaraq görünür.

Atatürk İslahxana küçəsi, Koca Qasım Paşa məhəlləsi, Saloniki, Osmanlı dövlətində (indiki Apotolu Pavlu küçəsi № 75, Aya Dimitri məhəlləsi, Saloniki, Yunanıstan) hazırda muzey olan 3 mərtəbəli və 3 otaqlı evdə anadan olmuşdur.

Amma Atatürkün ögey bacısı Ruhiye xanımın nəvəsi Fərhad Babürün dediyinə görə Atatürkün anadan olduğu ev olaraq tanınan və şəkildə də göstərilən bu ev Atatürkün anadan olduğu ev deyil. Bu ev Zibeydə xanımın ikini həyat yoldaşı, yəni Atatürkün ögey atası Raqıp bəyin evidir.

Atatürk kitab oxumağı, musiqi dinləməyi, rəqs etməyi, at sürməyi və üzməyi sevirdi. Nərd və bilyard oynamaqdan xoşu gəlirdi. Zeybək rəqsi, güləş, Rumeli türküləri ilə maraqlanırdı. Sakarya adı verdiyi atına və iti Foksa çox dəyər verirdi. Köməkçilərindən biri Atatürkü asudə vaxtlarında əlindən tarix kitabları düşməyən biri olaraq təsvir etmişdir. Başqa mövzularla maraqlanmaq əvəzinə haddindən çox tarixi kitab oxumasını sevməyən bir siyasətçi ona "Kitab oxuyaraq Samsuna gəldin?" sualına cavab olaraq Atatürk "Mən uşaq vaxtı kasıb idim. Əlimə iki qəpiy pul keçən kimi bir qəpiyini kitaba verirdim. Əgər belə olmasaydı indi etdiklərimin heç birini edə bilməzdim." cavabını verdi. Çankaya köşkündə tez-tez dövlət xadimləri, incəsnət adamları, alimlər birlikdə axşam yeməyində toplaşıb dövlətin problemlərini müzakirə edirdilər. Təmiz və səliqəli geyinməyə önəm verirdi. Atatürk təbiəti çox sevirdi. Tez-tez Meşə Fermasına gedir, müasir kənd təsərrüfatına keçid məqsədilə aparılan işlərə şəxsən qoşulurdu. Yüksək səviyyədə fransız dili, orta səviyyədə alman dili bilirdi.

Əli Rza əfəndi və Zibeydə xanımın Fatma (1872–1875), Əhməd (1874–1883), Ömər (1875–1883), Mustafa (Kamal Atatürk) (1881–1938), Makbule (Boysan, Atadan) (1885–1956) və Naciyə (1889–1901) adında altı övladları olmuşdur. Fatma dörd, Əhməd doqquz, Ömər isə səkkiz yaşında o vaxtlar yayılan epidemiya difteriya (o vaxtkı adı ilə quşpalazı) xəstəliyindən öldülər. Ən kiçik övlad Naciyə Mustfa Kamalın Hərbi məktəbi bitirdiyi ildə on iki yaşında olanda vərəm xəstəliyinə tutulub öldü. Makbule xanım isə 1956-cı ilə qədər yaşamışdır. Makbule Atadan və Saleh Bozoka görə azyaşlı Mustafa 12 yaşında olanda mayor Rüknəddinin 8 yaşlı qızı Müjgana aşiq olmuşdu. Makbule Atadana görə ikinci sevdiyi qız Xədicə olmuş və Xədicənin anası buna müdaxilə edib aralarındakı əlaqəni kəsmişdir. Sonra komandir Şevki Paşanın 12 yaşlı qızı Əminəyə (Əminə Arıq) riyaziyyat dərsi keçərkən aşiq olmuşdur. Bundan başqa Salonikidə yaşadığı vaxtlarda yunan tacir Əftim Karintenin qızı Eleni Kriyası sevdiyi deyilsə də sübut edilməmişdir.

Mustafa Kamal gənc əsgər olaraq Çanaqqala döyüşündən sonra Osmanlı imperiyasının sonuncu sultanı VI Mehmedin qızı Səbihə Sultana üçüncü tərəflər vasitəsilə evlilik təklifi etdi. Səbihə Sultan əmisi Əbdülməcid Əfəndinin oğlu Ömər Fərrux Əfəndini sevdiyini deyərək bu təklifi rədd etdi. Səbihə Sultan həmin günlərdən 40 il sonra Suat Hayri Ürgüplüyə diktə etdiyi xatirələrində deyir: "Hə, istəmişdi. Mənimlə danışmayıb, amma mən çəkindim və istəmədim. Çünkü qarşımda heç də yaxşı nümunə olmayan Ənvər Paşa ilə Naciyə Sultanın həyatı var idi. Sonra tanınmış …bir komandirlə ailə həyatı qura biləcəyimə inanmırdım."

İstiqlaliyyət müharibəsi vaxtı Raqıb Bəyin qohumu Fikriyə xanım ilə birlikdə yaşayırdı. Vərəm xəstəliyinə tutulan Fikriyə xanım müalicə məqsədilə Almaniyaya getdikdən sonra 29 yanvar 1923-cü ildə İzmirin seçilən varlılarından biri Uşakizadə Muammer Bəyin qızı Lətifə xanımla evləndi.

Mustafa Kamalı sevən Fikriyə xanım onun Lətifə xanımla evləndiyini öyrənən kimi Türkiyəyə geri qayıtdı və ilk iş olaraq köşkə getdi. Amma Lətifə xanım onun gəldiyini öyrənən kimi Atatürkə xəbər vermədən onu köşkdən uzaqlaşdırdı. Bu səbəbdən Fikriyə xanımın Çankaya köşkündə tapança ilə intihar etdiyi deyilir. Mustafa Kamalın Lətifə xanımla evliliyi 5 avqust 1925-ci ilə qədər davam etmişdir.

Atatürkün mənəvi övladları Əbdürrəhim Tuncak, Afifə, Zəhra Aylin, Rukiye Erkin, Nəbilə İrdelp, Səbihə Gökçən, Afət İnan, Mustafa Dəmir və Ülkü Adatəpədir.^[144]

Bitlis 1916-cı ildə rus işğalından xilas edildiyi illərdə 16-cı hərbi hissənin komandiri olan Mustafa Kamal Paşa müharibədə bütün ailə üzvlərini itirən və heç kimi qalamayan Əbdürrəhimi övladlığa götürdü. Onu İstanbula — anası Zibeydə xanım və bacısı Makbulenin yanına göndərdi. Zəhra Aylin və ya Zəhra Mehmed (Amasyalı Mehmedin qızı) 1936-cı ildə Londondan ekspres qatarla Parisə səyahət edəndə Amyen yaxınlığında qataradan düşərək öldü. Səbihə Gökçən isə ilk türk qadın pilot və dünyanın ilk qadın döyüş pilotu oldu.

  Əsas məqalə: Atatürkün dini inancı

Atatürkün dini inancı mübahisəli məsələdir. Dini inacı mövzusunda fərqli araşdırmaçılar fərqli düşüncələrdədir. Bəzi mənbələr müsəlman olduğunu, bəziləri isə deist və ya ateist olduğunu iddia edir.

Bir danışığında dini "zəruri" adlandıran Atatürk digər danışığında da İslamı "bizim dinimiz" və "böyük dinimiz" adlandırmışdır. Həmçinin Quran haqqında "şanı böyük" və "ən əksiksiz kitab", Məhəmməd haqqında "peyğəmbərimiz əfəndimiz həzrətləri" və "Allahın birinci və ən böyük qulu" ifadələri istifadə etmişdir. 1922-ci il və 1923-cü ildə iki çıxışında "Allah birdir, böyükdür." demişdir.

Atatürk dini "zəruri" adlandırsa da əks olaraq "dini olanların kasıb olmağa məhkum olduqlarını" və bu səbəblə "xüsusilə din anlayışını ləğv etməy"in vacib olduğunu düşündüyünə dair mənbələr də mövcuddur. Kazım Qarabəkirin bildirdiyinə görə Atatürk insanların Quranı başa düşərək oxumaları üçün Quranı türk dilinə təcrümə etdirmişdir. Bunlardan başqa İslama dair işlətdiyi mənfi ifadələr də vardır. Qarabəkirin dediyinə görə Atatürk Quran və Məhəmmədlə əlaqəli mənfi sözlər işlətmişdir.

Mənbələr Atatürkün dinə şübhə ilə yanaşdığını və sərbəst düşünən biri olduğunu göstərir. 1933-cü ildə ABŞ səfiri Çarlz Şerrill Atatürkdən müsahibə aldı. Atatürk müsahibədə "dininin sadəcə kainatın yaradıcısı və hakimi tək Tanrıya inanmaq olduğunu, insanların belə bir Tanrıya inanmağa ehtiyacları olduğunu və dualar vasitəsilə bu Tanrıyla danışmağın yaxşı olduğunu" demişdir. Atatürkə görə türk xalqı İslamın həqiqətən nə olduğunu bilmir və Quranı oxumur. Onun fikrincə insanlar başa düşmədikləri ərəb dilində yazılmış cümlələrdən təsirlənir və adət-ənənələrinə uyğun olaraq məscidlərə gedirlər. Türklər Quranı oxuyub təhlil etdikdən sonra İslamdan uzaqlaşacaqlar.

Atatürkün səhhətində 1937-ci ildən sonra problemlər yarandı. 1938-ci ilin əvvəllərində ona sirroz diaqnozu qoyuldu. Bu səbəbdən Avropadan həkimlər gətirildi. Türk və xarici həkimlər sağlamlığını geri gətirə bilmədi.

Atatürk 10 noyabr 1938-ci ildə yerli saatla səhər saat 09:05-də Dolmabağça sarayında vəfat etdi. Cənazəsi Ankaraya göndərildi və nəşi 21 noyabr 1938-ci ildə mərasimlə Ankara Etnoqrafiya Muzeyindəki müvəqqəti qəbrinə qoyuldu. Bundan 15 il sonra 10 noyabr 1953-cü ildə Antıqəbirdə yerləşən əbədi qəbrində torpağa tapşırıldı. Vəsiyyətinə görə sərvəti Türk Tarix Qurumuna və Türk Dil Qurumuna verildi; Makbule Atadanın Çankayada qalmasını, Makbule Atadana və mənəvi qızlarına maaş verilməsini və İsmət İnönünün uşaqlarına təhsil almaları üçün dəstək göstərilməsini istəmişdir.

"Komandanın müharibə təlimi" — Saloniki mətbəəsi, Saloniki, 1908 (Alman dilindən tərcümə).

• "Cüməli ordugahı — Süvari: Hərbi hissə, diviziya, təlim və həmlələr" — Saloniki, 1909.
• "Ordu toplanması və tətbiqat səyahəti" — Saloniki Hərbi mətbəəsi, 1911.
• "Hərbi hissənin müharibə təlimi" — 1912 (Alman dilindən tərcümə).
• "Ordu toplanması məsələsinin həlli və əmrlərin qəbul edilməsinə dair nəsihət" — Ədirnə Sənaye Məktəbi mtəbəəsi, 1916.
• "Hərbi təlim və tərbiyə haqqında nöqteyi nəzərlər" — Ədirnə Sənaye Məktəbi mtəbəəsi, 1916.
• "Zabit və komandir ilə danışıq" — Minbər mətbəəsi, 1918.
• "Nitq" — Türk Təyyarə Cəmiyyəti, Ankara, 1927.
• "Mədəni məlumatlar" — Milliyət mətbəəsi, İstanbul, 1930.
• "Həndəsə" — 1937.

Atatürkün həmçinin 1915–18-ci illərdə müharibədə yazdığı gündəlikləri də vardır. Bunlardan "Anafartalar müharibəsində aid tarixçə" Türk Tarix Qurumu tərəfindən kitab olaraq nəşr edilmişdir. 1908–1938-ci illərdə Atatürkün imzaladığı, yazdığı, danışdığı şəxsi qeydləri daxil olmaqla hər şeyin yer aldığı "Atatürkün bütün əsərləri" adlı ensiklopediya da mövcuddur.

Atatürkün uğurlarının və yazdığı əsərlərinin ən vacib əsaslarından biri kitab oxumağa marağı olmuşdur. Məsələn, sonralar dünya üzrə sülhün və insan hüquqlarının qorunması məsələsində öndərlərdən olan şəxs Herbert Uelles 1921-ci ildə ingilis dilində 1208 səhifəlik "Bəşəriyyətin tarixi" adlı kitab nəşr edir. Bu kitab Atatürk tərəfindən qısa müddətdə oxunur, qiymətləndirilir və Türkiyədə nəşr edildikdən sonra "Nitq" əsərində yer alır. Həmçinin 1756-cı ildə ümumilikdə 5 cilddən ibarət olan və fransız dilində yazılmış "Hunlar, türklər və moğollar" kitabı da Atatürkün oxuduğu kitablardan biridir.

• Atatürkçülük
• Atatürkün prinsipləri
• Atatürk islahatları
• Atatürk şəxsiyyətinə pərəstiş
• Atatürk abidələri

• Eastham, J.K. The Turkish Development Plan: The First Five Years. Oxford University Press. 1964.
• Cəbəsoy, Əli Fuad. Sınıf Arkadaşım Atatürk. İstanbul: Temel Yayınları. 2000.
• Əkinçi, Əkrəm Buğra. Osmanlı'nın Çöküşü: İmparatorluk İttihatçıların Elinde. İstanbul: Timaş Yayınları. 2014. ISBN 978-605-08-1626-6.
• Gawrych, George W. The Young Atatürk: From Ottoman Soldier to Statesman of Turkey. London: I. B. Tauris. 2013. ISBN 9781780763224.
• Mango, Andrew. Atatürk. Füsun Doruker tərəfindən tərcümə olunub. İstanbul: Sabah Kitapları. ISBN 975-579-085-3.
• Ortaylı, İlber. Gazi Mustafa Kemal Atatürk. İstanbul: Kronik Kitap. 2018. ISBN 978-975-2430-33-4.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun Son Nefesi: Osmanlı'nın Yaşayan Mirası Cumhuriyet. İstanbul: Timaş Yayınları. 2014. ISBN 978-605-08-1508-5.
• Roux, Jean-Paul. Histoire des Turcs (Türklərin tarixi). Aykut Kazancıgil tərəfindən tərcümə olunub. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık. 2017. ISBN 978-605-9872-44-7.
• Sosyal, İsmail. Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları. Ankara: TTQ - Türk Tarix Qurumu. 1989.
• Zürcher, Erik J. The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey. London: I.B.Tauris. 2010. ISBN 978-1-84885-271-6.
• Soyak, Həsən Rza. Atatürk'ten Hatıralar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2006. ISBN 9750808827.

• Mustafa Kamal Atatürkün həyatı
• Atatürk Araşdırma Mərkəzi
• Mustafa Kamal Atatürk